Feliks K. Bocian

" Nie ma godniejszego celu niż danie

każdemu dziecku lepszej przyszłości. "

Kształtowanie się światowego systemu ochrony praw dziecka

W dniu 20 listopada 1989 roku przyjęta została przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych pierwsza wielostronna umowa o ochronie praw najmłodszych mieszkań­ców naszej planety d z i e c i.

Dokument ten jako K o n w e n c j a P r a w D z i e c k a ma niezwykle ważne zna­czenie, bowiem jest zwieńczeniem ponad stuletnich starań wielu ludzi dobrej woli z całego świata o stworzenie systemu międzynarodowej ochrony praw dziecka. Konwen­cja Praw Dziecka wraz z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka stanowi obecnie ważną strukturę prawną tego systemu, stwarzającego szanse polepszenia sytuacji i warunków rozwoju dla wszystkich dzieci na świecie.

Przyjęcie Konwencji przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych i jej raty­fikacja w wielu państwach (w tym także w Polsce) jest dowodem zwycięstwa jednej z najpiękniejszych idei humanistycznych - idei opieki nad dzieckiem. Droga do stworzenia prawnego systemu ochrony prawe dziecka była bardzo długa i wiodła przez międzyna­rodowe konferencje, apele uznawanych w Europie i na świecie autorytetów moralnych, inicjatywy i działania organizacji międzynarodowych oraz rezolucje przez nie podejmo­wane w obronie dzieci i ich praw.

Do szerszego zainteresowania się sprawami dzieci przez społeczeństwa wielu krajów Europy przyczynił się dynamiczny w XIX wieku rozwój nauk związanych z rozwojem i wychowaniem człowieka, a zwłaszcza nauk biologicznych i medycznych oraz psycho­logii i pedagogiki. Wraz z rozwojem myśli społecznej i humanistycznej problem opieki nad dzieckiem, zapewnienie mu właściwych warunków do życia i rozwoju przestawał być jedynie przedmiotem zainteresowania i działania instytucji i organizacji filantropij­nych jednego środowiska czy też kraju, a stawał się problemem większego kręgu cywi­lizacyjnego, przedmiotem współpracy międzynarodowej.

Początki międzynarodowej współpracy w obronie praw dzieci sięgają końca XIX wieku, kiedy to zaczęto organizować pierwsze międzynarodowe konferencje i kongresy.

W 1900 roku ukazała się książka znanej wówczas w Europie bojowniczki o praw ko­biet i dzieci - Ellen Key o znamiennym tytule "Stulecie dziecka"

Czy jednak wiek XX stał się, jak postulowała Ellen Key „stuleciem dziecka”?

Na pytanie to nie ma jednoznacznej odpowiedzi, bowiem tragedie dzieci i ich rodzin w I i II wojnie światowej i podczas wielu innych konfliktów i wojen, a także ich tra­giczna sytuacja w wielu krajach Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej a także w Europie nie pozwalają na określenie XX wieku - s t u l e c i e m d z i e c k a.

Z drugiej jednak strony dokonania wielu organizacji międzynarodowych oraz takich postę­powych pedagogów i psychologów, jak : M. Montessori, G. Kerschensteiner, E. Claparede, J. Piageta i wielu polskich pedagogów, a przede wszystkim ich wkład w upowszechnienie idei ochrony praw dzieci w społeczeństwach wielu krajów oraz przyjęte rezolucje i deklaracje pozwa­lają na bardziej optymistyczną ocenę mijającego stulecia.

Wśród wielu organizacji działających na rzecz dzieci, jedną z pierwszych był utwo­rzony w 1920 roku - Międzynarodowy Związek Pomocy Dzieciom (Union internationale de secours aux enfants - UISE), z którego inicjatywy opracowano i upowszechniono pierwszy dokument określający prawa dzieci i obowiązki jakie w tym względzie ma ludzkość.

