PRAWO RODZINNE reguluje powstanie, zmianę i ustanie stosunków rodzinnoprawnych oraz wyznacza ich elementy ( podmioty, przedmiot, treść )

STOSUNKI PRAWNORODZINNE są to naturalne stosunki pokrewieństwa ( w szczególności- macierzyństwo i ojcostwo ) w takim zakresie, w jakim mają one prawne znaczenie oraz ustanowione przez prawo stosunki jak: małżeństwo i oparte na nich swoiste stosunki majątkowe między małżonkami, powinowactwo, władza rodzicielska, przysposobienie, alimentacja, opieka, kuratela ).

FAKTYCZNE STOSUNKI RODZINNE to naturalne więzi społeczne zewnętrznie podobne do stosunków prawnorodzinnych, nie będące jednak źródłem praw i obowiązków wyznaczanych przez prawo rodzinne.

RZYMSKIE PRAWO RODZINNE regulowało uprawnienia osobiste członków rodziny.

RODZINA ( FAMILIA ) to:

a) sensu largo: zespół osób i wartości majątkowych należących do tego samego domu ( domus ),

b) sensu stricto: związek osób wolnych obejmujący zwierzchnika i osoby podległe jego władzy ( familia agnacyjna )

Cechy rodziny rzymskiej:

a) monokratyczna ( na jej czele stała jednostka )

b) patriarchalna ( pater familias ), pod którego władzę wchodziło się przez:

- akt prawny ( conventio in manum, adrogatio, adoptio ),

- urodzenie w prawnie uznawanym małżeństwie,

c) o przynależności do rodziny decydował wyłącznie węzeł prawny- podległość władzy, jeśli władza ta gasła, rodzina rozpadała się na tyle części, ile było osób podległych bezpośrednio władzy zwierzchnika,

- mężczyźni stawali się zwierzchnikami własnych rodzin,

- kobiety stawały się osobami nie podległymi władzy, ale nie mogły mieć nikogo pod swą władzą ( były one familiae suae et caput et finis- początkiem i końcem swojej rodziny ).

d) najdalszą formą więzi quasi- rodzinnej była przynależność do wspólnego rodu ( gens ), osoby, które łączyła wspólnota nazwiska to GENTILES.

AGNACJA ( AGNATIO ) to węzeł prawny, który łączył krewnych w linii męskiej, tzn. wszystkie osoby, które znajdowały się pod władzą tego samego paterfamilias lub znajdowałyby się gdyby nie umarł.

KOGNACJA ( COGNATIO ) to węzeł krwi, który łączył osoby pochodzące od wspólnego przodka w linii męskiej i żeńskiej. Pokrewieństwo zachodzi:

a) w linii prostej- liniea recta- więź między osobami pochodzącymi jedna od drugiej, np. rodzice- dziadkowie, dziadkowie- wnuki ),

- ascendenci ( krewni wstępni- ojciec jest ascendentem w stosunku do syna ),

- descendenci ( krewni zstępni- syn jest descendentem w stosunku do ojca ) )

b) w linii bocznej- linea obliqua ( więź łącząca osoby mające wspólnego przodka, lecz nie pochodzące jedna od drugiej, np. rodzeństwo ).

Pokrewieństwo w obu liniach ustala się w stopniach wg liczby urodzeń dzielących dane osoby ( QUOT GENERATIONES, TOT GRADUS- Ile urodzeń, tyle stopni ), np.:

Andrzej i Marceli ( rodzeństwo ) są ze sobą spokrewnieni w linii bocznej w 2 stopniu,

Ryszard i Roman są ze sobą spokrewnienia w linii bocznej w 4 stopniu

Andrzej i Katarzyna są ze sobą spokrewnieni w 4 stopniu linii bocznej,

Czesław i Jacek są ze sobą spokrewnienie w 2 stopniu linii prostej. Dla Jacka Czesław jest wstępnym ( ascendentem ). Dla Czesława Jacek jest zstępnym ( descendentem ).

Ze względu na status familiae osoby dzieliły się na:

a) SUI IURIS- nie podlegające patria potestas ( władzy familijnej )

- dojrzali mężczyźni ( zwierzchnicy rodziny ),

- dzieci, które przed urodzeniem straciły ojca,

- kobiety nie mające zwierzchnika familijnego i nie pozostające w małżeństwie cum manu,

- osoby pozostające poza rodziną agnacyjną ( dzieci ze związków nie uznawanych przez prawo, dzieci pozamałżeńskie )

Osoby te miały pełną zdolność prawną

b) ALIENI IURIS- osoby podlegające patria potestas, miały ograniczoną zdolność prawną:

- nie mogły mieć nic własnego ( nihil suum habere potest )- brak zdolności majątkowej,

-szczególną pozycję zajmował dojrzały syn pozostający pod władzą ojcowską ( filius familias )- miał on bierną zdolność majątkową, mógł być podmiotem zobowiązań zawartych wg ius civile, zdolność procesową.

MANUS to jednolita władza paterfamilias, obejmowała ona różne władze:

a) nad kobietami- manus maritalis,

b) nad dziećmi- potestas/ patria potestas,

c) nad dziećmi cudzymi oddanymi in mancipium,

d) nad niewolnikami- dominica potestas,

CAPITIS DEMINUTIO MINIMA to umniejszenie osobowości w najmniejszym stopniu, następujące wtedy, gdy osoba zmieniała przynależność familijną ( przy zachowaniu wolności i obywatelstwa ) przez:

- arogację,

- adopcję,

- conventio in manum,

- oddanie członka rodziny z municipium i wyzwolenie z niego,

Rzymskie prawo rodzinne nie wywarło tak dużego wpływu na prawo dzisiejsze jak choćby prawo rzeczowe czy prawo zobowiązań.

a) inny jest bowiem dziś charakter rodziny ( nie- patriarchalna, oparta na równości małżonków ),

b) preferowało ono jedną osobę- mężczyznę, zwierzchnika rodziny, kobieta musiała pozostawać w większości przypadków pod opieką.

Prawo rodzinne składa się z:

a) prawa małżeńskiego,

b) władzy ojcowskiej,

c) opieki i kurateli

PRAWO MAŁŻEŃSKIE- marksiści uznawali małżeństwo za podstawową komórkę społeczeństwa, a co ciekawe w prawie rzymskim istniał podobny pogląd. Gdy wyłoniło się ono z etapu sakralizacji, pojawiły się normy pozytywne ( cywilne, stworzone przez człowieka ), które regulowały kwestię małżeństwa- np. nakładały obowiązek płodzenia dzieci.

1. MAŁŻEŃSTWO ( NUPTIAE, IUSTUM MATRIMONIUM, LEGITIMUM MATRIMONIUM ) to podstawowa forma współżycia osób odmiennej płci ( mąż- VIR, żona- UXOR ). Było ono instytucją nie tyle prawną, co społeczną ( nie było obowiązku rejestracji małżeństw, nie znano czegoś, co dzisiaj nazywamy aktami stanu cywilnego ):

a) dozwolone było tylko dla obywateli rzymskich- było to więc ich prawo podmiotowe,

b) związki inne nie wywierały skutków prawnych w sferze ius civile

NUPTURIENCI to osoby, które wstępowały w związek małżeński.

Modestinus: "Małżeństwo wypełnia znamiona zarówno prawa ludzkiego jak i boskiego", Podkreślał też jego trwały charakter consortium omnis vitae. Wbrew tym słowom, małżeństwo- nawet w cesarstwie chrześcijańskim- było instytucją świecką.

Na elementem współżycia małżeńskiego przewagę miał element subiektywny- intencja ( affectio maritalis ), o czym świadczą dwa znane aforyzmy:

- niptias non cincubiutus, sed consensus facit ( małżeństwo stanowi consens a nie współżycie fizyczne ),

- non coitus matrimonium facit, sed maritalis affectio- o małżeństwie decyduje wola jego zawarcia, a nie współżycie fizyczne,

1a) MAŁŻEŃSTWO z CUM MANU- żona wchodziła jako agnatka pod jego władzę,

1b) MAŁŻEŃSTWO z SINE MANU- żona zachowywała swoją dotychczasową przynależność rodzinną i nie podlegała władzy męża,

2. MATRIMONIUM IURIS GENTIUM to sytuacja, gdy obywatel rzymski wchodził w związek nieformalny z Latynem lub peregrynem.

a) wywoływało skutki prawne w sferze ius gentium czy też według lokalnego prawa Latynów czy peregrynów,

3. CONTUBERNIUM to związek pomiędzy niewolnikami lub między obywatelem rzymskim a niewolnikiem. Nie wywoływał on skutków prawnych.

KONKUBINAT ( CONCUBINATUS ) to trwały związek dwojga wolnych osób zawiązany i utrzymywany celowo jako związek pozamałżeński ( bez affectio maritalis ) Był on dogodniejszy od małżeństwa, ponieważ:

a) nie istniały niektóre zakazy ( żołnierze, senatorzy, urzędnicy, nierówność społeczna partnerów- patrz niż. )

b) konkubina nie była żoną, nie miała honorowego stanowiska u boku męża ( honor matrimonii ), ani jej pozycji prawnej, dzieci z tego związku dzieliły stan matki i jako dzieci pozamałżeńskie nie miały prawa do majątku ojca,

c) nie obowiązywał zakaz darowizn między małżonkami,

d) dzieci z konkubinatu uzyskiwały uprawnienia w zakresie prawa spadkowego oraz roszczenia alimentacyjne,

Konstantyn Wielki w konstytucji 326 postawił zasadę niedopuszczalności konkubinatu obok istniejącego małżeństwa, Justynian usankcjonował konkubinat jako "niższą formę małżeństwa z ograniczonymi skutkami w praw spadkowych konkubiny i jej dzieci".

ZARĘCZYNY ( SPONSALIA ) to umowa mająca na celu wzajemne przyrzeczenie zawarcia przyszłego małżeństwa. Zawierana była przez rodziców nupturientów lub ich samych, jeśli byli osobami sui iuris.

