ale na grupy aktywów

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA RYNKÓW FINANSOWYCH

1. Wprowadzenie.

2. Pojęcie rynków finansowych.

3. Funkcje rynku finansowego w gospodarce.

4. Rodzaje rynków finansowych.

5. Rynek pierwotny i wtórny.

6. Rynek publiczny i prywatny.

Wprowadzenie

Rynek to ogół zamierzonych i zrealizowanych transakcji kupna-sprzedaży oraz warunków na jakich są one proponowane i dokonywane.

Innymi słowy, rynek jest to stale dokonujący się w gospodarce proces, w ramach którego ludzie, tj. kupujący i sprzedający, decydują o tym co chcą sprzedać lub kupić i na jakich warunkach.

Rynek tworzą ludzie zawierający pomiędzy sobą na zasadach dobrowolności transakcje kupna-sprzedaży, przy czym podstawową przesłanką zarówno decyzji kupna, jak i sprzedaży są ceny, tzn. ich poziom i kierunek zmian.

Na rynku nie zawsze dochodzi do transakcji; powodem jest zwykle brak zgody co do ceny.

Gospodarka stanowi systemem składający się z wielu ściśle ze sobą powiązanych i uzupełniających się rynków.

Jedną z zasadniczych cech współczesnej gospodarki jest istnienie rozwiniętego rynku finansowego (rynków finansowych).

Z jednej strony podstawowe prawa (zależności) działające na rynkach finansowych są podobne do praw występujących na wszystkich innych rynkach (dóbr i usług, czynników wytwórczych).

Z drugiej strony rynki finansowe posiadają wiele cech specyficznych, które określają ich sposób działania i odróżniają je od innych rynków.

Pojęcie rynków finansowych

Rynek finansowy to jeden z najważniejszych rynków we współczesnej gospodarce, obejmujący transakcje specyficznym towarem, a mianowicie pieniądzem. Dochodzi na nim do transakcji pomiędzy tymi, którzy chcą „kupić” pieniądze i tymi, którzy chcą je „sprzedać” za odpowiednią cenę. Ceną pieniądza na rynku finansowym jest stopa procentowa.

Ściśle biorąc rynki finansowe to rynki, na których przedmiotem obrotu są instrumenty finansowe. Z kolei instrumentami finansowymi nazywamy zobowiązania (roszczenia) finansowe jednych podmiotów gospodarczych w stosunku do innych. Inaczej mówiąc, instrument finansowy jest to umowa pomiędzy dwiema stronami regulująca zależność finansową między nimi.

Do podstawowych rodzajów instrumentów finansowych należą papiery wartościowe.

Istota rynków finansowych polega na udostępnianiu czasowo wolnych środków pieniężnych przez tych, którzy je posiadają i w danym czasie nie zamierzają sami ich wykorzystać w działalności gospodarczej, tym, którzy akurat potrzebują dodatkowych środków na rozwój swojej działalności. Przesłanką udostępniania i wykorzystania pieniędzy jest dążenie do osiągnięcia korzyści (dochodu) przez obie strony.

Istotę rynków finansowych (RF) można przedstawić graficznie, posługując się uproszczonym obrazem gospodarki, w którym występują podmioty posiadające oszczędności (PPO - np. gospodarstwa domowe) oraz podmioty potrzebujące kapitału (PPK - np. przedsiębiorstwa).

Schemat 1.

Rynki finansowe - przepływy funduszy w gospodarce

Strumienie funduszy

Instrumenty finansowe

Rynki finansowe tworzą swojego rodzaju kanały przepływu środków finansowych (funduszy) od oszczędzających do wykorzystujących te środki.

Instrumenty finansowe emitują (wystawiają) podmioty potrzebujące środków finansowych w prowadzonej przez siebie działalności. Z kolei podmioty posiadające oszczędności lokują je, czyli inwestują w instrumenty finansowe.