W dokumencie określanym mianem Małej Deklaracji Praw Dziecka, zawarto zdanie będące do dnia dzisiejszego mottem wszystkich działań na rzecz ochrony praw dziecka: „ludzkość powinna dać dziecku wszystko, co posiada najlepszego. „

W deklaracji tej zawarto pierwszy podstawowy katalog praw dziecka, prosty a nawet lakoniczny w sformułowaniach, a jakże wymowny i nadal aktualny.

Oto przykład sformułowań :

1. Dziecku powinno się dać możność normalnego rozwoju fizycznego i duchowego.

2. Dziecko głodne powinno być nakarmione, dziecko chore - pielęgnowane, dziecko wykolejone - zwrócone na właściwą drogę, sierota i dziecko opuszczone wzięte pod opiekę i wspomagane.

3. Dziecko powinno przed innymi otrzymać pomoc w czasie klęski.

4. Dziecko powinno być przygotowane do zarobkowania na życie i zabezpieczone przed wyzy­skiem.

5. Dziecko powinno być wychowane w wierze, że jego najlepsze cechy mają być oddane na usługi współbraci. "

W 1924 roku Liga Narodów przyjmując zagadnienia opieki nad dzieckiem w zakres swej działalności uznała Małą Deklarację Praw Dziecka jako swój dokument - określony od tego czasu mianem Deklaracji Genewskiej. Jednakże mimo akceptacji przez wiele państw postanowień zawartych w tym dokumencie i działalności powołanego przez Ligę Narodów - Komitetu Opieki nad Dzieckiem, sytuacja dzieci nas świecie, w tym także w Europie nie uległa poprawie. Złożyły się na to nie tylko ówczesne kryzysy go­spodarcze, ale przede wszystkim rozwijające się w niektórych krajach systemy totali­tarne, które podważały podstawową zasadę idei równości ludzi, w tym także dzieci i

II wojna światowa - to tragedia milionów dzieci w krajach objętych wojną, a zwłaszcza dzieci w Polsce, które ginęły na skutek działań wojennych, niedożywienia i chorób oraz programów eksterminacyjnych realizowanych przez hitlerowskiego oku­panta. Los dzieci z krajów objętych wojną, zwłaszcza los dzieci polskich stał się przestrogą dla całej ludzkości i dlatego też po zakończeniu działań wojennych, na odbywających się wówczas konferencjach międzynarodowych, potępiono zbrodnie przeciwko dzieciom i podjęto rezolucje, w których domagano zapewnienia wszystkim dzieciom praw i wa­runków do rozwoju.

Na międzynarodowej konferencji w Trogen, w Szwajcarii organizowanej przez UNESCO, jej uczestnicy w przyjętej rezolucji uznali" metody okupacyjne stosowane w ostat­nie wojnie, rabunek i eksterminację za zbrodnie przeciw ludzkości " i zwrócili się Organizacji Narodów Zjednoczonych o „prowadzenie do przepisów prawa międzynarodowego postano­wień przeciwdziałających zbrodniom agresji przeciwko szczęściu i dobru dziecka.”

Działające i nowopowstałe organizacje międzynarodowe, jak : Międzynarodowy Związek Pomocy Dzieciom UNICEF i UNESCO jako wyspecjalizowane agendy Organi­zacji Narodów Zjednoczonych rozpoczęły przede wszystkim akcję pomocy dzieciom z krajów dotkniętych wojną, by uchronić je przed głodem, chorobami i zapewnić opiekę dzieciom osieroconym. Podjęły równocześnie szeroką akcję popularyzacyjną odnośnie zapewnienia i ochrony praw dzieci. W 1948 roku Międzynarodowy Związek Pomocy Dzieciom ogłosił Kartę Praw Dziecka, która była rozszerzeniem przyjętej już 1923 roku Małej Deklaracji Praw Dziecka, do której dodano następujące postanowienia:

"1. Dziecku powinna być zapewniona ochrona bez względu na jego rasę, narodowość i wyzna­nie.

