POECI METAFIZYCZNI
Nowa poezja szuka wyzwolenia od strachu przed uciekającym czasem. Na założeniach katolickiej metafizyki opierają się dwie wersje nowej filozofii człowieka: nasycony wiarą w skuteczność osobowościowych wysiłków humanizm Mikołaja Sępa Szarzyńskiego i niepewny usiłowań i starań własnych humanizm Sebastiana Grabowieckiego.
Życie M.S.Szarz. [1550-1581] przypadło na lata rozkwitu polskiego renesansu, twórczość jego znalazła się w cieniu poezji czarnoleskiej. Wiersze [nie wydane za życia] krążyły wśród przyjaciół i dopiero 20 lat po śmierci jego brat pomyślał o wydaniu dorobku. Z rękopisów, jakie znajdowały się w posiadaniu Jakuba, przygotował wydanie wierszy nie znany z nazwiska duchowny. Nie ma jednak w tym zbiorze części pism Mikołaja, którą miał pod opieką podkomorzy Stanisław Starzechowski. Kiedy przygotowywano tomik, nie żył on już i wydawcy nie mogli dopytać w rodzinie Starzechowskich losu „ksiąg” poety. Skromny tomik poetycki ukazał się w 1601r. pt. „rytmy abo Wiersze polskie”. Oglądamy tam byłego protestanta jako gorliwego katolika uprawiającego małe formy wiersza [epigram, epitafium, sonet, pieśń, parafraza psalmowa] i jako twórcę o wysokim poziomie intelektualnym. Wiersze przypominają częściej szkice kierujące wyobraźnię ku wielkiej niewiadomej niż wypracowaną miniaturę, zamkniętą konstrukcję myślową.
Niepokój jest wyrazem przeciwstawienia się groźbie prawd pozornych, społecznie zaakceptowanych, prawd okresu stabilizacji, coraz częściej przyjmuje się przekonanie, że szczęściem jest życie oparte na względnym dobrobycie i ochronie pokoju. Stoickie potoczne poglądy, które niepokoiły Kochanowskiego u schyłku życia, stały się przedmiotem polemiki Sępa. Tworzy on nowy pogląd na człowieka. Perswazja Sępa nie jest retoryczna, lecz poetycka, operująca skrótem, zdaniem eliptycznym. Poeta przeciwstawia się systemowi poglądów mówiących, że pokój to szczęście. Nowe przekonanie mówi nie o używaniu dobra pokoju, lecz w bojowaniu o wartości nadrzędna.
Inspiracją krytyki i poszukiwań drogi wyjścia stał się dorobek myślowy mistyków hiszpańskich. Żywe pogłosy ich pism odnajdujemy u Sępa: w koncepcji życia pojętego jako bojowanie, odrzucenie fałszywego pokoju, opartego na ponętach rozkoszy ziemskich, ostatecznie w pojmowaniu losu człowieka jako wojny z szatanem, światem i ciałem. Poeta odrzuca marność przemijających, a wiec pozornych uroków świata, ale także nie szuka ukojenia. W jego rozumieniu zbawienny pokój nie jest z tego świata, nie ma uspokojenia w korzystaniu ziemskich rozkoszy, nie istnieje też możliwość całkowitej izolacji od pokus życia. Los człowieka jest zawieszony między sprzecznościami, w tej sferze istnienia realizują się antynomie duszy i ciała. Arkadie są bezcelowymi próbami uwolnienia się od własnego losu przez wybór jednej z wartości antynomicznych.
Niebo jest dla żyjących konsolacją-pociechą i uspokojeniem- nie wyobrażeniem czy obrazem poetyckim. Określa je więc przez wyraz-znak wzięty z trad, chrześć.:wiosna ostatnia i wieczna, rozkwitanie niewiędnących kwiatów, wonnych i czystych, głosy, które na Barankową/ Chwałe pieśń krzyczą własną, czystą, nową, przybytki nadobne. Jest to wspomnienie teorii Ptolemeusza o siedmiu sferach poruszających się w różnych kierunkach, z różną szybkością, na pozór ruchem sprzecznym, a w istocie podporządkowanych harmonii. Jest to przykład barokowego konceptu łączącego w artystycznym obrazie naukę i poezję.