Funkcje rynku finansowego w gospodarce

1) Umożliwia podmiotom gospodarczym uniezależnienie decyzji konsumpcyjnych i decyzji inwestycyjnych od wielkości posiadanych w danym momencie własnych zasobów. Oznacza to możliwość elastycznego kształtowania czasowej struktury konsumpcji i inwestycji.

2) Rynek finansowy umożliwia zwiększenie efektywności wykorzystania zasobów w gospodarce.

3) Rynek finansowy stwarza oszczędzającym (inwestorom) możliwości zróżnicowania pakietów posiadanych aktywów, a tym samym ograniczenia ryzyka.

Rodzaje rynków finansowych

Rynki finansowe mogą być klasyfikowane przy zastosowaniu różnych kryteriów.

1) Ze względu na rodzaj instrumentów finansowych stanowiących przedmiot obrotu wyróżnia się:

• rynek pieniężny,

• rynek kapitałowy,

• rynek walutowy (dewizowy),

• rynek instrumentów pochodnych.

2) Na podstawie kryterium podmiotu oferującego instrumenty finansowe wyodrębnia się:

• rynek pierwotny,

• rynek wtórny.

3) Biorąc po uwagę kryterium dostępności oferowanych instrumentów można wyodrębnić:

• rynek publiczny,

• rynek prywatny.

4) W oparciu o kryterium terminu rozliczenia transakcji wyróżniamy:

• rynek natychmiastowy (kasowy, spot),

• rynek terminowy.

Na rynku pieniężnym przedmiotem obrotu są instrumenty krótkookresowe, o terminie trwania nie przekraczającym jednego roku (od 1 dnia do 1 roku).

Uczestnikami rynku pieniężnego są instytucje finansowe, organy państwowe, samorządy terytorialne, różnego rodzaju podmioty gospodarcze łącznie z osobami fizycznymi, przy czym największą rolę odgrywają na nim banki.

Rynek pieniężny jest wykorzystywany głównie do zarządzania płynnością.

W Polsce najbardziej znanymi instrumentami rynku pieniężnego są bony skarbowe, bony pieniężne NBP oraz papiery komercyjne przedsiębiorstw.

Rynek pieniężny obejmuje trzy segmenty: rynek lokat międzybankowych, rynek bonów skarbowych i rynek krótkoterminowych papierów komercyjnych.

Rynek walutowy to rynek, na którym można dokonać wymiany waluty jednego kraju na walutę innego kraju.

Na rynek walutowy składają się transakcje polegające na kupnie i sprzedaży walut oraz instrumentów finansowych wycenionych w innej walucie niż krajowa.

Celem funkcjonowania rynku walutowego jest umożliwienie swobodnego przepływu funduszy pomiędzy krajami o różnych walutach oraz określenie ceny waluty jednego kraju wyrażonej w walucie innego kraju.

Kluczowym segmentem krajowego rynku walutowego jest międzybankowy rynek walutowy. Utrzymanie równowagi na międzybankowym rynku walutowym jest zadaniem banku centralnego. Przyczyną interwencji banku centralnego na międzybankowym rynku walutowym jest konieczność stabilizowania kursu walutowego.

Kurs walutowy to cena jednej waluty wyrażona w drugiej; ilość jednostek waluty krajowej płaconych za jedną jednostkę waluty zagranicznej.

Kurs walutowy i jego zmiany mają bardzo istotne znaczenie w gospodarce. Dotyczy to w szczególności eksporterów i importerów.

Instrumenty pochodne (derywaty) to takie instrumenty, których wartość zależy od wartości innych aktywów, na które instrumenty te zostały wystawione. Z kolei aktywa, na które instrumenty pochodne są wystawione nazywają się instrumentami podstawowymi, bazowymi lub pierwotnymi.

W przypadku rynków finansowych instrumentami bazowymi mogą być papiery wartościowe, kursy walut, stopy procentowe i wskaźniki ekonomiczne (np. indeksy giełdowe).