2. Dziecku powinna być zapewniona pomoc przy zachowaniu integralności rodziny."

W latach następnych starania organizacji międzynarodowych, zainteresowanych ochroną praw dzieci zmierzały, nie tylko do upowszechnienia Karty Praw Dziecka z 1948 roku, ale również do wprowadzenia odpowiednich postanowień o ochronie praw dzieci do systemu ochrony praw człowieka, tworzącego się z inicjatywy Organiza­cji Narodów Zjednoczonych.

Od 1946 roku trwały też prace specjalnej komisji, która z inicjatywy ONZ miała przy­gotować projekt Deklaracji Praw Dziecka, poszerzonej o nowe postanowienia zgodnie z potrzebami dzieci i ich rodzin w zmieniających się warunkach cywilizacyjnych. Osta­tecznie po wielu latach pracy komisji dokument ten został przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w dniu 20 listopada 1959 roku.

W Preambule tej Deklaracji potwierdzono, że " dziecko z powodu niedojrzałości fizycznej i umysłowej wymaga szczególnej opieki i troski, a także odpowiedniej opieki prawnej zarówno przed urodzeniem jak i po urodzeniu. " a Zgromadzenie Ogólne NZ apelowało do " rodzi­ców i indywidualnie do mężczyzn i kobiet, jak również do stowarzyszeń, władz lokalnych i rzą­dów krajów, aby uznały te prawa i starały się zapewnić poszanowanie tych praw przy pomocy środków ustawodawczych i innych."

Deklaracja jako dokument o znaczeniu międzynarodowym nie tylko zobowiązywała moralnie narody i państwa do zapewniania praw dzieciom, ale w dziesięciu zasadach prezentowała pewien wzorzec optymalnych warunków jakie należy zapewnić dziecku do wszechstronnego rozwoju, takich jak : 1 - równości wszystkich dzieci, beż żadnego wyjątku i różnicy, 2 - zapewnienie szczególnej ochrony prawnej, 3 - tożsamości, 4 - możliwości korzystania z opieki społecznej, 5 - szczególnej opieki nad dziećmi specjalnej troski, 6 - miłości i zrozumienia jako podstawy rozwoju, 7 - bezpłatnej i obowiązkowej nauki na poziomie przynajmniej podstawowym, 8 - pierwszeństwa w otrzymywaniu wszelkiej ochrony i pomocy, 9 - pełnej ochrony przed zaniedbaniem, okrucieństwem i wyzyskiem, 10 - wychowanie w duchu pokoju, zrozumienia, braterstwa i tolerancji

Rok 1979 - 20 lecie uchwalenia Deklaracji Praw Dziecka - Zgromadzenie Ogólne Na­rodów Zjednoczonych ogłosiło Międzynarodowym R o k i e m D z i e c k a, w którym dokonano bilansu dokonań w zakresie zapewnienia i ochrony praw dzieci na całym świecie. Okazało się, że mimo coraz bardziej powszechnej świadomości o potrzebie za­pewnienia odpowiednich warunków do życia i rozwoju dzieci w wielu regionach świata ich sytuacja jest tragiczna. Stąd też aktualna stała się propozycja Polski, która już w 1978 roku zgłosiła w Komisji Praw Człowieka projekt konwencji o prawach dziecka. Konwencja jako dokument prawa międzynarodowego, o wyższej randze niż deklaracja, miał nie tylko szczegółowo określać prawa dziecka, ale przede wszystkim jako swoista umowa międzynarodowa zapewniać ich ochronę poprzez prawne zobowiązanie państw ją ratyfikujących. Na jej podstawie mogłyby być opracowane regulacje prawne odnoszące się do dzieci i ich rodzin w poszczególnych krajach. Jednak mimo propozycji Polski, by projekt ten został przyjęty już w Międzynarodowym Dziecka, postanowiono odesłać go do specjalnej komisji, która dopiero po dziesięciu latach pracy przedstawicieli wielu państw i organizacji międzynarodowych oraz specjalistów - prawników, psychologów i pedagogów opracowała projekt konwencji.