- w prawie republikańskim: wzajemne przyrzeczenie słowne ( sponsiones, narzeczeni- sponsus, sponsa ) złożone na podstawie porozumienia się ( rudus consensus ),

- początkowo nie pociągały za sobą obowiązku zawarcia małżeństwa, za czasów późnego cesarstwa wprowadzono celem zabezpieczenia dotrzymania obietnicy danie zadatku ( arrha sponsalicia ). Strona, która nie dotrzymała umowy, traciła zadatek, spadała na nią również ujma na sławie ( ale nie infamia! ),

- darowizny dokonywane przy zawarciu zaręczyn z powodu małżeństwa ( donationes propter nuptias ) zobowiązywały się strony zwrócić w razie, gdyby małżeństwo nie nastąpiło, chyba że darujący sam ponosił winę niedojścia małżeństwa do skutku,

Skutki zaręczyn:

a) jakby powinowactwo ( quasi adfinitas ) między krewnymi obojga narzeczonych,

b) niemożność uczynienia innego przyrzeczenia przyszłego małżeństwa, pod karą infamii, przed rozwiązaniem poprzedniego węzła narzeczeńskiego,

c) prawo narzeczonego do wystąpienia z actio iniurirarum z powodu zniewag uczynionych narzeczonej,

d) obowiązek wierności narzeczonej,

e) w prawie poklasycznym obowiązek złożenia przez narzeczonego zadatku zaręczynowego,

Rozwiązanie zaręczyn:

a) śmierć,

b) powstanie przeszkody sprzeciwiającej się małżeństwu,

c) obopólna zgoda,

d) objaw woli jednego z narzeczonych ( repudium )

MANUS ( "ręka" ) to władza męża nad żoną. Jej nabycie przez tzw. CONVENTIO IN MANUM następowała przez:

a) CONFARREATIO ( styczne z prawem sakralnym )- tylko dla obywateli rzymskich, zawierana w obecności kapłanów Jowisza ( czyli najważniejszych ) i 10 świadków, wypowiadano uroczyste słowa ( coś w rodzaju dzisiejszej ceremonii kościelnej ), łamano się chlebem pszennym ( panis farreus ),

b) COEMPTIO ( kupno- sprzedaż żony, emere- kupić )- zwierzchnik familijny męża przekazywał zwierzchnikowi żony niewielką, symboliczną ilość pieniędzy,

- coemptio fiduciaria- przy coemptio dołączano umowę powierniczą, na podstawie której małżonek uzyskujący władzę nad żoną zobowiązywał się z powrotem wyzwolić ją spod władzy mężowskiej,

c) USUS ( "używanie żony" )- mąż nabywał prawa do żony po rocznym nieprzerwanym pobycie pod jednym dachem ( zasiedzenie praw do żony )- kobieta nie chcąc aby związek przekształcić się w małżeństwo cum manu, musiała pod koniec wydalić się z domu mężczyzny na 3 noce ( usurpatio trinoctium ), a termin zasiedzenia biegł od nowa ( co było wygodnym sposobem na obejście prawa ), jeżeli kobieta nie chciała przejść pod władzę męża.

Forma zawarcia małżeństwa:

a) w zasadzie akt nieformalny, wystarczył sam objaw zgody ( consensus ),

b) miały miejsce również pewne obrzędy, w szczególności deductio in domum mariti- wprowadzenie żony do domu męża, co posiadało znaczenie prawne dla ustalenia chwili, w której nastąpiła zawarcie małżeństwa.

Ważność małżeństwa zależała od:

1) CONUBIUM to zdolność prawna dwojga osób do zawarcia między sobą iustum matrimonium. Jednak osoby które posiadały conubium nie mogły zawrzeć ze sobą związku małżeńskiego w niektórych wypadkach, z przyczyn od nich niezależnych:

2) PUBERTAS- dojrzałości fizycznej ( zdolność naturalna )

a) kobiety- musiały mieć ukończone 12 lat,

b) mężczyźni- musieli mieć ukończone 14 lat i był to warunek konieczny ( SINE QUA NON ), nie mogło bowiem dojść wcześniej do upełnoletnienia ( venie relatis ),

3) zgodnego oświadczenia woli

AFFECTIO MARITALIS to chęć zawarcia związku małżeńskiego, jednak kobieta musiała mieć zawsze zgodę opiekuna,

a) zgoda ojca ( a małżeństwa zawierane często pod dyktando- jednak sąd domowy ( iudicium domesticum ) mógł zmusić ojca do wyrażenia zgody, jeśli odmawiał jej z nieuzasadnionych powodów,

b) błąd co do osoby ( error in persona ) jako istotny wykluczał zaistnienie małżeństwa,

c) błąd co do pobudek nie miał tu skutków prawnych, uważano go za swego rodzaju warunek, a prawo rzymskie wykluczało istnienie warunku przy objawie woli na zawarcie małżeństwa,

PRZESZKODY MAŁŻEŃSKIE ( nazwa wprowadzona przez prawo nowożytne ) to motywy o różnym charakterze- etycznym, politycznym, społecznym, religijnym, które charakteryzowały się tym, że zostały sformułowane w sposób negatywny:

1. Przeszkody bezwzględne- powodowały niezdolność do zawarcia małżeństwa w każdym przypadku,

a) poprzednie małżeństwo jeszcze nie rozwiązane,

b) niewola jednego z małżonków,

c) ślub czystości i wyższe święcenia

2. Przeszkody względne- powodowały niezdolność do zawarcia małżeństwa tylko w odniesieniu do niektórych osób,

a) kognacja- w linii prostej bez ograniczeń, w linii bocznej do III stopnia włącznie, jednak SC Claudianum z 49 r. uznało związek między stryjem a bratanicą, co cofnęło rozporządzenie Konstantyna, związki między kuzynami zostały zabronione w II poł. IV w., a w pocz. V w. ponownie dozwolone,

b) pokrewieństwo z adopcji, jednak ustawała ona w linii bocznej w wyniku emancypacji,

c) pokrewieństwo duchowe ( w prawie justyniańskim- pomiędzy chrzestnym a chrześniakiem ),

d) powinowactwo,

e) cudzołóstwo i uprowadzenie

3. Powody szczególne o różnym charakterze:

a) małżeństwo między opiekunem, jego descendentami i podopieczną do momentu złożenia sprawozdania ( uchwały senatu z okresu Marka Aureliusza i Komodusa ),

b) zakaz małżeństw namiestnikom prowincji do czasu zakończenia urzędowania z kobietą pochodzącą z tego terytorium lub mieszkającą na tym terytorium,

c) zakaz małżeństw żołnierzy ( do II w. ),

d) zakaz małżeństw pomiędzy senatorami i ich descendentami i wyzwoleńcami oraz między senatorami a kobietami nikczemnej kondycji,

e) kobieta nie mogła zawrzeć małżeństwa przed upływem 10 miesięcy od rozwiązania poprzedniego przez śmierć małżonka,

f) zakaz małżeństw pomiędzy chrześcijanami a żydami ( w cesarstwie chrześcijańskim ),

Znaczne zmiany w prawie małżeńskim wprowadziło ustawodawstwo cesarza Augsuta który hołdował trzem zasadom:

a) małżeństwo powinno być jedno,

b) małżeństwo powinno mieć dzieci,

c) małżeństwo jest nierozerwalne,

Ustawy ( lex Papia Poppaea, lex Iulia de adulteriis ) wprowadziły nakazy i zakazy zawierania związku małżeńskiego:

a) w związku małżeńskim powinni pozostawać wszyscy obywatele Rzymu ( mężczyźni od 25 do 60 lat, kobiety od 20 do 50 lat ),

b) jeżeli małżeństwo istnieje, powinno posiadać odpowiednią ilość dzieci ( ingueni- 3, wyzwoleńcy- 4 ),

c) mężczyzna, którego małżeństwo ustało, powinien natychmiast wstąpić w związek małżeński, kobiecie przysługiwało tempus lugendi ( zabezpieczenie przeciw niepewności co do pochodzenia potomstwa- turbatio sanguinis )- 10 miesięcy w prawie klasycznym, 12 miesięcy w prawie poklasycznym )

d) osoby które wypełniały nakazy ustawy w sposób dobrowolny, miały ułatwioną drogę do kariery zawodowej:

- zwolniona była z opieki kobieta, która miała ius liberorum, wolno urodzona z 3 dzieci, wyzwolenica z 4 dzieci,

- kto miał 3 dzieci w Rzymie, 4 w Italii, 5 w prowincji, był zwolniony z ciężarów publicznych,

- mężczyzna mógł objąć stanowisko przed ukończeniem przepisanego wieku, dodając liczbę lat równą liczbie dzieci,

e) osoby samotne ( celibes ) i pozostające w małżeństwie bezdzietnym ( orbi ):

- niezdolność do dziedziczenia ( incapax )- majątek taki nazywał się bona caduca i przechodził na spadkobierców i zapisobiorców, którzy byli ojcami, w ich braku na skarb,

Tak więc podstawowym zadaniem regulacji prawnych był jak najwyższy przyrost naturalny. Załamał się on w III/IV w. Istnieje teoria, mówiąca, iż za bezpłodność Rzymian odpowiadała... woda płynąca z rur ołowianych i przez to zawierająca bliżej nieznane, być może trujące związki.

Stosunki osobiste między małżonkami

a) POWINOWACTWO ( ADFINITAAS ) pomiędzy jednym małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka, była to przeszkoda małżeńska, stopni powinowactwa nie obliczano,

b) żona otrzymywała stanowisko społeczne męża,

c) dzieci z małżeństwa podlegały władzy ojca i stawały się obywatelami rzymskimi

d) mąż decydował o miejscu zamieszkania, wydatkach, wychowaniu dzieci, zapewniał żonie utrzymanie,

1. MAŁŻEŃSTWO CUM MANU- żona wychodziła zupełnie z familii agnacyjnej swego ojca i spod jego władzy, a wchodziła do familii i pod władzę swego męża,

a) żona miała w stosunku do męża stanowisko agnacyjnej córki ( filiae loco ), a jeżeli zwierzchnikiem familii był jej teść- agancyjnej wnuczki ( neptis loco ), w stosunku do własnych dzieci żona była w sytuacji agnacyjnej siostry ( sorosis loco ), ale miało to wpływ tylko w prawie spadkowym,

- żona była mater familias,

- była panią domu ( domina ),

- nie można było jej sprzedać trans Tiberim i mancipium pod groźbą kar sakralnych,

- jeżeli zawiniła mąż sądził ją przy użyciu sądu domowego ( iudicium domesticum ),

- największym szacunkiem cieszyła się żona, która miała tylko jednego męża ( UNIVIRA ),

2. MAŁŻEŃSTWO SINE MANU- nie zmieniało niczego w dotychczasowej przynależności familijnej żony,

- z dziećmi małżeńskimi wiązały ją tylko więzy kognacji,

- podlegała także władzy męża, ale nie była to władza zwierzchnika agnacyjnego,

- żona była winna mężowi szacunek, on zaś miał ją bronić przed osobami trzecimi,

- inicjatywa do przeprowadzenia rozwodu służyła obu stronom,

- mąż mógł na podstawie lex Iulia de aduleteriis ingerować niezależnie od jurysdykcji domowej swego ojca, jeżeli żona dopuściła się cudzołóstwa,

Rozwiązanie małżeństwa następowało przez:

1) śmierć jednego z małżonków,

2) utratę conubium małżonka w razie capitis deminiutio maxima/media,

a) skazanie in metallum,

b) deportację,

c) popadnięcie w niewolę wojenną ( captivitas )- związek małżeński nie odżywał przez ius postliminii, jeżeli los jeńca wojennego nie był znany, to Justynian zakazał zawierania nowego związku małżeńskiego przez 5-letni okres oczekiwania,

d) adopcja zięcia lub synowej, gdy małżonkowie na skutek aktu prawnego stawali się rodzeństwem,

e) długotrwałe zaginięcie jednego z małżonków,

f) utrata obywatelstwa ( iustum matrimonium przekształcało się w matrimonium iuris gentium, )

g) utrata wolności ( iustum matrimonium przekształcało się w contubernium )

h) wstąpienie jednej ze stron do klasztoru- w cesarstwie chrześcijańskim,

i) wstąpienie męża osoby wyzwolonej do stanu senatorskiego, jeżeli dotychczasowe małżeństwo nie było uznawane wedle lex Iulia de meritandis ordinibus,

3) rozwód:

a) przy małżeństwie cum manu:

Sam rozwód nie znosił władzy agnacyjnej męża nad żoną przy małżeństwie cum manu. Dokonywano tego przez odwrotną czynność prawną od tej, jaka tę władzę ustanowiła

- diffarreatio,

- redemptio,

- przy usus mąż wyrzekał się praw do żony,

b) przy małżeństwie sine manu

- DIVORTIUM: obopólne porozumienie się małżonków w drodze umowy nieformalnej

- REPUDIUM: jednostronne oświadczenie ze strony małżonka

LIBERA MATRIMONIA ESSE ANTIQUITUS PLACUIT- zasada wolności rozwiązywania małżeństw ( Aleksander Sewer, konstytucja 223 ),

Początkowo przy cum manu inicjatywa rozwodowa należała tylko do męża, przy sine manu- do obu stron, ale i tak pozycja żony była gorsza. Miał ją także zwierzchnik familijny męża- ale w sine manu musiała wyrazić zgodę kobieta lub jej zwierzchnik familijny.

