P R A W O R Z Y M S K I E - P R A W O R O D Z I N N E

1. Rodzina agnatyczna.

Rzymska familia agnacyjna była organizmem monokratycznym i patriarchalnym. Na jej czele stał pater familias, którego władzy podlegała cała familia. Mianem tym obejmowano początkowo na równi majątek jak i osoby podległe władzy.

Zwierzchnikiem rodziny, mającym władzę nad podległymi mu osobami, mógł być tylko obywatel rzymski, mężczyzna. Jego władza, pierwotnie jednolita w stosunku do wszystkich osób, była jeszcze w Ustawie XII Tablic mało zróżnicowana i zwała się manus. Oznaczało to „rękę” - rękę karzącą, ale też strzegącą i wspomagającą. Ale już w tym okresie można zauważyć pewne zróżnicowanie władzy pater familias w stosunku do różnych członków rodziny. Nad dziećmi ojciec miał władzę zwaną patria potestas. Dla określenia uprawnień w stosunku do żony, o ile ta pozostawała pod jego opieką zachowano dawną nazwę - manus.

W skład familii wchodziły też personae in mancipio - czyli osoby wolne, sprzedane zwierzchnikowi rodziny przez innego pater familias.

W najstarszym prawie rzymskim cała struktura rodziny opierała się na podległości władzy pater familias. Za spokrewnione ze sobą uważano tylko te osoby, które podlegały władzy tylko jednego pater familias, aktualnie lub przed jego śmiercią. Spokrewnione było więc ze sobą rodzeństwo będące pod władzą swojego ojca. Spokrewnione były też dzieci synów, ponieważ podlegały władzy wspólnego przodka. Taki rodzaj pokrewieństwa, wynikający z podległości władzy wspólnego przodka, zwano pokrewieństwem agnacyjmym (agnatio).

Jak długo żył pater familias, osoby podlegające jego władzy pozostawały osobami alieni iuris. Mogły one stać się osobami sui iuris w sposób naturalny - na skutek śmierci pater familias, i wtedy pozostawały nadal złączone więzią agnacyjną; lub sztuczny - np. przez emancipatio - czyli wyzwolenie spod władzy ojcowskiej. W tym ostatnim przypadku przestawały być krewnymi agnacyjnymi.

Do rzymskiej rodziny agnacyjnej wchodziło się poprzez urodzenie w prawnie uznanym małżeństwie, a także przez akt prawny (conventio in manum, adoptio, adrogatio).

Jeżeli władza familijna gasła (przez śmierć lub capitis deminutio zwierzchnika), familia agnacyjna rozpadała się na tyle części, ile osób było bezpośrednio podległych władzy zwierzchnika, przy czym mężczyźni stawali się z kolei zwierzchnikami własnych familii.

2. Rodzina kognatyczna - linie i stopnie pokrewieństwa.

Rodzina kognatyczna była oparta na pokrewieństwie naturalnym, idącego poprzez rzeczywiste węzły krwi. Pojęcie kognacji nabierało coraz większego znaczenia od schyłku republiki, a w ustawodawstwie Justyniana kognacja wyparła ostatecznie agnację.

Wypracowany w prawie rzymskim sposób obliczania pokrewieństwa pozostaje aktualny tak we współczesnym prawie cywilnym jak i kanonicznym. Dla lepszego zrozumienia problemu można posłużyć się schematem:

Osoby A, B, C, D są ze sobą spokrewnione w linii prostej (linea recta), ponieważ wszystkie pochodzą bezpośrednio lub pośrednio jedna po drugiej. Osoby C i D są spokrewnione z osobami E i F w linii bocznej (linea obliqua), ponieważ nie pochodzą jedna od drugiej, ale mają wspólnego przodka A.

W linii prostej występują krewni wstępni - ascendenci np. osoba B w stosunku do osoby C; a także krewni zstępni - descendenci np. osoba D w stosunku do osoby C.

