Narządy mowy
zespół organów uczestniczących w procesie wytwarzania dźwięków (głosek).
Są to:
2) aparat fonacyjny (krtań z wiązadłami głosowymi);
3) aparat artykulacyjny tzw. nasada (jama gardłowa, ustna, nosowa).
Przy udziale krtani powstają głoski dźwięczne i bezdźwięczne, a położenie wiązadeł głosowych decyduje o ich dźwięczności. Na styku jamy gardłowej, ustnej i nosowej powstają głoski ustne i nosowe, o ich klasyfikacji decyduje udział języka, będącego zakończeniem podniebienia miękkiego. Położenie języka w jamie ustnej decyduje o wytwarzaniu głosek twardych i miękkich, ponadto w artykulacji mogą brać udział wargi, zęby, dziąsła, podniebienie twarde.
Funkcję aparatu głosowego człowieka pełni jego aparat oddechowy. Działa on podobnie jak dęty instrument muzyczny. Dwa wielkie miechy - płuca - tłoczą powietrze do sterczącej ku górze rury, czyli tchawicy. Jej zakończeniem jest krtań, która może być otwarta lub zamknięta przez dwa płaty mięśni, zwane wiązadłami albo strunami głosowymi. Drgające wiązadła są źródłem ludzkiego głosu. Po przepchnięciu się między nimi powietrze przedostaje się do jamy gardłowej, a z niej do jamy ustnej, czasami również do nosowej. Tchawica, krtań, jama gardłowa, nosowa, a zwłaszcza ustna pełnią funkcję pudła rezonansowego, które - tak jak w instrumentach- służy wzmocnieniu dźwięku.
W jamie gardłowej i ustnej znajdują się:
a) narządy ruchome - podniebienie miękkie (tylne), język, szczęka dolna i wargi;
b) narządy nieruchome - podniebienie twarde (przednie), dziąsła, szczęka górna.
Dzięki ruchom narządów powietrze zostaje wprawione w drgania, które przenoszą się w formie fal głosowych i docierają do ucha odbiorcy. W wyniku tego procesu słyszymy dźwięki mowy. Artykulacją nazywamy układ i ruchy narządów mowy podczas wymawiania danej głoski
Przy znacznym zwieraniu się i zbliżaniu narządów mowy nie powstają już czyste, donośne dźwięki, lecz gorzej słyszalne szmery albo połączenia szmerów i dźwięków. Głoski takie nazywamy spółgłoskami.
spółgłoski
W języku polskim wyróżniamy spółgłoski twarde i miękkie.
Spółgłoski twarde, np. s, z, n, p, b, sz, ż, cz, dż (sarna, zero, nos, pająk, brak, szum, żaba, czas, dżem), powstają, kiedy środkowa część języka jest oddalona od podniebienia twardego. Spółgłoski miękkie powstają, kiedy środkowa część języka zbliża się do podniebienia twardego lub go dotyka. W taki sposób są artykułowane spółgłoski: ś, ź, ć, dź, ń, oznaczane w piśmie na dwa sposoby:
1. ślub, źródło, ćwikła, dźwięk, słoń;
2. siostra, zięba, ciemno, dzień, niebo
Spółgłoska na początku wyrazu
Inne spółgłoski mogą również uzyskać cechę miękkości, jeżeli ich głównej artykulacji, na przykład wargowej (p, b, m), towarzyszy ruch środka języka ku podniebieniu twardemu. W taki sposób powstają spółgłoski: p', b', m', f', w', l', k', g' itd. Do oznaczania ich miękkości w piśmie służy litera i, np.
piana, biały, fiasko, widok, miłość, lipa, kierunek, gierka
Narządem artykulacji nazywamy (relatywnie) ruchomy narząd mowy, który w trakcie artykulacji spółgłoski zbliża się lub zwiera z narządem nieruchomym (miejscem artykulacji).