Do podstawowych instrumentów pochodnych należą:

• kontrakty terminowe (forward i futures),

• opcje,

• warranty,

• swapy (kontrakty wymiany).

Instrumenty pochodne umożliwiają inwestorom zakup lub sprzedaż aktywów bazowych w przyszłości po cenie ustalonej w momencie wystawienia instrumentu. Pełnią one dla inwestorów różne funkcje, z których najważniejsze są dwie:

1. funkcja zabezpieczenia się przed niekorzystną zmianą cen aktywów bazowych,

2. funkcja spekulacyjna, polegająca na tym, że inwestor zawiera transakcje oparte na przewidywaniu kierunku zmian cen instrumentów bazowych, podejmując jednak wysokie ryzyko.

Instrumenty pochodne zostały wynalezione jako metoda przenoszenia ryzyka z tych, którzy nie chcieli go ponosić, na tych, którzy byli gotowi je przejąć i otrzymać za to wynagrodzenie.

Instrument pochodny to swego rodzaju „zakład” zawarty pomiędzy dwoma inwestorami. Inwestorzy zakładają się o to, czy walor bazowy będzie w przyszłości drożał, czy taniał. Wygrywa ten, który trafnie przewidział zachowanie się instrumentu bazowego, natomiast traci ten, którego przewidywania się nie sprawdziły.

Wykorzystywanie instrumentów pochodnych opiera się na stosowaniu dźwigni finansowej, pozwalającej zarabiać (ale także tracić) znacznie więcej niż w przypadku inwestowania w instrumenty podstawowe.

Należy podkreślić, że często trudno jest rozdzielić rynek instrumentów pochodnych od pozostałych segmentów rynku finansowego, ponieważ w praktyce instrumentami podstawowymi są zarówno instrumenty rynku pieniężnego, kapitałowego, jak i walutowego.

Rynek kapitałowy to rynek długoterminowych papierów wartościowych, ułatwiających przepływ kapitału między jego właścicielami (inwestorami) a użytkownikami (emitentami).

W tradycyjnym ujęciu papiery wartościowe (inaczej: walory) są to dokumenty reprezentujące prawa majątkowe przysługujące ich właścicielowi, np. akcje, obligacje, bony skarbowe, weksle, czeki itp. Z kolei papiery długoterminowe to takie walory, w odniesieniu do których termin realizacji praw przekracza jeden rok lub też nie jest w ogóle określony.

W gospodarce, ze względu na przedmiot inwestycji, wyróżniamy dwa podstawowe rodzaje inwestycji:

• inwestycje rzeczowe,

• inwestycje finansowe.

Inwestycje rzeczowe polegają na powiększaniu i modernizacji zasobów środków trwałych (budowa obiektów, kupowanie maszyn i urządzeń do produkcji). Dzięki inwestycjom rzeczowym zwiększają się zdolności wytwórcze poszczególnych jednostek gospodarczych, a tym samym całej gospodarki.

Z kolei inwestycje finansowe, nazywane także lokatami finansowymi (kapitałowymi), polegają na lokowaniu posiadanych środków finansowych w innym podmiocie gospodarczym. Są one dokonywane poprzez transakcje zakupu papierów wartościowych oraz innych instrumentów finansowych. Podstawowym celem inwestycji finansowych jest osiągnięcie określonego dochodu w postaci wzrostu wartości kupionego papieru wartościowego, odsetek, dywidendy itp.

Inwestor to posiadacz wolnych okresowo środków finansowych, lokujący je (czyli inwestujący) w celu osiągnięcia korzyści. Inwestorem może być osoba prywatna, przedsiębiorstwo, instytucja itp.

Użytkownikami kapitału są emitenci. Emitentem jest podmiot emitujący papiery wartościowe we własnym imieniu.