Stopnie pokrewieństwa oblicza się w obydwu liniach według liczby urodzeń, w oparciu o zasadę: „quod generationes, tot gradus” - „ile urodzeń, tyle stopni”. I tak: osoba D w stosunku do ascendenta A jest spokrewniona w 3 stopniu linii prostej; osoba B i E w 2 stopniu linii bocznej; D i F w 5 stopniu linii bocznej.

3. Zawarcie małżeństwa - wymogi ważności i przeszkody.

Zawarcie małżeństwa było czynnością prywatną i nieformalną. Nie było potrzeby udziału przedstawicieli władz państwowych, ani reprezentantów kultu religijnego. Nie prowadzono rejestrów zawartych małżeństw.

Zaręczyny były wstępnym krokiem do zawarcia małżeństwa. Było to wzajemne przyrzeczenie przyszłego małżeństwa. Sponsalia przechodziły istną ewolucję.

Najbardziej istotnym wymogiem powstania związku małżeńskiego była zgodna wola stron - consensus. Zgoda ta musiała trwać przez cały czas istnienia małżeństwa.(„ nie faktyczne współżycie, lecz zgodne porozumienie tworzy małżeństwo”)

Pełnoprawne małżeństwo rzymskie to iustum matrimonium. Taki rodzaj związku dostępny był tylko dla obywateli i wymagał conubium - zdolności dwojga osób do zawarcia między sobą iustum matrimonium. Conubium straciło na znaczeniu po 212 r. (C. Antoniniana).

Dalszymi wymogami były: a) dojrzałość stron (wiek) K - 12 lat, M - 14 lat; b) zgoda zwierzchnika familijnego na zawarcie związku - tylko u osób alieni iuris.

Przeszkodami były: a) choroba umysłowa, chyba że małżeństwo zostało zawarte przed chorobą, to związek trwał nadal; b) pokrewieństwo - w linii prostej przeszkoda istniała zawsze, w linii bocznej początkowo do 6 stopnia - później do 3 stopnia; c) powinowactwo i adopcja.

W prawie cesarskim istniał zakaz zawierania małżeństw urzędników prowincjonalnych z mieszkankami tych samych prowincji, w których urzędnicy sprawowali funkcje, oraz zakaz zawierania małżeństw przez żołnierzy - aby zachować dyscyplinę ( I i II w.).

4. Wejście żony pod władzę męża.

Conventio in manum - włączenie żony do familii agnacyjnej męża i wejście pod jego władzę (manus), dokonywało się trzema sposobami:

• Confarreatio - był to akt sakralny, dokonywany wobec 2 najwyższych kapłanów (pontifex maximus i flamen dialis) i w obecności 10 świadków. Akt ten był dostępny najprawdopodobniej tylko dla patrycjuszy. W praktyce były to uroczyste zaślubiny i wejście pod władzę równocześnie.

• Coëmptio - dokonywała się przy zastosowaniu formalności tzw. mancypacji (w obecności min. 5 świadków). Zwierzchnik familijny kobiety (jeśli była osobą sui iuris - za przyzwoleniem opiekuna), albo ona sama odstępowaał mężowi władzę agnacyjną za symboliczną opłatą - matrimonii causa.

• Usus - powodował przemianę małżeństwa sine manu w małżeństwo cum manu. Wejście żony pod władzę męża z samego prawa, po jednorocznym, nieprzerwanym pobycie żony w domu męża. W przypadku nieobecności żony przez trzy po sobie następujące noce, skutek ten nie następował.

5. Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami.

Między małżonkami istniał zawsze obowiązek wzajemnego szacunku. Żona winna zamieszkać razem z mężem i wychowywać dzieci zgodnie z jego wskazówkami. Powinna też dochowywać mu wierności. Pomiędzy jednym małżonkiem a krewnymi drugiego zawiązywała się więź zwana powinowactwem (była to przeszkoda do zawarcia związku małżeńskiego).