Przyczynami rozwodu były:

a) cudzołóstwo żony,

b) bezpłodność, spędzenie płodu,

c) rezygnacja męża z żony

d) otrucie dziecka,

e) fałszowanie kluczy przez żonę

LIBELLA to pismo rozwodowe na tabliczce. Ponieważ nie było akt stanu cywilnego, nie prowadzono rejestracji małżeństw, więc tym bardziej nie rejestrowano rozwodów.

Skutki rozwodu:

a) mąż musiał oddać posag ( patrz niż. )

b) mąż musiał zapewnić uposażenia dzieciom ( alimenty ),

Justynian w noweli wprowadził cztery typy rozwodów:

a) Divortium ex iusta causa: z powodu winy drugiej strony, gdy przyczyna była uznana przez prawo:

- intryga ( machinato ) lub spisek przeciw cesarzowi lub ukrywanie spisku,

- stwierdzone cudzołóstwo żony,

- złe obyczaje żony,

- opuszczenie domu męża,

- podstępne działanie wobec współmałżonka,

- fałszywe oskarżenie o cudzołóstwo ze strony męża,

- próby stręczenia ze strony męża,

- stałe stosunki męża z inną kobietą

b) Divortium sine causa- rozwód był aktem jednostronnym, bez przyczyny prawnej,

c) Divortium communi consensu- gdy obie strony chciały rozwiązania małżeństwa,

d) Divoritum bona gratia- rozwód oparty na podstawie nie wynikającej z winy drugiego małżonka ( nieuleczalna impotencja, ślub czystości, niewola wojenna ), wówczas zarówno posag jak i darowizna przypadały żonie,

Wynikiem tego był podział rozwodów na:

a) nie pociągające za sobą kary ( solutiones innoxiae ),

b) karalne ( solutines cum poena ),

małżeństwa cum manu	małżeństwa sine manu
żona wchodziła do familii agnacyjnej męża, następowało captis deminutio minima	żona zachowywała dotychczasową przynależność rodzinną i nie wchodziła do rodziny agnacyjnej męża
zajmowała stanowisko agnatycznej córki filiae familias, w stosunku do własnych dzieci jest agnatyczną siostrą ( ! ),	była kognatką swych dzieci, ale nie była ich agnatką
małżeństwo zawarte formalnie	małżeństwo zawarte nieformalnie
w razie rozwodu dodatkowy akt prawny przeciwny do sposobu powstania manus	rozwód poprzez divortium albo repudium
z mocy prawa wszelkie uprawnienia majątkowe, tak te przysługujące żonie w chwili zawarcia małżeństwa, jak i późniejsze, przysługują mężowi, obowiązują zasady ojcowskiego prawa majątkowego,	jeśli żona była przed małżeństwem osobą sui iuris jej majątek, który nie wchodził w skład posagu, nazywał się majątkiem parafernalnym i żona mogła nim zarządzać, mogła także oddać jego zarząd mężowi
żona jest zobowiązana do posłuszeństwa mężowi, który w określonych okolicznościach po zwołaniu nakazanego prawem sądu rodzinnego, może ją zabić lub sprzedać w niewolę	posiadający władzę nad żoną mógł domagać się jej wydania za pomocą interdictum de libers exhebinidis ac ducendis.
mąż ma prawo na podstawie interdictum de uxoris exibemolis ac ducendis żądać od osoby trzeciej przetrzymującej żonę- jej wydania

Stosunki majątkowe między małżonkami:

a) ZUPEŁNA WSPÓLNOTA MAJĄTKOWA- jeśli było to małżeństwo cum manu, cały majątek żony przechodził na własność męża, który był jego jedynym właścicielem i użytkownikiem, natomiast żona stawała się osobą alieni iuris- wszystko co posiadała osobiście, przechodziła na własność męża, żona nabywała prawa spadkowe jako agnatka w nowej rodzinie, natomiast traciła prawa spadkowe jako agnatka w rodzinie pierwotnej,

b) ROZDZIELNOŚĆ MAJĄTKOWA- jeśli było to małżeństwo sine manu- a kobieta była osobą sui iuris, mogła zachować własność ( majątek parafernalny ), co pozwalało jej na wspieranie męża. Mąż brał pełną odpowiedzialność za zabezpieczenie żony.

- zakaz poręczenia za długi męża,

- zakaz zastawu na swym majątku na rzecz wierzycieli męża,

- SC Velleianum- zakaz intercesji na rzecz zarówno męża jak i innych osób,

- mąż ponosił ciężary małżeństwa, do niego należał obowiązek udzielania żonie odpowiedniego utrzymania, ponieważ żona powinna była przyczyniać się do ponoszenia ciężarów małżeńskich z reguły ustanawiano posag.

c) SYSTEM POSAGOWY ( DOTALNY )

POSAG ( DOS ) to majątek, jaki otrzymywał mąż dla ułatwienia mu ponoszenia ciężarów małżeństwa:

1. prowadzący do przeniesienia własności przedmiotu posagu,

a) dotis datio- polegał na rzeczywistym wręczeniu przedmiotów posagowych mężowi i przeniesieniu ich własności,

2. prowadzący jedynie do powstania roszczenia do ustanawiającego posag o przeniesienie jego własności

a) dotis promissio- ustanowienie posagu w formie uroczystego kontraktu słownego,

b) dotis dictio- uroczyste oświadczenie ustanowienia posagu, na które osoba przyjmująca oświadczenie nie musiała udzielać żadnej odpowiedzi,

c) pollicitatio dotis- nieformalne przyrzeczenie posagu

Przy małżeństwie cum manu cały majątek żony stawał się własnością męża odgrywając rolę posagu. Jeżeli była ona osobą alieni iuris i stąd nie posiadała żadnego majątku mąż nabywał jako posag ten majątek, który został wyznaczony żonie na pokrycie wydatków małżeństwa przez osobę sprawującą nad nią władzę.

Właściwe znaczenie posagu zachodziło przy małżeństwie sine manu.

Stosownie do osoby ustanawiającej posag odróżniano:

a) dos profecticia- ustanowiony przez ojca lub innego męskiego ascendenta kobiety, jeśli była osobą alieni iuris,

b) dos adventicia- ustanowiony przez samą kobietę jeśli była osobą sui iuris albo w ogóle osoby, które chciały wyposażyć kobietę. Żona mogła ustanowić jako posag podarunku otrzymane od męża ( donatio propter nuptias in dotem redacta ),

c) dos recepticia- ustanowiony przez osobę trzecią, która zastrzegła sobie jego zwrot na wypadek rozwiązania małżeństwa.

d) dos aestimata- posag za oszacowaniem:

- aestimatio venditionis causa- mąż zobowiązywał się zwrócić ekwiwalent dóbr posagowych,

- aestimatio taxationis causa- mąż zobowiązywał się zwrócić przedmiot posagu w naturze, chyba, że uległ on zaginięciu- wówczas jego ekwiwalent,

Przedmiotem posagu mógł być:

a) określony przedmiot,

b) suma pieniężna,

c) użytkowanie,

d) uprawnienie do odebrania długu,

Posag stanowił część wyodrębnioną z majątku męża ( RES UXORIA ), chyba że przedmiotem posagu były rzeczy zamienne ( suma pieniężna lub suma szacunkowa.

- lex Iulia de fundo dotali ( 18 r. p.n.e. ): zakaz pozbywania się nieruchomości posagowych, które stanowiły grunty położone w Italii bez zezwolenia żony,

- w prawie klasycznym żonie przysługiwało na posagu PRIVELGIUM EXIGENDI ( przywilej pierwszeństwa w postępowaniu egzekucyjnym prowadzonym przeciw mężowi, o ile nie było wierzyciela bardziej uprzywilejowanego ( np. fiskusa ),

Obowiązek zwrotu posagu:

a) moralny- początkowo przedmiot posagu pozostawał własnością męża, także po rozwiązaniu małżeństwa prze śmierć lub rozwód,

b) zabezpieczenie posagu w drodze stypulacji ( cautio rei uxoriae ) na wypadek rozwiązania małżeństwa przez rozwód. Sankcją zwrotu było actio ex stipulatu- powództwo stricti iuris przysługiwało tylko temu, komu mąż zobowiązywał się stypulacyjnie posag zwrócić, musiał on świadczyć posag w całości, winien był zwrócić go natychmiast po rozwiązaniu małżeństwa,

c) actio rei uxoriae- powództwo o zwrot posagu,

- gdy rozwiązanie małżeństwa następowało na skutek śmierci żony dos adventicia pozostawała w majątku męża, a dos profecticia również, jeśli posag ustanowiła osoba zmarła, spadkobiercom jej nie przysługiwała actio rei uxoriae,

- jeżeli osoba, która ustanowiła posag żyła dos profecticia mąż musiał zwrócić, jednak mógł zatrzymać z niego 1/6 dla każdego dziecka pochodzącego z małżeństwa,

W prawie klasycznym:

- actio rei uxoriae była powództwem bonae fidei i przysługiwała żonie w razie śmierci męża lub rozwodu, jeżeli była osobą sui iuris, jeżeli pozostawała pod władzą ojca- ojcu lub ojczystemu ascendentowi za zgodą żony,

- pozwany mąż miał prawo do beneficium competentiae- powód otrzymywał tylko tyle, ile zostawało po potrąceniu środków potrzebnych mężowi do życia, poza tym mężowi przysługiwały RETENTIONES- uprawnienia do zatrzymania posagu z powodu wierzytelności, jakie miał wobec żony, których mógł dochodzić osobnymi skargami:

- z powodu rzeczy zabranych ( propter res amotas ),

- z powodu rzeczy darowanych ( propter res donatas ),

- z powodu złego prowadzenia się żony ( propter mores ),

- z powodu wydatków na utrzymanie dzieci ( propter liberos ),

- z powodu nakładów na utrzymanie majątku posagowego w należytym stanie ( propter impensas )

- konieczne ( impensae necessariae ),

- pożyteczne ( impensae utiles ),

- zbytkowe ( impensae voluptuariae ),

Jednak ogólna suma potrąceń nie mogła przekraczać połowy posagu.

Obowiązek zwrotu posagu obejmował tylko kapitał posagowy, a nie pożytki.

Rzeczy niezamienne musiały być zwrócone natychmiast po rozwiązaniu małżeństwa, rzeczy zamienne- takiego samego rodzaju i jakości w trzech ratach rocznych.

Prawo justyniańskie:

- bezwzględny obowiązek zwrotu posagu lub jego dziedzica po rozwiązaniu małżeństwa, chyba że rozwód nastąpił z winy żony. Nieruchomości miały być zwrócone natychmiast, ruchomości w ciągu 1 roku po ustaniu.