Elementy składowe tworzące rynek kapitałowy:

1. uczestnicy rynku, tj. inwestorzy indywidualni i instytucjonalni oraz użytkownicy kapitału, czyli emitenci;

2. instrumenty finansowe tego rynku (długoterminowe papiery wartościowe);

3. instytucje obrotu papierami wartościowymi: domy (biura) maklerskie, banki, Giełda Papierów Wartościowych (GPW), Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych (KDPW), Komisja Nadzoru Finansowego (KNF), czyli instytucje prowadzące, wspomagające i kontrolujące ten obrót;

4. regulacje rynku (normy prawne, regulaminy, zwyczaje).

Podstawową funkcją rynku kapitałowego jest kojarzenie podmiotów, które zgłaszają popyt na kapitał z podmiotami, które zgłaszają podaż oszczędności (wolnych środków). W efekcie, poprzez transakcje kupna-sprzedaży papierów wartościowych, następuje przekształcenie oszczędności w inwestycje rzeczowe.

Rynek pierwotny i wtórny

Jednym z najczęściej spotykanych podziałów rynku finansowego jest podział na rynek pierwotny i rynek wtórny. Jest to podział z punktu widzenia podmiotu oferującego instrumenty finansowe.

Rozróżniamy pierwotny i wtórny rynek kapitałowy (dwa segmenty rynku kapitałowego). Każdy z tych rynków dzieli się na mniejsze segmenty, w zależności od danego rodzaju papierów wartościowych (np. rynek akcji, rynek obligacji).

Rynek pierwotny realizuje funkcję gromadzenia (mobilizacji) kapitału, czyli przesunięcia oszczędności pieniężnych od pierwotnych ich dysponentów do ostatecznych użytkowników. Sprzedawane są na nim po raz pierwszy nowe papiery wartościowe wystawione przez podmioty potrzebujące kapitału.

Rynek pierwotny występuje w momencie sprzedania papieru wartościowego przez emitenta pierwszemu właścicielowi (nabywcy). Stroną transakcji kupna-sprzedaży jest zatem emitent, który najczęściej działa poprzez pośrednika, np. biuro maklerskie czy bank.

Na rynku pierwotnym papiery sprzedawane są po cenie emisyjnej, ustalonej przez emitenta. Pieniądze za sprzedane papiery - pomniejszone o koszty emisji - trafiają do emitenta, zwiększając jego zasoby kapitałowe.

Po sprzedaniu papieru wartościowego pierwszemu nabywcy, pierwotny rynek dla tego papieru przestaje istnieć.

Istnieją różne techniczne metody (sposoby) sprzedaży papierów wartościowych na rynku pierwotnym. Jedną z najbardziej popularnych metod jest subskrypcja, czyli sprzedaż papierów wartościowych w drodze zapisów na te papiery.

Rynek pierwotny ma dwie podstawowe cechy:

1. dany papier wartościowy jest sprzedawany tylko przez pewien wyraźnie określony czas (od kilku dni do kilku tygodni);

2. liczba papierów wartościowych danej emisji jest ściśle określona (w postaci konkretnej wielkości lub przedziału - od do).

Sprzedaż papierów wartościowych na rynku pierwotnym odbywa się najczęściej za pośrednictwem biur maklerskich i banków (firm inwestycyjnych). Z kolei przydział akcji nowej emisji może odbywać się za pośrednictwem giełdy papierów wartościowych, tj. przy pomocy giełdowego systemu komputerowego.

Można mówić o pierwotnym popycie i pierwotnej podaży papierów wartościowych. Pierwotne zapotrzebowanie na papiery wartościowe określane jest - w skali całej gospodarki narodowej - przez:

1. stopę oszczędności;

2. zwyczaje społeczeństwa w odniesieniu do form lokowania oszczędności;

3. organizację rynku kapitałowego.

Z kolei pierwotną podaż papierów wartościowych określają następujące zasadnicze czynniki:

1. skłonność przedsiębiorstw do inwestowania;

2. możliwości wykorzystania alternatywnych metod finansowania inwestycji;

3. zapotrzebowanie państwa na kredytowe dochody budżetowe.