CUM MANU

Przy małżeństwie tego typu kobieta wychodziła zupełnie z familii agnacyjnej swojego ojca i spod jego władzy, a wchodziła do familii i pod władzę swego męża (manus) lub też pod władzę swojego teścia, jeżeli mąż sam był osobą alieni iuris. Żona zajmowała honorowe miejsce u boku męża. Jednak pod względem prawnym kobiety były upośledzone w stosunku do mężczyzn. W małżeństwie cum manu, kobieta będąc dotąd osobą sui iuris spadała do roli osoby alieni iuris. Żona (w cum manu) nosiła zaszczytne miano mater familias i była panią domu (domina). Mąż nie mógł jej sprzedać trans Tiberim czy też mancipium. Jeśli żona zawiniła, sądzono ją przy udziale sądu domowego (iudicium domesticum).

SINE MANU

Było to małżeństwo bez conventio in magnum, nie zmieniano niczego w dotychczasowej przynależności familijnej żony. Jeśli żona byłą osobą alieni iuris, to pozostawała nadal pod władzą swojego zwierzchnika familijnego, a jeśli była osobą sui iuris - pozostawała nią nadal i nadal też trwała opieka jej agnatów. Samodzielność majątkowa i swoboda zerwania małżeństwa dawała jej w stosunku do męża odpowiednią niezależność osobistą. Z dziećmi małżeńskimi wiązały ją tylko węzły kognacji. W małżeństwie sine manu żona (uxor) podlegała także władzy męża, ale nie była to władza zwierzchnika agnacyjnego (manus). W każdym razie mąż decydował o istotnych sprawach rodziny, o miejscu zamieszkania, o kierunku wychowania dzieci itd.

6. Stosunki majątkowe pomiędzy małżonkami.

Wzajemne stosunki między małżonkami, zwłaszcza majątkowe, zależały od tego, czy żona znajdowała się pod władzą męża, czy też nie.

CUM MANU:

Przy dziedziczeniu żona zajmowała stanowisko agnacyjnej córki (filiae loco), a jeżeli jej zwierzchnikiem był teść - agnacyjnej wnuczki. W pierwszym przypadku żona dziedziczyła na równi ze swoimi dziećmi, będąc dla nich agnacyjną siostrą.

W małżeństwie cum manu żona jako osoba alieni iuris nie miała zdolności majątkowej. Jeżeli poprzednio była osobą sui iuris, jej majątek przez conventio in manum przypadał mężowi. Jeżeli była poprzednio osobą alieni iuris, traciła przez conventio swoje agnacyjne prawa spadkowe , natomiast nabywała je jako agnatka w nowej familii swojego męża. Ewentualne nabytki żony in manu przypadały mężowi . Na nim spoczywały natomiast ciężary utrzymania żony i domu. Był to zatem faktycznie rodzaj zupełnej wspólnoty majątkowej, ale podmiotem uprawnionym i obciążonym był wyłącznie mąż.

SINE MANU:

Istniała samodzielność majątkowa żony i rozdzielność majątkowa. Jeśli żona była osobą sui iuris zachowywała nadal swój odrębny majątek jako tzw. majątek parafernalny. Mąż bywał często jako zarządca, ale na zasadzie osobnego zlecenia żony, w każdej chwili możliwego do odwołania. Tak samo dochodami z majątku parafernalnego dysponowała żona według swojego uznania. Jeżeli żona byłą osobą alieni iuris, zachowywała swoje prawa majątkowe w familii ojca i jemu też przypadały ewentualne nabytki majątkowe zamężnej córki..

7. Rozwiązanie małżeństwa.

Mimo, ze Rzymianie traktowali małżeństwo jako związek trwały, to jednak była możliwość jego rozwiązania.

Najważniejszą i najbardziej naturalną przyczyną rozwiązania małżeństwa była śmierć jednego z małżonków. Poza tym związek wygasał przy długotrwałym zaginięciu jednego z małżonków (np. 5 lat w prawie poklasycznym). Rozpad małżeństwa powodowało również capitis deminutio maxima - utrata wolności (iustum matrimonium istaniało jako contubernium) oraz capitis deminutio media - utrata obywatelstwa, a tym samym conubium (iustum matrimonium istniało jako matrimonium iuris gentium).