Projekt ten w marcu 1989 roku Komisja Praw Człowieka ONZ przekazała za pośred­nictwem Rady Społeczno-Gospodarczej do Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjedno­czonych, które w 30 rocznicę uchwalenia Deklaracji Praw Dziecka przyjęło ten doku­ment jako Konwencję Praw Dziecka.

Droga zatem do Konwencji Praw Dziecka była długa i nie tylko w sensie czasowym - całe stulecie licząc od pierwszych inicjatyw międzynarodowych z końca XIX wieku - ale także w przemianach świadomości jakie zdaniem M. Balcerka musiały dokonać się w społeczeństwach wielu krajów, a które dotyczyły przede wszystkim:

• uznania, że dzieciom należą się prawa ( jeszcze w niektórych krajach i grupach społecznych kwestionowane ) ;

• uznania dziecka za podmiot prawa ( przestało ono być własnością człowieka doro­słego stając się obywatelem);

• zmianę sytuacji dziecka w rodzinie ( z nieograniczonej podległości władzy ojca do instytucji władzy rodzicielskiej regulowanej prawnie );

• ustawowe zrównanie wszystkich dzieci, w tym pozamałżeńskich ;

• ustanowienie wychowawczych procedur postępowania z dziećmi niedostosowanym społecznie ( nieletnimi przestępcami);

• ustanowienie szczególnej ochrony, opieki i pomocy dzieciom specjalnej troski, dzieciom uchodźcom i mniejszościom narodowym ;

• przejmowanie przez państwo ciężaru zapewnienia dzieciom ochrony ich praw, przy równoczesnym aktywizowaniu organizacji społecznych (stowarzyszeń) i społeczności lokalnych.

Są to niewątpliwe korzystne przemiany w kształtowaniu się systemu ochrony praw dzieci, chociaż mogą zrodzić się pytania : czy obecna Konwencja formułuje pełny katalog praw dzieci ?, oraz istotniejsze pytanie : czy postanowienia Konwencji są wszędzie realizowane ?

Przed udzieleniem odpowiedzi na te pytania warto przytoczyć założenia na jakich oparto postanowienia konwencji praw dziecka, które mają swoje źródła w dorobku pe­dagogiki i psychologii, a także w etyce.

Konwencja jako swoista światowa konstytucja praw dziecka opiera swoje postano­wienia na następujących założeniach :

1. dziecko jest samodzielnym podmiotem, ale równocześnie ze względu na swoją niedojrzałość psychiczna i fizyczna wymaga szczególnej opieki i ochrony prawnej ;

2. dziecko jako istota ludzka wymaga poszanowania jego tożsamości, godności i prywatności ;

3. rodzina jest najlepszym środowiskiem wychowania dziecka ;

4. państwo ma wspierać rodzinę, a nie wyręczać ją w je funkcjach.

Założenia te nie tylko znajdują swój wyraz w postanowienia aktualnej konwencji, ale wraz z zasadami jakimi kierowano się tworząc system ochrony praw dziecka wskazują na drogę realizacji postanowień i poszukiwań odnośnie ich uzupełniania.

Do zasad na jakich opiera się system ochrony praw dziecka zalicza się : 1. zasadę do­bra dziecka, 2. zasadę równości, 3.zasadę poszanowania praw i odpowiedzialności rodziców, 4. zasadę pomocy państwa.