Po sprzedaniu papierów wartościowych na rynku pierwotnym, stają się one przedmiotem obrotu pomiędzy inwestorami na rynku wtórnym.

Rynek wtórny realizuje funkcję transformacji kapitału, tj. natychmiastowej zamiany formy ulokowanego kapitału (akcje, obligacje) na pieniądze lub zamiany jednych papierów wartościowych na inne, bardziej korzystne z punktu widzenia inwestora. Transakcje dotyczą zatem walorów znajdujących się już na rynku.

Na rynku wtórnym papiery wartościowe są odsprzedawane; inwestorzy kupują je „z drugiej ręki”, od poprzednich właścicieli, którzy sami nabyli walory podczas emisji (czyli na rynku pierwotnym) lub później.

Rynek wtórny stanowi właściwy obrót papierami wartościowymi, na którym transakcje przeprowadzane są po aktualnych cenach rynkowych. Nie występują tu ograniczenia czasowe ani ilościowe, jak w przypadku rynku pierwotnego (jedynym ograniczeniem są możliwości finansowe inwestorów).

Na rynku wtórnym walory często zmieniają właściciela. Rynek ten kształtuje aktualną rynkową cenę papierów wartościowych, zmieniającą się pod wpływem ciągłych zmian popytu i podaży, czyli pozwala na bieżąco dokonywać ich wyceny.

Rynek wtórny stwarza więc szanse uzyskiwania korzyści wynikających ze wzrostu cen walorów, pozwala na stosunkowo łatwą zamianę lokaty na bardziej korzystną oraz umożliwia szybkie odzyskanie gotówki, jeżeli zaistnieje taka potrzeba.

W transakcjach na rynku wtórnym nie uczestniczą emitenci papierów wartościowych, nie następuje więc zasilenie kapitałem emitentów.

Podział rynku kapitałowego na dwa segmenty ma charakter umowny, obydwa segmenty wzajemnie się uzupełniają i oddziaływują na siebie. Zasadnicze znaczenie ma przy tym oddziaływanie rynku wtórnego na rynek pierwotny. Dobrze działający wtórny rynek jest jednym z ważniejszych warunków powodzenia emisji papierów wartościowych.

Transakcje rynku wtórnego odbywają się przede wszystkim na giełdzie papierów wartościowych (rynek giełdowy). Giełda jest podstawową instytucją rynku wtórnego.

W ramach rynku wtórnego istnieje także obrót pozagiełdowy, poprzez biura maklerskie i banki. Rynek pozagiełdowy prowadzi BondSpot S.A.

Najwęższy zasięg i najmniejsze znaczenie ma obrót papierami wartościowymi na rynku prywatnym.

Również w odniesieniu do rynku wtórnego można mówić o wtórnym popycie i wtórnej podaży.

Wtórna podaż jest konsekwencją zmieniających się potrzeb i preferencji podmiotów, które ulokowały już swoje oszczędności w papierach wartościowych.

Wtórny popyt z kolei wynika z chęci innych podmiotów ulokowania wolnych środków finansowych w papiery znajdujące się już w obrocie.

Wielkość wtórnego zapotrzebowania i wtórnej podaży zależy więc raczej od czynników działających w krótkim okresie i kształtujących przewidywania poszczególnych podmiotów co do pewności i rentowności lokat.

Rynek publiczny i prywatny

Zarówno rynek pierwotny, jak i wtórny mogą mieć formę rynku publicznego i prywatnego (niepublicznego). Jest to podział z punktu widzenia zakresu ochrony interesów potencjalnych inwestorów oraz zasięgu emisji papierów wartościowych.

Rynek publiczny to ta część rynku kapitałowego, na której podmiot składający propozycję nabycia (sprzedaży) instrumentów finansowych, zwraca się do szerokiego grona inwestorów (z reguły nie znanych mu bezpośrednio), zwłaszcza z wykorzystaniem środków masowego przekazu.