- actio tacita ex stipulatu ( actio ex stipulatu+ actio rei uxoriae ),

- zniesienie retencji, utrzymano natomiast beneficium competentiae,

- w szczególności: jeśli rozwiązanie małżeństwa nastąpiło przez śmierć żony, dos profecticia powracała do osoby, która ją ustanowiła, jeśli jeszcze żyła, jeżeli umarłą, dos profecticia jak i adventicia przechodziła na dziedziców żony,

- w szczególności: jeśli rozwiązanie małżeństwa nastąpiło przez śmierć męża lub rozwód pozostawały w mocy przepisy prawa klasycznego, jednak roszczenie żony było dziedziczne zawsze ( w wypadkach, w których wedle prawa klasycznego mąż zatrzymywał posag, uzyskiwali spadkobiercy żony roszczenie o wydanie dobra posagowego ),

d) można było także ustanowić hipotekę na dobrach posagowych, taki zapis posiadał pierwszeństwo realizacji przy wielości zobowiązań.

DAROWIZNA dokonana pomiędzy małżonkami ( donatio inter virum et uxorem ) była nieważna. Były natomiast liczne wyjątki:

- drobne podarki,

- pomoc w kosztach utrzymania domu

- na podstawie oratio Severi ( 206 r. n.e. ) darowizny nie odwołane przez darczyńcę do jego śmierci były niewzruszalne,

- DONATIO ANTE NUPTIAS- darowizna dokonywana przez narzeczonego jako odwzajemnienie się za posag ( ANTIDOS ) udzielana narzeczonej celem zabezpieczenia jej na wypadek owdowienia lub zawinionego ze strony męża rozwodu. Mąż posiadał te same uprawnienia w stosunku do przedmiotu darowizny jakie miał na dobrach posagowych,

- w razie śmierci męża lub rozwodu z jego winy darowizna przypadała żonie,

- w razie śmierci żony lub rozwodu z jej winy darowiznę zatrzymywał mąż.

- jeżeli z małżeństwa pozostały dzieci, darowizna należała do nich, a tylko żyjącym małżonek miał na nich prawo użytkowania.

WŁADZA OJCOWSKA ( PATRIA POTESTAS ) przysługiwała w prawie rzymskim temu mężczyźnie, który, nie podlegając nikomu, wskutek śmierci swego ojca bądź przez emancypację stał się osobą sui iuris. Była to instytucja dotycząca tylko obywateli rzymskich.

Powstanie władzy ojcowskiej:

1. Conventio in manu- żona zajmowała w stosunku do męża stanowisko prawne agnacyjnej córki,

2. urodzenie w małżeństwie. Pod władzę ojca wchodziły tylko dzieci z iustum matimonium zawartego między osobami, które miały conubium. Za dziecko małżeńskie uznawano takie, które urodziło się nie wcześniej niż 182 dni przed zawarciem małżeństwa, w czasie jego trwania albo nie później niż 300 dni po jego ustaniu,

- MATER SEMPER CERTA EST, PATER IS EST QUEM NUPTIAE DEMONSTRANT- matka jest zawsze pewna, natomiast domniemywa się, iż ojcem dziecka jest mężczyzna będący mężem matki

- ojciec musiał dziecko uznać ( wynosił przed domostwo i pokazywał je ),

W prawie justyniańskim dzieci dzielono na:

a) legitimi- dzieci legalna,

b) naturales- zrodzone w konkubinacie,

c) spurii- zrodzone w związkach nietrwałych,

3. PRZYSPOSOBIENIE to przyjęcie do rodziny osoby z zewnątrz. Najczęściej dokonywane było aby zachować ciągłość rodzinną.

Przysposabiający musiał:

a) być starszy od przysposabianego o "pełną dojrzałość"- w prawie justyniańkim 18 lat, ADOPTIO NATURAM IMITATUR

b) musiał być osobą sui iuris,

c) musiał mieć ius conubii,

Przysposabiany nie mógł być dzieckiem pozamałżeńskim przysposabianego. Przysposobienie występowało w dwóch postaciach:

a) ADROGACJA- przysposobienie osoby sui iuris, stawała się osobą alieni iuris ( captis deminutio minimia ), wiązała się z tym możliwość dziedziczenia, istniały także przyczyny polityczne,

- adrogowany tracił zdolność majątkową,

- początkowo dochodziła do skutku w postaci osobnej uchwały ( per populum ), następnie reskryptem cesarskim,

b) ADOPCJA- przysposobienie osoby alieni iuris. Osoba ta nie musiała zawsze koniecznie tracić powiązania prawnego ( agnacyjnego ) z rodziną pierwotną. Dochodziła do skutku przed magistraturą:

- na podstawie uprzedniej umowy pomiędzy adoptującym a ojcem naturalnym adoptowanego w drodze mancypacji oraz in iure cessio, za pomocą 3- krotnej ( syn ) lub 1- krotnej ( córka ) mancypacji, która adoptowanego oddawała przez in iure cessio adoptującemu,

- na podstawie złożenia oświadczenia przez ojca naturalnego do protokołu sądowego w obecności i za zezwoleniem adoptującego i adoptowanego,:

- adoptio plena ( adopcja pełna )- dokonana przez dalszego ascendenta powodująca całkowite zerwanie węzła z dotychczasową rodziną

- adoptio minus plena ( adopcja niepełna )- dokonana przez osobę obcą, nie pozbawiająca adoptowanego praw spadkowych w dawnej rodzinie, adoptowany otrzymywał tylko roszczenie przeciw ojcu adoptującemu o utrzymanie i ustawowe dziedziczenie,

Skutki przysposobienia:

- arrogowany lub adoptowany przechodził do rodziny przysposabiającego i stawał się jego krewnym agancyjnym i kognacyjnym oraz dziedzicem ustawowym,

- przyjmował stan i nazwisko przysposabiającego,

- z wyj. adoptio plena nie zrywał węzła kognacyjnego z dawną rodziną,

- majątek adoptowanego przechodził do majątku ojca adoptującego, który był zobowiązany do zwrotu tego majątku rodzinie naturalnej adoptowanego, gdyby zmarł on przed osiągnięciem dojrzałości,

4. LEGITYMACJA ( LEGITIMATIO ) to nadanie dzieciom urodzonym w konkubinacie ( libri naturales ) stanowiska dzieci urodzonych w małżeństwie ( legitimi ). Pojawiło się dopiero w okresie cesarstwa.

- legirimatio per rescriptum principis- można była wystąpić do cesarza o reskrypt legalizujący dzieci z konkubinatu jako małżeńskie z pełnymi konsekwencjami prawnymi. Uprawnienia takiego udzielał cesarz w razie braku prawego potomstwa lub gdy późniejsze małżeństwo między ojcem a matką dziecka stało się niemożliwe.

- legitimatio per oblationem curiae- rodzice, który nie mieli dzieci legalnych, mogli przekazać w drodze darowizny lub testamentu cały majątek dzieciom naturalnym, jeżeli mężczyźni zostali wpisani do stanu dekurionów, a kobiety wyszły za mąż. Legitymowany nabierał pozycję dziecka legalnego tylko w stosunku do ojca,

- legitimatio per subsquens matrimonium- późniejsze małżeństwo rodziców dziecka zrodzonego w konkubinacie i uznanie go przez ojca za swoje, takie dziecko z chwilą zawarcia małżeństwa wchodziło z mocy prawa pod władzę ojca.

Wygaśnięcie władzy ojcowskiej:

1. z mocy przepisów prawa

a) śmierć osoby sprawującej władzę ojcowską- jeśli umrze ascendent dalszy, przechodzi ona na ascendenta bliższego, przez śmierć ojca synowie stawali się osobami sui iuris, córki zaś przechodziły pod opiekę nad kobietami ( tutela mulierum

b) capitis deminutio wszystkich stopni w osobie sprawującego władzę i podwładnego,

- podpadnięcie w niewolę wojenną ( ale działało to ius postliminium )- władza ta powracała jako naturalna,

- deportacja,

- arrogacja, po stronie podwładnego adopcja lub wejście córki w związek małżeński cum manu,

c) uzyskanie przez dziecko wysokiego statusu społecznego,

- święcenia kapłańskie ( kapłani Jowisza, w cesarstwie chrześcijańskim biskupa ),

- w przypadku kobiet- kapłanki Westy,

d) za karę w razie dręczenia bądź porzucenia dziecka przez ojca,

e) prostytucja córki

2. przez pozbawienie się jej w sposób dobrowolny

a) EMANCYPACJA to zwolnienie z podległości władzy ojcowskiej, wyłączenie z dotychczasowej familii agnacyjnej z wszystkimi konsekwencjami prawnymi, przede wszystkim z utratą uprawnień do majątku familijnego. Emancypowany stawał się osobą sui iuris.

- za Justyniana wprowadzono rejestr ojcowskiego oświadczenia woli przed właściwą władzą, jeśli emancypowany był dojrzały, potrzebna była także jego zgoda,

- gdy ojciec chciał zwolnić syna z podległości, sprzedawał go 3- krotnie zaufanej osobie z obowiązkiem wyzwolenia go. Trzecie wyzwolenie niosło za sobą nabycie wolności, ale wyzwalający ( manumissor ) nabywał prawo patronatu nad synem, jak również opiekę, jeżeli był to impubes. Ojciec mógł uniknąć tych konsekwencji, po 3- ciej sprzedaży odkupił syna, a następnie sam go wyzwolił. Wówczas on sam stawał się patronem, a także opiekunem ustawowym. Stosując wykładnię literalną przepisu Ustawy XII tablic uważano, że dla emancypacji kobiety i wnuka wystarczająca była jedna mancypacja.

Ojciec był zobowiązany do emancypowania:

- gdy źle traktował syna ( zarządzenie Trajana ),

- gdy impubes, który był adoptowany, stał się pubes i chciał być emancypowany,

- gdy emancypacja syna figurowała jako warunek w dyspozycji testamentowej na jego korzyść,

Treść władzy ojcowskiej:

1. władza nad osobami,

a) dysponowanie życiem podległych członków rodziny ( IUS VITAE NECISQUE ):

- jurysdykcja karna za najcięższe przestępstwa, ojciec działał przy obecności sądu domowego ( iudicium domesticum ),

- Ustawa XII tablic nakazała ojcu likwidację "płodów nieudanych" oraz noworodków płci żeńskiej, jeśli było ich zbyt wiele ( bo trzeba było je uposażyć ), nie wolno natomiast było zlikwidować syna pierworodnego ( ius expondendi ),

- jednak cesarz Trajan zobowiązał do emancypowania syna maltretowanego przez ojca,

- cesarz Hadrian wyznaczył karę wygnania na ojca, który zabił syna, a Konstantyn traktował zabicie syna przez ojca jako zabójstwo,

- w cesarstwie chrześcijańskim zostało zniesione

b) dysponowanie wolnością podległych członków rodziny,

- uprawnienie do sprzedaży dzieci ( IUS VENDENDI )- transtiberium- sprzedaż w niewolę ( MANCIPIUM ), jednak jeśli ojciec dokonał tego trzykrotnie powodowało to emancypację,

- niedozwolona była sprzedaż żony in manu,

- w 294 r. Dioklecjan zakazał wszelkiego alienowania dzieci przez sprzedaż, darowiznę, oddanie w zastaw, natomiast Konstantyn dozwolił na to wobec konieczności gospodarczych ( sprzedaż noworodków z możliwością odkupu ),

c) dysponowanie małżeństwem podległych członków rodziny, ale sąd domowy mógł go zmusić do wyrażenia zgody do małżeństwa, jeżeli odmawiał jej bez racjonalnych powodów,

d) obowiązek utrzymania i wychowywania dzieci ( dopóki dziecko nie było w stanie samo się utrzymać, chociażby było nawet emancypowane ), roszczeń alimentacyjnych można było dochodzić tylko drogą extraordinaria cognitio.