Miejsce artykulacji: 1. zewnętrzna część górnej wargi 2. wewnętrzna część górnej wargi 3. górne zęby, 4. dziąsła, 5. za dziąsłami, 6. przednia cześć podniebienia twardego, 7. podniebienie twarde, 8. podniebienie miękkie, 9. języczek, 10. gardło, 11. kratań Narząd artykulacji: 11. struny głosowe, 12. nagłośnia, 13. korzeń języka, 14. tył języka, 15. środek języka, 16., 17., 18. przód języka (dokładniej 16. artykualcja laminalna, 17. apikalna, 18. subapikalna) 1. zewnętrzna część dolnej wargi 2. wewnętrzna część dolnej wargi
Zasadniczo ruchomymi narządami są dolna warga, język z jego poszczególnymi odcinkami: przodem, środkiem, tyłem i korzeniem. Według kryterium narządu artykulacji wyróżniamy zatem:
spółgłoski wargowe (spółgłoski labialne), narządem ruchomym jest tu dolna warga
spółgłoski przedniojęzykowe, z uwagi na duża swobodę przodu języka wyróżnia się tu różne podtypy,
spółgłoski tylnojęzykowe (spółgłoski dorsalne),
spółgłoski artykułowane przy pomocy korzenia języka (zob. spółgłoski gardłowe),
spółgłoski artykułowane przy udziale nagłośni (zob. spółgłoske nagłośniowe),
spółgłoski artykułowane przy wiązadłach głowych (zob. spółgłoski krtaniowe).
W opisie spółgłosek rozpatruje się często łącznie miejsce i narząd artykulacji, tworząc dwuczłonowe określenia typu artykulacji Ze względu na miejsce i narząd artykulacji wyróżnia się m.in.:
spółgłoski dwuwargowe (spółgłoski wargowo-wargowe, sp. bilabialne)
spółgłoski wargowo-zębowe (sp. labio-dentalne)
spółgłoski międzyzębowe (sp. interdentalne)
spółgłoski przednojęzykowo-zębowe (sp. dentalne)
spółgłoski przednojęzykowo-dziąsłowe (sp. alveolarne)
spółgłoski przednojęzykowo-zadziąsłowe (sp. postalveolarne)
spółgłoski środkowojęzykowe-zadziąsłowe (sp. środkowojęzykowo-dziąsłowe, sp. postalveolarne)
spółgłoski środkowojęzykowe-przedniopodniebienne (sp. alveopalatalne)
spółgłoski tylnojęzykowe-twardopodniebienne (sp. dorsalno-palatalne)
spółgłoski tylnojęzykowe-miękkopodniebienne (sp. dorsalno-welarne)
spółgłoski tylnojęzykowe-spółgłoski języczkowe (sp. uwularne)
BUDOWA NARZĄDÓW MOWY
Narządy mowy nieruchome: * Tchawica * Krtań * Jama gardłowa * Jama ustna * Jama nosowa *Zęby * Dziąsła * Podniebienie twarde
Narządy mowy ruchome: * Wiązadła głosowe * Podniebienie miękkie zakończone języczkiem * Język
KLASYFIKACJA GŁOSEK
USTNE - przy ich wymawianiu powietrze wydostaje się przez usta, np.: a, e, sz, cz, t, g, h, ś, z.
NOSOWE - przy ich wymawianiu powietrze wydostaje się zarówno przez nos jak i przez usta, jest ich 6, są to: ą, ę, m, m', n, n'.
DŹWIĘCZNE - przy ich wymawianiu drgają wiązadła głosowe znajdujące się w krtani, np.: ę, b, d, g, h, m, n, dz, ż.
BEZDŹWIĘCZNE - przy ich wymowie nie drgają wiązadła głosowe, np.: c, ch, p, t, cz, sz, ś, ć.
SPÓŁGŁOSKI TWARDE - to takie, przy których wymawianiu środkowa część języka oddala się do podniebienia, np. p, dz, sz, g, ch, d, t.
SPÓŁGŁOSKI MIĘKKIE - to takie, przy których wymawianiu środkowa część języka unosi się ku podniebieniu twardemu, np.: ś, ć, dź, ź, k', g'.
Klasyfikacja głosek ze względu na udział narządów mowy w artykulacji:
samogłoski
spółgłoski dźwięcznea, ą, ę, y, i, u, e, o, b, w, h, d, z, dz, ż, dż, ź, dź, g, m, n, ł, r, l, j
bezdźwięczne p, f, ch, t, s, c, sz, cz, ś, ź,k
twarde a, ą, ę, y, u, e, o, p, b, f, w, m, s, z, c, dz, n,l, k, g, ch, t, d, sz, ż, cz,dż, r, l
miękkie i, p', b', f', w', m', ś, ź, ć, dź, ń, l', k', g', ch', j
nosowe ą, ę, m, m', n, n'
ustne a, y, i, u, e, o
pozostałe w alfabecie
ustne.
dźwięczne-bezdźwięczne - podział ze względu na położenie wiązadeł głosowych
twarde miękkie - środkowa cześć języka - podniebienie twarde
ustne-nosowe - podniebienie miękkie