Rynek niepubliczny, określany również rynkiem prywatnym, obejmuje transakcje oparte na indywidualnych relacjach emitenta (lub występujących w jego imieniu instytucji finansowych) z potencjalnymi inwestorami i między samymi inwestorami.

W większości krajów rynek publiczny jest szczegółowo regulowany przepisami prawa i podlega nadzorowi powołanych do tego instytucji. Papiery wartościowe mogą być dopuszczone do publicznego obrotu dopiero po spełnieniu określonych warunków. Ma to przede wszystkim na celu zabezpieczenie interesów inwestorów.

Rynek publiczny z reguły ma charakter rynku zorganizowanego, tzn. występuje w formie giełd papierów wartościowych, a także w postaci instytucji pozagiełdowych.

Ustawy regulujące rynek kapitałowy w Polsce

1. ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych (tekst jednolity: Dz. U. 2009 nr 185 poz. 1439),

2. ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (tekst jednolity: Dz. U. 2010 nr 211 poz. 1384),

3. ustawa z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym (Dz. U. Nr 157, poz. 1119).

Obrót zorganizowany jest to obrót papierami wartościowymi lub innymi instrumentami finansowymi dokonywany na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej:

1. na rynku regulowanym, albo

2. w alternatywnym systemie obrotu (poza rynkiem regulowanym).

Rynkiem regulowanym jest działający w stały sposób system obrotu instrumentami finansowymi dopuszczonymi do tego obrotu, zapewniający inwestorom powszechny i równy dostęp do informacji rynkowej oraz jednakowe warunki nabywania i zbywania tych instrumentów, zorganizowany i podlegający nadzorowi właściwego organu kontroli.

Rynek regulowany w Polsce obejmuje:

1. rynek giełdowy,

2. rynek pozagiełdowy,

Dokonywanie transakcji instrumentami finansowymi na rynku regulowanym wymaga pośrednictwa firmy inwestycyjnej (domu maklerskiego, banku prowadzącego działalność maklerską).

Alternatywny system obrotu to organizowany przez firmę inwestycyjną lub spółkę prowadzącą rynek regulowany wielostronny system obrotu dokonywany poza rynkiem regulowanym, którego przedmiotem są papiery wartościowe lub instrumenty rynku pieniężnego, zapewniający koncentrację podaży i popytu w sposób umożliwiający zawieranie transakcji między uczestnikami tego systemu.

Regulacje dotyczące sposobu działania ASO tworzą instytucje organizujące obrót (np. domy maklerskie, banki), a zatwierdza je Komisja Nadzoru Finansowego.

Od sierpnia 2007 r. działa NewConnect - alternatywny system obrotu, zorganizowany i prowadzony przez Giełdę Papierów Wartościowych w Warszawie. NewConnect ma status rynku zorganizowanego, lecz prowadzony jest przez giełdę poza rynkiem regulowanym.

W końcu września 2009 r. rozpoczął działalność rynek Catalyst, przeznaczony dla nieskarbowych instrumentów dłużnych. Obrót na tym rynku prowadzony jest przez Giełdę Papierów Wartościowych i BondSpot.

Przepisy prawne („ustawa o ofercie publicznej…”) określają warunki publicznego proponowania nabycia papierów wartościowych i oferty publicznej.

Publicznym proponowaniem nabycia papierów wartościowych jest proponowanie nabycia papierów wartościowych w dowolnej formie i w dowolny sposób, jeżeli propozycja jest skierowana do co najmniej 100 osób lub do nieoznaczonego adresata.

Publiczne proponowanie nabycia walorów może być dokonywane wyłącznie w drodze oferty publicznej.

Ofertą publiczną jest udostępnianie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, co najmniej 100 osobom lub nieoznaczonemu adresatowi, w dowolnej formie i w dowolny sposób, informacji o papierach wartościowych i warunkach dotyczących ich nabycia, stanowiących dostateczną podstawę do podjęcia decyzji o odpłatnym nabyciu tych papierów wartościowych.

8

RF

PPO

PPK

---