e) ius noxae dandi- prawo zwolnienia się od odpowiedzialności za szkody spowodowane przez członka rodziny innej rodzinie,

- zniesione przez Konstantyna,

PATRIA POTESTAS IN PIERARE DEBET, NON ATROCITATE CONSISTERE- Władza ojcowska winna odznaczać się miłością, a nie surowością,

Środki ochrony:

- dozwolona samopomoc,

- powództwo windykacyjne wobec osób postronnych, które bezprawnie zatrzymały osobę podległą władzy ( podobne do rei vindicatio właściciela ),

- interdykty pretorskie umożliwiające identyfikację dzieci i ich odebranie od nieuprawnionych ( interdictum de liberis exhibendis, item ducendis ),

2. władza nad majątkiem

d) dysponowanie całością majątku rodzinnego, stanowiącego jedność ekonomiczną,

- przypadały mu nabytki osób alieni iuris,

- za zobowiązania podwładnych odpowiadał tylko w określonych granicach,

PECULIUM to wydzielenie z majątku familijnego poszczególnych elementów ( np. bydła, sum pieniężnych, przedsiębiorstw zarobkowych ) i powierzeni ich w odrębny zarząd. Właścicielem peculium profecticium ( pekulium ojcowskiego ) pozostawał ojciec, mógł je w każdej chwili zlikwidować,

- syn nie mógł nawet przy przyznaniu mu "swobodnej administracji" umniejszać peculium przez darowizny,

PECULIUM CASTRENSE ( obozowe ) to to, co żołnierzowi darowali rodzice lub krewni albo to ca sam filius familias nabył w wojsku, a czego nie byłby nabył, gdyby w wojsku nie służył.

- był to odrębny majątek syna, także pod względem prawnym, przypadał on ojcu tylko wtedy, gdy syn przed śmiercią nie zadysponował nim inaczej w testamencie,

PECULIUM QUASI- CASTRENSE- to nabytki uzyskane w służbie publicznej, świeckiej i duchownej, do którego stosowało się przepisy jak przy peculium castrense,

Z majątku rodzinnego stopniowo wydzielano:

- bona materna- dobra pochodzące ze spadku po matce,

- bona adventicia- dobra pochodzące z innych źródeł

Uprawnienia ojca do wyodrębnionych części majątku podlegały ograniczeniom, ostatecznie pozostał mu tylko zarząd i pobieranie pożytków bez możliwości dysponowania. Charakter dawnego peculium profectium zachowały za Justyniana już tylko dobra pochodzące od ojca,

PECULIUM ADVENTICUM IRREGULARE występowało wtedy, gdy dobra otrzymane przez syna bądź dzięki jego pracy, bądź w wyniku hojności osoby trzeciej, a ojciec nie miał prawa zarządzania i użytkowania na nich:

- gdy synowie zapisano legat lub dokonano darowizny, wykluczającej korzystanie przez ojca,

- nabycie spadku przez syna wbrew woli ojca,

- prawna niemożność ze strony ojca do nabycia,

- łączne powołanie ojca i syna do dziedziczenia ab intestato w II klasie spadkobierców,

Powództwa wniesione przeciw synowi z tytułu zobowiązania były dodatkowo skierowane przeciwko ojcu:

- actio de peculio- jeżeli syn zarządzał peculium, ojciec odpowiadał do wysokości tego peculium,

- actio tributoria- jeżeli ojciec ustanowił dla syna peculium handlowe, odpowiadał do wysokości tego peculium,

- actio institoria- jeżeli ojciec ustanowił syna kierownikiem przedsiębiorstwa handlowego, odpowiadał wraz z nim solidarnie za zobowiązania zaciągnięte w obrębie tego przedsiębiorstwa,

- actio exercitoria- jeżeli ojciec ustanowił syna kierownikiem okrętu, odpowiadał z nim solidarnie za zobowiązania zaciągnięte przez syna w czasie prowadzenia okrętu,

- actio quod iussu- jeżeli ojciec upoważnił syna do zawarcia czynności prawnej lub ją później aprobował, odpowiadał solidarnie z tym synem za zobowiązania z tej czynności prawnej,

- actio de in rem verso- jeśli ojciec bez ustanowienia peculium został wzbogacony aktem prawnym zawartym przez syna w interesie ojca, odpowiadał do wysokości wzbogacenia,

e) jeśli chodzi o córkę, to sytuacja układał się identycznie jak stosunek pomiędzy mężem a żoną,

OPIEKA następowała w wypadku gdy osoby sui iuris nie mogły z pewnych przyczyn zarządzać samodzielnie swoim majątkiem, tudzież mieć o swoją osobę należyte staranie. W okresie prawa klasycznego służyła interesom pupila ( ad utilitatem pupili ) i stała się obowiązkiem publicznym ( manus publicum ) nałożonym i chronionym przez władzę państwową.

1. OPIEKA sensu stricto ( TUTELA ) to moc i władza ( VIS AC POTESTAS ) osoby wolnej, dana i dozwolona przez prawo cywilne do obrony tego, kto z powodu wieku lub płci sam nie może się bronić.

Opiekun roztaczał pieczę nad majątkiem i osobą pupila, co przejawiało się w konieczności formalnego zatwierdzenia czynności prawnych pupila- interpositio auctoritas tutoris,

1a) TUTELA INPUBERNUM- opieka nad niedojrzałymi zachodziła wówczas, gdy osoby poniżej 12/14 roku życia znajdujące się pod władzą ojcowską stały się przez śmierć ojca osobami sui iuris.

a) testamentowa ( tutela testamnetaria ), początkowo ustanawiana przez pater familias w stosunku do dzieci, które będąc pod jego władzą, staną się, po śmierci osobami sui iuris. Dopuszczalne było powołanie opiekunów dla pogrobowców ( postumi ). Opiekę testamentową można było odrzucić,

b) ustawowa ( tutela legitima )- sprawował ją agnat ( proximus agnati ) lub gentyl. Opiekun ( tutor ) był najczęściej bratem lub stryjem podopiecznego ( pupillus ) był jego ustawowym spadkobiercą, w 543 została zastąpiona ustawową opieką kognatów męskich,

c) nadana ( urzędowa- tutela dativa )- władza przez pretora ( praetor tutelarius ) sama wyznaczało opiekuna w przypadku gdy nie było opiekuna ustawowego lub testamentowego albo gdy powołany nie mógł pełnić swojej funkcji np. z powodu niewoli. Był to ciężar publiczny, wyznaczony na opiekuna musiał ją przyjąć, ewentualnie dopiero potem miał możliwość wystąpienia z prośbą o jej uchybienie, jeśli:

- miał już co najmniej 3 dzieci,

- sprawował już co najmniej 2 opieki,

- miał powyżej 70 lat,

Niezdolność do sprawowania opieki:

- choroba umysłowa, kalectwo

- małoletniość,

- kobiety ( jednak od czasów Justyniana matka i babka mogły sprawować opiekę nad swymi dziećmi do powtórnego małżeństwa ),

Uprawnienia i obowiązki opiekuna:

a) wychowanie, wykształcenie i utrzymanie pupila,

b) wyrażał zgodę przy zawieraniu czynności prawnych ( interpositio auctoritatis ) pupila,

- jeżeli podopieczny wyszedł z dzieciństwa ( infantia ) i nie był nieobecny ( absens ) opiekun, obecny przy dokonywaniu czynności prawnej przez pupila wyrażał swą zgodę na nią, ( przy zawieraniu aktów prawnych był zastępcą pośrednim w ten sposób, że akt prawny zawierał we własnym imieniu, jednakże nabyte prawa przelewał na pupila, tylko przy nabyciu prawa dokonywanym za pośrednictwem nabycia posiadania działał jako zastępca bezpośredni ),

- czynności dokonane przez podopiecznego infantia maior bez zgody opiekuna były ważne w części przynoszącej korzyść i nieważne w części niekorzystnej ( negotium claudicans )

c) zarządzał ( gestio ) majątkiem pupila

- początkowo domini loco na wzór właściciela,

- następnie odebrano opiekunowi uprawnienia: dokonywania darowizn z majątku pupila, pozbywanie nieruchomości i cenniejszych ruchomości, inkaso większych należności pupila,

- starał się o utrzymanie majątku pupilarnego i powiększenie go wedle możności,

- cautio rem pupilli salvam fore- gwarancja, iż majątek pupila pozostanie nieuszczuplony, stosowany wobec opiekunów ustawowych, opiekunowie testamentowi byli od tego zwolnieni, gdyż "ich uczciwość została sprawdzona przez testatora",

- złożenie rachunków po ustaniu opieki i zwrócenie majątku pupilowi,

- wynagrodzenie szkód wynikłych w majątku pupila wskutek działalności opiekuna,

- beneficium inventarii- obowiązek sporządzenia inwentarza,

- ustawowe prawo zastawu ( hipoteka generalna ) na całym majątku opiekuna od Konstantyna W.

Środki ochrony interesów pupila:

a) accusatio tutoris suspectis- skarga powodująca infamię przeciwko podejrzanemu o nieuczciwą opiekę, przysługiwała każdemu obywatelowi, a także zainteresowanym kobietom ( matce, babce, siostrze ) z wyjątkiem samego pupila,

b) actio rationibus distrahendis- powództwo w sprawie rozdzielenia rachunków, przysługiwało pupilowi- po zakończeniu opieki dochodził podwójnej wartości tego, co opiekun ustawowy sprzeniewierzył rozmyślnie z jego majątku,

c) actio tutelae- przysługiwało pupilowi- po dojściu do dojrzałości domagał się od opiekuna rozliczenia ze sprawowania opieki, należało do iudicium bonae fidei, niosło infamię.

Przeciwko powództwu pupila opiekun mógł wytoczyć powództwo wzajemne ( actio tutelae contraria ) o zwrot nakładów poczynionych w interesie pupila ze swego majątku.

Zakończenie opieki:

a) śmierć oraz capitis deminutio opiekuna i pupila,

b) dojście pupila do dojrzałości,

c) usunięcie opiekuna w razie nadużycia zaufania z jego strony,

d) zwolnienie opiekuna od sprawowania opieki ( abdicatio tutelae ),

e) spełnienie się warunku rozwiązującego lub upływ terminu ad quem, określonych przez testatora,

1b) TUTELA MULIERUM- opieka nad kobietami

- jej uzasadnieniem była: bezradność kobiet ( infirmitas consilii ), naturalna słabość ( sexus infirmitas ), nieznajomość spraw sądowych ( forensium rerum ignorantia ), lekkomyślność ( levitas animi ),

a) mężowie pozostawiali w testamencie kobietom prawo wyboru opiekuna, jednak miał on o wiele słabszą pozycję niż powołany bez udziału kobiety,

b) od uciążliwej opieki kobieta mogła uchylić się przez wejście pod władzę agnacyjną innego mężczyzny przez coemptio- była to czynność powiernicza ( fiduciae causa ) w celu uniknięcia opieki a nie zawarcia małżeństwa, wówczas coemptionator oddawał ją w mancipium niedołężniałemu starcowi, który wyzwalał ją z mancipium, stając się opiekunem powierniczym ( tutor fiduciarius ),

c) zgoda opiekuna ( auctoritas tutrois ) potrzeba była do ważniejszych czynności prawnych:

- alienacje res mancipi, in iure cessio, acceptilatio, aditio hereditatis,

- testament,

- manumissiones,

- ustanowienie posagu,

- zaciągnięcie zobowiązań,

- conventio in manum za pomocą kupna ( coemptio ),

- pozwolenie wyzwolenicy na pozostawianie w contubernium z obcym niewolnikiem,

d) od opieki na podstawie Lex Iulia et Papia Poppaea z opieki zwolniona była kobieta wolna z urodzenia- matka 3 dzieci i wyzwolenica- 4. Opiekunowie ustawowi mogli być zmuszeni, wskutek nacisku kobiety i jeżeli były po temu ważne powody, do wyrażania zgody, pozostali opiekunowi powinni to czynić nawet w braku ważnych powodów,

e) lex Claudia zniosła opiekę ustawową krewnych agnatycznych,

2. KURATELA ( CURA, CURATIO )- kurator ustanawiany był tylko do zarządu majątkiem osób poddanych kurateli i do czynności prawnych przez nie przedsiębranych wystarczyła nieformalna zgoda ( consensus ) kuratora.