Z woli stron kres małżeństwu kładł rozpad affectio maritalis (woli pozostania w związku mającym charakter małżeństwa) jako niezbędnego wymogu jego istnienia. Rozpad taki następował w wyniku rozwodu. Była to czynność prywatna. Istniały dwa rodzaje rozwodów: divortium - rozejście się za porozumieniem obu małżonków; repudium - jednostronne odtrącenie drugiego małżonka. Przy repudium w małżeństwie cum manu uprawnienie to miał tylko mąż, w sine manu - obydwie strony były uprawnione.

Formą takiego odtrącenia (przy repudium) było a) oświadczenie woli przesłane drugiej stronie przez posłańca; b) w prawie poklasycznym - przez list rozwodowy (libellus repudii).

Zerwać związek małżeński mógł również zwierzchnik familijny jednego z małżonków (przede wszystkim w małżeństwie sine manu).

Jeżeli dokonano rozwodu, a związek był związkiem cum manu, kobieta mogła żądać od byłego męża zniesienia manus. Dokonywało się to przez osobny akt prawny: confarreatio difarreatio; coëmptio i usus remancipatio.

8. Konkubinat.

Konkubinat (concubinatus) był to trwały związek dwóch wolnych osób, zawiązany i utrzymywany celowo jako związek pozamałżeński, bez affectio maritalis - bez woli nadania temu związkowi charakteru związku małżeńskiego. Taka forma współżycia rozpowszechniła się w okresie pryncypatu - za cesarza Augusta.

Konkubinat był pod wieloma względami dogodniejszy od małżeństw, szczególnie dla mężczyzn. Konkubina nie była żoną (brakowało tzw. honor matrimonii). Dzieci zrodzone w takim związku uchodziły za dzieci pozamałżeńskie (liberi naturales) i dzieliły stan matki. Nie miały także prawa do majątku ojca. W konkubinacie nie obowiązywał zakaz darowizn między małżonkami.

Konstantyn Wielki w konstytucji z 326 r. wprowadził zasadę niedopuszczalności konkubinatu obok istniejącego małżeństwa. W prawie justyniańskim konkubinat został usankcjonowany jako niższa forma małżeństwa.

Concubinatus nie można mylić z contubernium - pożycie mężczyzny z kobietą, z których jedno jest niewolnikiem.

9. Powstanie i zgaśnięcie władzy ojcowskiej.

POWSTANIE WŁADZY OJCOWSKIEJ

Władza ojcowska (patria potestas) odnosiła się tylko do podległych jej członków familii, podległość była równoznaczna z przynależnością do familii.

Nad dziećmi ojciec sprawował patria potestas, ale władza ta dotyczyła tylko potomstwa, które znalazło się w rodzinie zgodnie z określonymi wymogami prawa rzymskiego. Ojciec nabywał patria potestas nad dziećmi zrodzonymi tylko z iustum matrimonium. W praktyce dla ustalenia, czy dziecko urodziło się w iustum matrimonium stosowano dwa domniemania:

• określało minimalny i maksymalny czas trwania ciąży - dziecko pochodziło z małżeństwa, jeśli urodziło się nie wcześniej niż 182 dni po jego zawarciu i nie później niż 300 dni po jego rozwiązaniu

• zakładało, iż ojcem dziecka jest mąż matki.

Kolejnym sposobem wejścia pod władzę ojcowską było adopcja. Było to przede wszystkim przybranie dziecka, włączenie go do nowej familii agnacyjnej. Istniał wymóg, aby adoptujący był starszy od adoptowanego o co najmniej „pełną dojrzałość”. Adopcja dokonywana byłą w dwojaki sposób:

• arogacja (adrogatio) - przyjmowano do familii osobę sui iuris; przyjęta osoba automatycznie spadała do roli osoby alieni iuris, tracąc cały swój majątek oraz zdolność majątkową na rzecz adrogującego;

• adopcja właściwa - przyjęcie do familii osoby alieni iuris; adoptowany pozostawał nadal osobą alieni iuris; celem tej czynności było zwolnienie z dotychczasowej władzy ojcowskiej i wprowadzenie go pod nową władzę.