TUTOR DATUR PERSONAE, CURATOR REI- opiekuna przydzielano do osoby, kuratora do majątku.

2a) CURA FURIOSI- kuratela nad chorym umysłowo przysługiwała wedle Ustawy XII tablic najbliższemu agnatowi. Prawo rzymskie odróżniało:

- demenstes- obłąkanych, którzy nie mają lucida intervalla,

- furiosi- w takich chwilach mogą przedsiębrać akty prawne z pełnym skutkiem,

2b) CURA PRODIGI- kuratela nad marnotrawcą- wedle Ustawy XII tablic przysługiwała najbliższemu agnatowi, z biegiem czasu pretor odbierając zarząd majątkiem marnotrawcy ustanawiał dla niego kuratora celem zabezpieczenia majątku dla rodziny. Marnotrawca mógł zawierać tylko te czynności, które polepszały jego położenie, a do zaciągania zobowiązań wymagana była zgoda kuratora.

2c) CURA MINORUM- kuratela nad małoletnimi dojrzałymi, na podstawie lex Laetoria- 191 r. p.n.e.- osoba dokonująca czynności prawnej z małoletnim dojrzałym żądała obecności osoby 3- ciej ( curator ) jako gwaranta na wypadek gdyby minor podważał te czynności, ponieważ osoba, która oszukała minora przy czynnościach prawnych, podlegała sankcjom.

- actio legis Plaetoriae- zarzut dla minora gdy strona przeciwna dochodziła sądownie wykonania zawartej czynności, jeżeli doszło do egzekucji, a było to za szkodą dla małoletniego, pretor udzielał restituto in integrum protper aetatem,

- początkowo minor dobierał sobie kuratora dla konkretnej czynności, poczynając od Marka Aureliusza wprowadza się stałego kuratora, w prawie justyniańskim kurator jest stałym zarządcą i minor musi się liczyć z nim w każdym przypadku.

Kuratela mogła być także ustanawiana nad:

a) spadkiem ( curator hereditas iacentis )

b) majątkiem nasciturusa ( curator ventri datus ) -

c) majątkiem dłużnika, jeśli zaistniało podejrzenie, że będzie celowo wyzbywał się majątku, aby nie zaspokoić wierzyciela ( curator bonorum ),

d) majątkiem osoby ułomnej ( cura debilium personarum )

e) do strzeżenia praw osoby nieobecnej w procesie ( curator absentis )

Kurator:

a) wybierany w sposób urzędowy lub w wypadku kurateli nad chorym umysłowo- także ustawowy,

b) nie był tak obciążony jak opiekun ( mógł też odmówić sprawowania kurateli ),

c) stosunki majątkowe- jak w opiece, poza tym iż:

- zarządzał majątkiem sam

d) odpowiadał tak jak przy prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia ( negotiorum gestio )

KAZUSY

254) Jakie środki prawne przysługiwały pupilowi dla ochrony jego praw majątkowych przez opiekuna:

a) actio rationibus distrahendis,

b) satisditio rem pupili salvam fore,

c) actio tutelea

d) generalna hipoteka ustawowa na majątku opiekuna ( w okresie poklasycznym )

255) Peculium profecticium- majątek ustanowiony przez ojca,

Peculium castrense- majątek nabyty w związku ze służbą wojskową,

Peculium quasi- castrense- majątek nabyty w związku ze zsprawowaniem urzędów świeckich i duchownych,

Bona materna- majątek odziedziczony po matce,

256) Peculium profecticium ustanawiane było na rzecz:

a) filius familias,

b) servus

257) "Wchodzi się pod władzę męża przy użyciu okeślonych słów, w obecności 10 świadków i po dokonaniu uroczystej ofiary, w której używa się także chleba orkiszowego"

b) confarreatio,

258) "Pretor kohorty lub jazdy albo trybun pojął za żonę kobietę z prowincji, w której pełnił urząd". Czyje małżeństwo jest ważne, zważywszy, że rzecz dzieje się w okresie pryncypatu.

d) żadne

259) Jakie miejsce w rodzinie agnatycznej zajmowała żona pozostająca w małżeństwie cum manu jeżeli jej mąż podlegał władzy swego pater familias?

b) wnuczki,

260) W jakim stopniu spowinowacone będzie ze sobą rodzeństwo Agrypiny i Publiusa, którzy zawarli ważne wg ius civile małżeństwo:

d) nie da się tego określić, gdyż Rzymianie stopni powinowactwa nie obliczali,

261) Wedle wprowadzonej w 18 r. p.n.e. Lex Iulia de maritandis ordinibus uzupełnionej następnie przez Lex Pappia Poppaea wolnourodzony, który pozostawał w związku małżeńskim z kobietą o złej reputacji, traktowany był z punktu widzenia ustawy jak:

a) nieżonaty,

b) bezdzietny,

c) incapax- pozbawiony możliwości dziedziczenia z testamentu,

262) Ile razy musiałby mancypować Titus swojego wnuka Juliusa, aby zwolnić go spod patria potestas? na podstawie Ustawy XII tablic?

a) jeden raz

263) Obowiązki opiekuna nad niedojrzałymi polegały na:

a) utrzymywaniu i wychowywaniu pupila na koszt majątku,

b) zastępstwie procesowym,

c) udzielaniu zgody na dokonanie czynności prawnej nie pogarszającej położenia podopiecznego, w przypadku infantia maiores,

d) zarządzie mieniem podopiecznego,

264) Jeżeli Titus pozostający w związku małżeńskim z Octavią zawarł drugie małżeństwo z Agrippiną, to wówczas wg:

a) prawa klasycznego było to równoważne z rozwodem pierwszego małżeństwa,

b) prawa poklasycznego nieważne było drugie małżeństwo,

265) Elementy rzymskiego małżeństwa:

a) monogamiczny związek kobiety i mężczyzny,

b) trwała wspólnota pożycia,

d) trwały zamiar pozostawania związku,

266) Titus i Agrippina będący kuzynostwem są ze sobą spokrewnieni w:

b) IV stopniu linii bocznej

267) Jakimi rodzajami legitymacji będzie dysponował Titus pozostający w konkubinacie ze swoją siostrzenicą Octavią ( nie stanowi to przeszkody małżeńskiej ), jeśli chce uznać dziecko pochodzące z tego związku ( prawo justyniańskie )?

268) Jeżeli Titus zawarł bez zgody swego kuratora ( curator minorum ) czynność prawną pogarszającą jego sytuację, to wówczas:

b) czynność jest nieważna, z tym że consensus Curatora wymagany był od czasów Dioklecjana

269) Titus dokonał emancypacji swego syna Juliusa. Od tego momentu zstępni Julius pozostawali pod władzą:

a) dotychczasowego pater familias

270) Titus będący opiekunem testamentowym Seiusa:

c) może się z niej zwolnić ze względu na zły stan zdrowia,

d) może ją odrzucić

271). Claudius jako osoba trzecia ustanowił posag za oszacowaniem na rzecz Titusa- męża Octavii, który przyrzekł stypulacyjnie zwrócić go po rozwiązaniu małżeństwa. Była to:

a) dos aestimata

c) dos recepticia

d) dos adventicia

272) Wskaż sposoby zwolnienia z władzy ojcowskiej za zgodą ojca rodziny:

a) trzykrotna mancypacja powiernicza syna połączona z wyzwoleniem,

b) adopcja,

c) conventio in manum,

d) emancipatio Anastasiana ( na podstawie oświadczenia ojca rodziny przed sądem i przyzwalającego reskrytpu cesarskiego ),

273) Julia- osoba sui iuris zawarła małżeństwo z Marcusem. Posag ( dos adventicia ) ustanowił w drodze dotis promissio przyjaciel Julii, Titus. W kilka lat później Julia zmarła. Titus zwrócił się do Marcusa z żądaniem zwrotu posagu, czego jednak ten odmówił. Nie wiedząc co czynić udał się Titus po poradę prawną do prawnika. Opinia jaką wyda w tej sprawie jurysta będzie następująca:

d) Titus nie posiada żadnej skargi przeciwko Marcusowi o zwrot posagu, nie mają jej także spadkobiercy Julii ( w wypadku ustania małżeństwa przez śmierć żony, dos adventicia pozostaje przy mężu ).

274) Przyczyny rozwodu w różnych etapach okresu poklasycznego:

b) niemoralne prowadzenie się,

c) choroba psychiczna,

d) dokonanie przestępstwa przeciwko państwu

275) Funkcja opiekuna kobiety miała na celu m. in:

a) zagwarantowanie interesów potencjalnego spadkobiercy kobiety,

c) udzielania zgody przy czynnościach prawnych o ważniejszym znaczeniu,

d) w okresie archaicznym i przedklasycznym wykonywanie władzy podobnej do władzy ojca rodziny,

276) Wedle prawa poklasycznego Titus, będąc rozwiedzionym z winy żony, nie powinien zawierać ponownego małżeństwa pod rygorem niesławy i sankcji majątkowych przez okres:

d) żadna z powyższych odpowiedzi nie jest prawidłowa,

277) Po śmierci Marcusa sprawy związane z opieką nad nieletnim Juliusem prowadziła nie będąca jego opiekunką Julia. Jak skarga przysługiwałaby przeciw Julii, gdyby dopuściła się ona nadużyć w prowadzeniu opieki ( prawo justyniańskie ),

278) Od późnej republiki kształtuje się prawny obowiązek męża do zwrotu posagu po rozwiązaniu małżeństwa. Jeśli zastosowano przeciw niemu actio rei uxoriae, miał prawo do zatrzymania jego części do czasu zaspokojenia roszczeń. Mogły one wynikać z:

a) dokonanej wcześniej nieważnej z mocy prawa darowizny dla żony, o ile nie była ona nią wzbogacona ( retentio protpter res donatio ),

b) zagarnięcia przez żonę przedmiotów majątkowych w trakcie rozwodu dla zabezpieczenia roszczenia o zwrot posagu ( retentio propter res amtoas ),

c) niemoralnego prowadzenia się żony- w wysokości 1.6 lub 1/8 posagu ( retentio propter mores ) w razie rozwodu z jej powodu,

d) dokonania nakładów koniecznych i użytecznych na majątek posagowy ( retentio propter impensas ),

279) Zarządzający masą posagową Octavii Julius zbył bez jej zgody nieruchomość wchodzącą w skład posagu:

b) czynność prawna jest nieważna, jeśli dotyczyła gruntów italskich i została dokonana po wydaniu lex Iulia de fundo dotali ( 18 r. p.n.e. ),

280) Marcus, będący tutor daivus, przywłaszczył sobie pewne rzeczy należace do majątku swego pupila. Nie wiedząc, co czynić, matka niedojrzałego Juliusa, udała się po poradę prawną do jurysty. Jaka będzie jego opinia?

c) przeciwko Marcusowi można wnieść skargę ze stypulacji ( satisdatio rem pupilli salvam fore ). ??

281) Na trwanie dzisiejszego małżeństwa nie ma wpływu późniejszy z braku woli małżonków, fakt nieistnienia wspólnoty małżeńskiej. Jest to wbrew rzymskiej zasadzie:

a) nuptias non concubitus, sed consensus facit,

282) Jakie skutki prawne wywoływały zaręczyny w okresie poklasycznym:

a) niemożność zawarcia małżeństwa z innymi osobami w trakcie trwania narzeczeństwa,

b) zrównanie w tym czasie współżycia z innymi osobami z przestępstwem cudzołóstwa,

d) konieczność złożenia przez narzeczonego zadatku zaręczynowego

283) Titus ustanowił na rzecz swego zięcia Publiusa posag w drodze dotis datio, którego przedmiot stanowiły przedmioty res manicpi. Ich przekazanie nastąpiło w drodze nieformalnego traditio. Jakiej ochrony udzieli pretor Publiusowi względem osoby trzeciej, która dokonała przemocą zaboru mienia wchodzącego w skład posagu?

b) actio Publiciana,

c) interdictum unde vi- tylko co do nieruchomości,

284) Titus ustanowił na rzecz męża swojej córki Octavii posag ( dos aestimata ), przy czym nie zastosowano chroniącej zwrot posagu cautio rei uxoriae. W kilka lat później doszło do rozwiązania małżeństwa na skutek śmierci męża. Między jakimi podmiotami i na jakiej podstawie nastąpią przesunięcia majątkowe związane z przedmiotami wchodzącymi w skład posagu w przypadku, gdy dokonano jego oszacowania aestimatio venditionis causa, a rzecz działa się w okresie pryncypatu:

a) zwrotu posagu za pomocą actio rei uxoriae może domagać się od spadkobierców męża Octavia, jeżeli była sui iuris,

c) jeżeli Octavia była alieni iuris legitymowanym do wystąpienia przeciwko spadkobiercom jej męża będzie jej ojciec,

285) Po śmierci męża wdowa nie powinna była zawierać małżeństwa przez okres:

a) 10 miesięcy ( prawo klasyczne ),

b) 12 miesięcy ( prawo poklasyczne ),

286) Julius żył ze swą niewolnicą Syrą. Ze związku tego urodziło się troje dzieci. W jakiś czas potem Julius zmarł. W swym testamencie wyzwolił on Syrę, nie określiwszy jednak, kto ma być jej opiekunem. Czyjej opiece będzie podlegać Syra ( rzecz dzieje się za Augusta ),

b) opiekunem Syry zostanie najbliższy zstępny agnacyjny spadkodawcy,

287) Liberi naturales to dzieci:

b) urodzone w konkubinacie

288) Zmarły Titus w testamencie powołał Juliusa do sprawowania opieki nad swym niedojrzałym synem Marcusem. Julius w trakcie sprawowania opieki dokonał pewnych darowizn i alienacji z majątku swego pupila, za szkodą dla tego ostatniego. Nie wiedząc co czynić, Marcus udał się po poradę prawną do jurysty. Jaka będzie jego opinia ( rzecz dzieje się w okresie pryncypatu )?

c) legitymację do wniesienia accusatio suspecti tutoris posiada każdy z wyjątkiem pupila,

289) Titus będący pater familias Julii ustanowił w drodze datis promissio, posag na rzecz jej męża Marcusa. Nie wywiązał się on wszakże z danego przyrzeczenia. Jaką ochronę prawną ma w tym przypadku chcący wyegzekwować posag mąż:

a) od Justyniana przysługuje mu generalna hipoteka na majątku przyrzekającego posag,

b) actio ex stipulatu

Jaką ochronę prawną miałby mąż Julii, gdyby zaraz po rozwiązaniu małżeństwa Titus zażądał zwrotu posagu, które de facto nie świadczył

c) exceptio non numeratae dotis

290) Z braku conubium nie mogli zawrzeć małżeństwa ważnego wg ius civile:

c) patryjcusze z plebejuszami do lex Canuleia z 445 r. p.n.e.,

d) Latynowie, z wyjątkiem Latini prisci i Latini veteres,

291) Titus żył z niewolnicą Syrą i ze związku urodziło się dziecko, syn. Ponieważ małżeństwo Titusa okazało się bezdzietne, a następnie żona Titusa zmarła, wyzwolił on Syrę oraz swojego syna, pochodzącego z tego związku. Następnie podjął starania o legitymację prawną syna, w tym celu udał się do jurysty. Jaka będzie jego opinia?

d) "nie rozumiem o co mnie prosisz, albo twoja prośba jest bardzo głupia"- ojciec nie mógł legitymować dziecka, które wyzwolił.

292) Marcus ustanowił swego przyjaciela Gaiusa spadkobiercą pod warunkiem, że poślubi on Octavię. Ta, nie mogąc doczekać się na powrót ojca z niewoli wojennej, postanowiła poślubić Gaiusa bez zgody ojca. Tuż po ślubie z niewoli powrócił ojciec Octavii. Nie zaakceptował małżeństwa swej córki i zabrał ją ze sobą do domu. Nie wiedząc co czynić, Gaius udał się po poradę prawną do jurysty. Jaka będzie jego opinia?

b) Octavia z powodu niewoli wojennej ojca mogła wyjątkowo wyjść za mąż bez jego zgody, późniejszy brak akceptacji ze strony ojca Octavii nie ma żadnego wpływu na ważność zawartego przez nią związku,

293) W jaki sposób dokonywano ustanowienia posagu w drodze:

dotis promissio- przyrzeczenie stypulacyjne ustanowienia posagu,

legitum per domnationem- zapis obligacyjne o treści dotyczącej posagu,

dotis dictio- ustne, jednostronne przyrzeczenie posagu o skutkach obligacyjnych, złożone przez ojczystego wstępnego kobiety, ją samą albo jej dłużnika, przed lub przy zawarciu małżeństwa i przyjęte w dowolnej formie przez męża, a następnie traktowane jako kontrakt,

dotis datio- bezpośrednie przysporzenie majątkowe na rzecz męża, polegające na przeniesieniu własności przedmiotów posagowych,

294) Podstawą rozwiązania małżeństwa i jednoczesnego zakończenia władzy męża nad żoną ( manus ) były:

a) utrata wolności

295) Obowiązek stanu małżeńskiego został wprowadzony przez:

a) lex Iulia de maritandis ordinibus ( 18 r. p.n.e ) i lex Pappia Poppaea ( 9 r. n.e. ),

Dotyczył on:

d) mężczyzn 25- 60 lat, kobiet, 20- 55,

296) Za panowania Konstantyna W. Titus porzucił drugie dziecko, córkę Julię, którą zaopiekował się, traktując jak własną Mucius. Na skutek tego:

a) Titus stracił władzę ojcowską nad Julią,

b) nowym pater familias Julii stał się Titus,

297) Uzyskawszy zarząd majątkiem Juliusa, Marcus, będący jego curator minoris, sprzeniewierzył znaczną część dóbr ruchomych i nieruchomych, należących do jego podopiecznego. Po ustaniu kurateli okazało się jednak, że Marcus jest niewypłacalny. Niewypłacalni są także jego poręczyciele. Jakie, komu i przeciwko komu przysługiwać będą w tej sytuacji powództwa ( prawo poklasyczne )?

a) Julius ma przeciwko Marcusowi skargę z tytułu źle sprawowanej kurateli ( actio negotiorum gestorum ),

c) Julius ma actio subsidiaria przeciwko magistraturom municypalnym, działającym przy ustanawianiu kuratora,

298) Wedle art. 62 §2 kro "Jeśli dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem 300 dni od jego ustania lub unieważnienia, domniemywa się, iż pochodzi ono od męża matki, zgodnie z zasadą:

a) Pater is est, quem nuptiae demonstrant,

299) Publius ustanowił w drodze dotis datio posag na rzecz męża swej przyjaciółki Octavii. W kilka lat później Octavia zmarła osierociwszy troje dzieci. Jak w oparciu o prawo klasyczne będzie wyglądać obowiązek zwrotu posagu?

a) jeśli zwrot posagu został zabezpieczony stypulacyjnie, wówczas przyjaciel Octavii może żądać zwrotu posagu od jej męża,

c) jeżeli zwrotu posagu nie zabezpieczały cautiones rei uxoriae, to właścicielem posagu stawały się dzieci, a mąż Octavii miał jednie prawo z niego korzystać,

300) Ojciec Octavii, Julius ustanowił posag na rzecz męża swojej córki, Marcusa ( dos prcectica ). W kilka lat później Octavia zmarła. Kto i od kogo, wg prawa justyniańskiego, może domagać się zwrotu posagu w powyższej sytuacji, zważywszy że małżeństwo było bezdzietne,

a) pater familias Octavii od Marcusa,

b) spadkobiercy Octavii od spadkobierców Marcusa, jeżeli zarówno ojciec Octavii jak i Marcus nie żyją,

301) Przed zawarciem małżeństwa Julius w zamian za posag, który przyrzekł mu jego przyszły teść, obdarował swoją przyszłą żonę Sempronię wspaniałymi kosztownościami. Po zawarciu małżeństwa okazało się, że Julius jest impotentem. Z tego też powodu Sempronia rozwiodła się z Juliusem. Komu w powyższym przypadku przypadnie posag oraz kosztowności stanowiące donatio ante nuptias ( rzecz dzieje się w okresie justyniańskim ):

d) rozwód bez winy stron- zarówno posag jak i darowizna zostaje przy żonie,

302) W V. n.e. wolno urodzony obywatel rzymski Publius, urzeczony kunsztem aktorskim Julii, postanowił się z nią ożenić. Ślub miał nastąpił po powrocie Publiusa z misji poselskiej. By zapewnić Julię o swych uczuciach wręcza jej, jako zadatek zaręczynowy, wspaniały złoty pierścień. Rok później, po powrocie do Rzymu, Publius oświadcza Julii, że ślubu z nią nie zawrze. Żąda także zwrotu pierścienia. Wskutek powyższego:

c) Publius nie odzyska pierścienia, gdyż do zerwania zaręczyn doszło z jego winy,

303) W III w. n.e. Julia i Titus postanawiają się rozwieść. Występującą o zwrot posagu Julię spotyka jednak niemiła niespodzianka- wobec Titusa wszczęto postępowanie egzekucyjne. Julia dowiedziała się, że długi męża znacznie przekraczają wartość jego majątku. Nie wiedząc co czynić, udała się po poradę prawną do jurysty:

c) o ile majątek Titusa na to pozwoli i nie będzie wierzyciela bardziej uprzywilejowanego ( na przykład fiskusa ) Julia otrzyma zwrot całego posagu, gdyż przysługuje jej privelegium exigendi ( przywilej pierwszeństwa w postępowaniu egzekucyjnym ).