Ostatnim sposobem wejścia pod patria potetas była legitymacja (legitimatio) - nadanie dzieciom urodzonym w konkubinacie stanowiska dzieci urodzonych w małżeństwie - legitimi.

ZGAŚNIĘCIE WŁADZY OJCOWSKIEJ

Władza ojcowska była władzą dożywotnią i dostępną tylko dla obywateli rzymskich. Gasła zatem przez śmierć pater familias oraz przez jego capitis deminutio maxima i media.

Innymi przypadkami zgaśnięcia władzy ojca bez jego woli były wyjątkowe:

• przez osiągnięcie wysokich stanowisk kościelnych (w prawie klasycznym)

• za karę - np. w przypadku porzucenia dziecka

Z woli samego ojca władza jego kończyła się w razie zmiany przynależności familijnej i związanej z nią capitis deminutio minima np. w przypadku arogacji (ojciec spadał do roli osoby alieni iuris i wchodził pod władzę arogującego). Władza gasła także przy oddaniu dziecka w adopcję lub małżeństwo.

Pater familias mógł także każdą osobę znajdującą się pod jego władzą zwolnić z podległości tejże władzy a zarazem wyłączyć ją z dotychczasowej familii agnacyjnej - była to emancypacja.

10. Treść władzy ojcowskiej.

Patria potestas była władzą dożywotnią, dostępną tylko dla obywateli rzymskich. Zakres jej był nieomal nieograniczony, jako że formalnie obejmował prawo życia i śmierci (ius vitae necisque) nad osobami podlegającymi jego władzy.

Ojciec przede wszystkim decydował, o tym czy urodzone w jego małżeństwie dziecko ma podlegać jego władzy. Był on zobowiązany do zabicia każdego dziecka kalekiego, które nie przypominało człowieka. Mógł dokonywać adopcji i adrogacji oraz emancypacji.

Wyrażał zgodę na zawarcie małżeństwa dzieci, a w pewnych okolicznościach mógł je nawet rozwiązać. Mógł również sprzedać swoje dziecko (ius vendendi). Ojciec mógł wydać dziecko, które wyrządziło szkodę w cudzym majątku, w celu odpracowania jej (odpowiedzialność noksalna).

Prawo przyznawało także ojcu środki procesowe służące wydostaniu dziecka od osób trzecich (powództwo windykacyjne i interdykty pretorskie).

Pater familias sprawował władzę nad całym majątkiem. Nadawał peculium profecticium.

11. Peculium.

Peculium stanowiła wydzielona przez zwierzchnika familijnego część majątku i powierzona w odrębny zarząd zarówno niewolnika jak i syna pozostającego pod władzą pater familias.

Właścicielem takiego „pekulium ojcowskiego” (peculium profecticium) pozostawał nadal ojciec, który mógł w każdej chwili je zlikwidować. Zarządca peculium nie mógł go umniejszać. Korzyści były obopólne: ojciec rozszerzał możliwości nabywcze familii (syn mógł nabywać do peculium), a syn korzystał z dochodów wypracowanych z peculium.

Istniały inne rodzaje peculium:

• peculium castrense - stanowiło to co żołnierzowi darowali rodzice lub krewni albo to co nabył będąc w wojsku. Za pryncypatu peculium „obozowe” stanowiło własność żołnierza - było jego odrębnym majątkiem miało to przyciągnąć do zawodowej służby wojskowej

• peculium quasi castrense - stanowiły nabytki uzyskane w służbie publicznej, świeckiej i duchowej.