304) Julius, zawierając małżeństwo z Agrippiną, obdarował ją kilkoma nieruchomościami gruntowymi ( donatio propter nuptias ). W czasie trwania małżeństwa część z nich, za zgodą żony, zastawił. Po śmierci Juliusa z roszczeniami do owych nieruchomości wystąpiła zarówno Agryppina, jak i dwoje dzieci pochodzących z małżeństwa. Wskutek powyższego: ( rzecz dzieje się w prawie justyniańskim ):

b) o ile zachodzą określone warunki ( Nov. 61 z 537 r. n.e. żona po upływie dwóch lat musi wyrazić swą zgodę powtórnie, a jej roszczenia muszą mieć pokrycie w innym majątku męża, obciążenie prawem zastawu nieruchomości stanowiących przedmiot darowizny było dokonane ważnie, po spełnieniu zabezpieczonego nim świadczenia zastawione nieruchomości przypadną Agryppinie,

c) jak wyżej z tą tylko różnicą, że wg Nov. 127,3 z 548 zastawione nieruchomości przypadną po równej części Agrippinie i jej dzieciom.

305) Julius ustanowił w drodze dotis datio posag na rzecz męża swej córki Octavii. Mąż Octavii, Marcus zobowiązał się stypulacyjnie zwrócić posag Juliusowi, gdyby w przyszłości doszło do rozwiązania małżeństwa. W kilka lat później Octavia zmarła, osierociwszy dwójkę dzieci. Kto i na jakiej podstawie może w powyższym przypadku wg prawa klasycznego domagać się zwrotu posagu?

a) pater familias Octavii jak i jego spadkobiercy za pomocą actio in stipulatu,

b) pater familias Octavii jak i jego spadkobiercy za pomocą actio rei uxoriae, przy czym mąż tej ostatniej może zostawić sobie po 1/5 na każde dziecko,

306) Prawo u Rzymian oddawało kobietę w stałą opiekę, o ile ni znajdowały się pod władzą męża. Opieka ta przysługuje najbliższemu krewnemu po mieczu i zdaje się, sądząc z pospolitego wrażenia, że kobiety były bardzo nią skrępowane:

b) tutela legitima,

c) krewni agnacyjni

307) Marcus ustanowił posag ( dos adventicia ) na rzecz Publiusa, męża Livii. Po pewnym czasie popadł on w poważne kłopoty finansowe. Wystąpił więc o zwrot posagu, argumentując, że małżeństwo Livii i Publiusa jako nieskonsumowane jest nieważne ( w sensie jego nieistnienia ):

b) nie, bowiem fakt nieskonsumowania małżeństwa nie wpływa na jego istnienie,

308) Titus, nie mając własnych dzieci, postanowił arogować Gaiusa, syna swego dawnego przyjaciela, Juliusa. Po dokonaniu przysposobienia, okazało się jednak, że Gaius nie wypełnił zobowiązań powstałych z tytułu udzielonych mu przez Marcusa i Muciusa pożyczek. Wskutek tego, zważywszy że Titus w momencie dokonywania arogacji, miał lat 70:

a) w okresie przedjustyniańskim majątek Gaiusa przeszedł na własność Titusa, zaś jego długi ulegały wygaśnięciu, pretor mógł jednak Marcusowi i Muciusowi restitutio in integrum.

b) od Justyniana wierzycieli mogli skarżyć Titusa filii nomine,

309) Julius, opiekun ustawowy Marcusa, by spłacić długi pupila, zbył należącą do tego ostatniego pewną nieruchomość wiejską. Ponadto, by zabezpieczyć zobowiązanie zaciągnięte w imieniu swojego podopiecznego, zastawił inny z wiejskich gruntów należących do Marcusa. Czy obydwa powyższe rozporządzenia majątkiem pupila były ważne ( rzecz dzieje się za panowania Konstantyna W. )

c) obydwa były ważne, ponieważ dokonane zostały w interesie pupila, z tym że konieczna była zgoda sądu,

310) Ustawa XII tablic znała:

c) kuratelą nad marnotrawcami ( cura prodigi ),

d) kuratelę nad osobami chorymi psychicznymi ( cura furiosi ),

311) Titus adoptował ciężko chorego Publiusa, który umiera wkrótce potem mimo usilnych zabiegów Titusa. Wówczas z pretensjami do spadku po zmarłym obok Titusa wystąpił naturalny ojciec Publiusa, Julius. Komu przypadnie spadek ( prawo justyniańskie ):

a) Titusowi w przypadku adoptio plena, a Juliusowi w przypadku adoptio minus plena.

Jak wyglądałaby sytuacja Publiusa, gdyby mimo swej choroby przeżył Titusa?

d) dziedziczyłby on po Titusie, niezależnie od rodzaju adopcji,

312) Małżeństwo ( matrimonium, nuptiae ) według prawa rzymskiego było:

a) monogamicznym związkiem mężczyzny i kobiety, polegającym na trwałej wspólnocie pożycia z odpowiadającym jej trwałym zamiarem stron ( addectio maritalis ),

313) Podczas pobytu na wojnie Gaiusa, opiekuna testamentowego Titusa, prowadząca faktycznie sprawy opiekuńcze Julia sprzeniewierzyła część majątku należącego do tego ostatniego. Przeciwko komu i jaka skarga może być skierowana w powyższym przypadku, zważywszy że rzecz dzieje się w prawie justyniańskim?

a) zarówno przeciwko Gaiusowi- actio tutelae utilis, Julii- actio protutelae,

314) Za panowania Tyberiusza młoda wyzwolenica Livia rozwiodła się ze swym okrutnym patronem Gaiusem, co wszakże uczyniła wbrew jego woli. Wkrótce potem wyszła za mąż powtórnie. Drugi małżonek Livii nie był tak bogaty jak Gaius. Tak więc nowożeńcy już od samego początku borykali się ze sporymi kłopotami finansowymi. Licząc na poprawę losu, Livia wystąpiła z roszczeniami posagowymi. Gaius nie chce się z tym zgodzić, gdyż jak twierdzi, zarówno rozwód, jak też powtórne małżeństwo Livii są nieważne. Wobec powyższego:

a) Gaius ma częściową rację, bowiem w ówczesnym prawie istniał zakaz rozwodów wyzwolenicy z patronem wbrew jego woli, niemniej rozwód, który doszedł do skutku, był ważny, ale Livię spotykały inne sankcje, między innymi utrata roszczeń posagowych i niedopuszczalność nowego małżeństwa bez zgody patrona,

315) Za panowania Konstantyna W. Marcus sprzedał swojego nowo narodzonego syna Gaiusowi. Po kilku dniach, chcąc odzyskać syna, zaoferował Gaiusowi uzyskaną cenę. Ten jednak odmówił twierdząc, że nie zastrzeżono prawa odkupu. Czy w opisanym wyżej przypadku odmowa Gaiusa jest uzasadniona?

b) nie, bowiem chociaż sprzedaż dziecka jest ważna, Marcusowi przysługuje prawo odkupu nawet bez umownego zastrzeżenia,

316) Sześć miesięcy po śmierci męża Julia ponownie wyszła za mąż za Gaiusa. Ze związku tego przyszło na świat dwóch synów. Wkrótce umiera, nie pozostawiwszy testamentu, Gaius. Synowi ze związku z Julią byli jego jedynymi zstępnymi. Z roszczeniami do spadku wystąpił także brat Gaiusa, Marcus, twierdząc, że spadek należy się jemu, gdyż synowie zmarłego są dziećmi z nieprawego łoża. Julia, wychodząc ponownie za mąż złamała bowiem nakaz czasowego powstrzymania się od zawierania ponownego małżeństwa: Wskutek powyższego, wg prawa poklasycznego:

c) niezależnie od złamania wspomnianego zakazu małżeńskiego małżeństwo Julii i Gaiusa było ważne, w związku z czym roszczenia Marcusa są nieuzasadnione,

d) małżeństwo Julii z Gaiusem było ważne, zaś złamanie odnośnego nakazu skutkowało jedynie infamią pretorską i sankcjami majątkowymi dla Julii.

317) Jeżeli Titus został opiekunem ustawowym Claudii, to:

d) przestawał nim być w przypadku coepmtio tutelae evitandae causa Claudii

318) Zgaśnięcie władzy ojcowskiej następowało wskutek:

a) złożenia odnośnego oświadczenia ojca przed właściwą władzą ( emancipatio Iustiniana ),

b) captis deminutio wszystkich stopni jednej ze stron,

319) W myśl tej zasady przysposabiający powinien być osobą płci męskiej sui iuris ( od Dioklecjana za zezwoleniem cesarza przysposabiającym mogła być także dojrzała kobieta ), mająca prawo zawarcia małżeństwa ( ius conubii ) i wedle Justyanian 18 lat starszą od przysposabianego. Zasada ta brzmi:

c) Adoptio naturam imitatur,

Tak więc podstawowa różnica polega na tym, iż agnacja to więzy prawne natomiast kognacja to więzy naturalne. Nie można jednak utożsamiać agnacji ze stosunkami prawnorzinnymi, a kognacji ze stosunkami rodzinnymi faktycznymi. Zwykle kognacja i agnacja były zbieżne, np. dzieci tego samego paterfamilias były między sobą zarazem spokrewnione agnatycznie i kognatycznie. Były jednak przypadki, gdy tak nie było, np. kobieta in manu była kognatką swojej rodziny pierwotnej i rodziny męża. Dziedziczenie ustawowe i opieka były regulowane według agnacji. Kognacja była brana pod uwagę w zakresie przeszkód małżeńskich.

Jeszcze jeden przykład różnicy pomiędzy agnacją a kognacją. Więź agnacyjna ulegała w wymienionych wypadkach zerwaniu, natomiast naturalne więzy kognacji pozostawały nietknięte.

A nie błędnie: małżeństwo cum manu, małżeństwo sine manu: istniała tylko jedna postać małżeństwa, inna była tylko pozycja żony pozostającej pod władzą ( uxor in manu ) i nie podlegającej władzy ( sine in manum conventionae uxor ),

Nie należy mylić conubium z concubinatus, choć.nazwy te brzmią bardzo podobnie

Bardzo często konkubinat występował pomiędzy liberta a jej patronem, choć możliwe było pomiędzy nimi małżeństwo,

Jest kwestią sporną czy przedmiotem przeniesienia tej władzy była sama kobieta czy tylko manus. Przyjęcie tej drugiej ewentualności wymagałoby abstrakcyjnego myślenia, nietypowego dla czasów rzymskich. Należy więc przyjęć, że raczej oddawano samą kobietę.

Na tym gruncie rozgorzały spory między Sabininami ( uważającymi, iż dojrzałość fizyczna powinna być określana indywidualnie a Prokulinami, którzy przyjęli granicę 14 lat )

Choć wydaje się to zaskakujące, w prawie polskim jeszcze do lat 60- tych XX w. mężczyzna, który nie wstąpił w związek małżeński przed 25 rokiem życia, płacił wyższy podatek, dopóki się nie ożenił.

Chodzi prawdopodobnie o klucze od piwnicy i związany z tym zakaz picia winy przez kobiety. Innym wytłumaczeniem jest błąd w przepisaniu źródła, wtedy przyczyną rozwodu byłoby podsunięcie ojcu cudzego dziecka, co wydaje się bardziej uzasadnioną przyczyną.

Ponieważ adoptio minus plena nie przyznawała władzy ojcowskiej, to pozwolono wykonywać ją również kobietom.

Początkowo rodzina była uważana za małą republikę. Dopiero sukcesywna ingerencja państwa, zgodnie z nowymi koncepcjami społecznymi, zburzyła dawny świat pojęć, na którym opierała się rodzina.

---