12. Opieka (tutela).

W prawie rzymskim instytucji opieki podlegały te osoby sui iuris, które z rozmaitych przyczyn nie miały, całkowicie lub częściowo, zdolności do czynności prawnych. Były to w szczególności: zupełne sieroty, półsieroty bez ojca, osoby wyzwolone i emancypowane - do 25 roku życia, oraz kobiety nie podlegające władzy ojca czy męża, nawet po przekroczeniu 25 roku życia. U osób alieni iuris opiekę sprawował ojciec lub mąż.

Opieka nad niedojrzałymi - tutela impuberum - sprawowana była nad dziećmi i niedojrzałymi do 12 lat lub 14. Istniały trzy sposoby powoływania opiekuna (tutor):

• Tutela legitima - opieka ustawowa - do sprawowania opieki byli powoływani najbliżsi agnaci, a w ich braku - gentylowie, jako członkowie rodu

• Tutela testamentaria - opiekun był powoływany w testamencie

• Tutela dativa - opiekun był powoływany na zarządzenie władzy, wtedy gdy nie było w ogóle opiekuna ustawowego lub testamentowego. Opiekun mianowany przez urzędnika nie mógł przenieść tej funkcji na kogoś innego, ani jej odrzucić.

Opieka nad niedojrzałymi miała zastąpić władzę ojcowską. Opiekun sprawował władzę nad majątkiem pupila, ale nie mógł dokonywać darowizn z jego majątku, ani umniejszać tego majątku.

Dla ochrony interesów pupila wprowadzono rozmaite środki ochrony:

• Accusatio suspecti tutoris - było to „powództwo popularne”, służyło do usunięcia opiekuna, który nadużył zaufania

• Actio rationibus distrahendis - „powództwo w sprawie rozdzielenia rachunków”, pupil po zakończeniu opieki dochodził 2x wartości tego, co opiekun sprzeniewierzył rozmyślnie z jego majątku

• Actio tutelae - za pomocą tego powództwa pupil, po dojściu do dojrzałości, domagał się od tutora rozliczenia ze sprawowania opieki

Opieka nad kobietami - tutela mulierum - uzasadniana była ich bezradnością, lekkomyślnością oraz naturalną słabością i nieznajomością spraw sądowych. W tego rodzaju opiece tutor najczęściej powoływany był w testamencie - z możliwością jego wyboru (tutoris optio).

Formalną likwidację opieki nad kobietami rozpoczął cesarz August znosząc najpierw opiekę nad kobietami wielodzietnymi, mającymi tzw. ius liberorum. U kobiet wolnourodzonych wystarczyło troje dzieci, u wyzwolenic - czworo.

13. Kuratela.

Osoby sui iuris, pozbawione zdolności do czynności prawnych albo w niej ograniczone podlegały kurateli (cura) bądź opiece (tutela). Kurateli podlegali chorzy umysłowo (cura furiosi) i marnotrawcy (cura prodigi).

Zarząd majątku osoby umysłowo chorej (furiosus) i dlatego pozbawionej zdolności do czynności prawnych przypadał wg Ustawy XII Tablic najbliższym agnatom, a w ich braku - gentylom. Obok kurateli ustawowej istniała kuratela z nominacji urzędnika - cura dativa. Powołanie kuratora w testamencie nie miało stanowczego znaczenia. Cura furiosi gasła z chwilą wyzdrowienia obłąkanego.

Kuratela nad marnotrawcami (prodigus), ograniczonymi do czynności prawnych spełniała te same cele co cura furiosi. Kurator był powoływany analogicznie. Obydwa rodzaje kuratorów coraz bliżej zbliżały się do siebie.

Istniał również specyficzny rodzaj kurateli - cura minorum - służyła ona ochronie osób formalnie dojrzałych, ale poniżej 25 roku życia. Tutaj kurator był ustanawiany przez urzędnika.

Inne przypadki kurateli:

• kurator majątku dłużnika - curator bonorum

• kurator dziecka poczętego, ale jeszcze nie urodzonego - curator vendri datus.

6

---