Katalog praw dziecka prezentowanych w obecnej konwencji obejmuje : prawa cy­wilne ( prawa do życia i rozwoju, prawo do tożsamości i identyczności, prawo do swo­body myśli, sumienia i wyznania, prawo do wyrażania swoich poglądów, prawo do wychowania w rodzinie, prawo do wolności od przemocy fizycznej i psychicznej, wy­zysku, nadużyć seksualnych, itp.), prawa socjalne ( prawo do odpowiedniego stan­dardu życia, prawo do ochrony zdrowia, prawo do zabezpieczenia socjalnego, prawo do wypoczynku i czasu wolnego ), prawa kulturalne ( prawo do nauki, prawo do ko­rzystania z dóbr kultury, prawo do informacji, prawo do znajomości swoich praw), prawa polityczne (prawo stowarzyszania się i zgromadzeń w celach pokojowych)

Źródła tych praw można doszukać się postępowym dorobku myśli pedagogicznej,a wynikają one z samej istoty współcześnie rozumianej opieki i wychowania w którym to dziecko traktuje się jako aktywny podmiot realizujący swoje potrzeby biologiczne, psy­chiczne, społeczne i potrzeby - aspiracje, dające możliwość pełnego rozwoju osobowo­ści.

Przykładem mogą być wybrane myśli polskich pedagogów, zwłaszcza Janusza Kor­czaka i Marii Grzegorzewskiej, które można znaleźć w postanowieniach Konwencji.

Oto przykłady:

"Dzieci nie będą dopiero, ale już są ludźmi... Można przemówić do ich rozumu, odpowiedzą nam, przemówimy do serca, odczują nas..." (Janusz Korczak)

"Dziecko ma prawo chcieć, upominać się, żądać. Ono ma prawo żądać szacunku dla swego smutku, choćby nim była strata kamyka. Twórcza jego samotność i samodzielny trud, dążenie do poznania, radość, smutek, miłość, gniew - długa droga - samo zawsze - mimo wszystko poszuki­wanie pomyłki i poślizgnięcia, porażki, zwycięstwo zmagania ze sobą i życiem." (Janusz Kor­czak)

"Nie ma dzieci - są ludzie ; ale o innej skali pojęć, innym zasobie doświadczenia, innych po­pędach, inne grze uczuć. Pamiętaj, że my ich nie znamy." (Janusz Korczak)

"Nie ma dziecka, które nie mogłoby się poprawić (...) Dziecko występne - to dziecko chore, którego nie umiemy lub nie chce nam się uleczyć." (Janusz Korczak)

"O dziecku radzą i postanawiają, ale któż pytać się będzie naiwnie o sąd i zgodę, cóż ono mieć może do powiedzenia." (Janusz Korczak)

"Wzywam o magna charta libertatis, o prawa dziecka. Może jest ich więcej, ja odszukałem trzy zasadnicze : 1. Prawo dziecka do śmierci. 2. Prawo dziecka, by było czym jest. 3. Prawo dziecka do dnia dzisiejszego. (Janusz Korczak)

Największą krzywdę jaka można im uczynić, to zabić w nich wiarę w to, że ukryte w nich dobro może i powinno w końcu zatriumfować." (Maria Grzegorzewska)

Słusznie zatem stwierdza Janusz Gęsicki, że postępowa myśl pedagogiczna utorowała drogę do sformułowania głęboko humanistycznych postanowień prawnych jakie zawarte są w aktualnej Konwencji, a które obecnie mogą pełnić rolę czynnika dynamizującego przemiany w oświacie, by w praktyce realizowana była dokonana już w teorii pedago­gicznej ewolucja,wyrażająca się w następujących tezach :

- od pedagogiki przygotowania do życia, do pedagogiki rozwijania osobowości,

- od strategii narzucania w kształceniu do strategii wyzwalania aktywności,

- od przekazu do dialogu,

- od dominacji do partnerstwa.

Wdrażanie tych przemian w praktyce edukacyjnej, a tym samym upowszechnianie i realizowanie idei ochrony praw dziecka zależy od świadomości w tym zakresie nauczy­cieli, wychowawców i opiekunów oraz wszystkich ludzi dobrej woli zainteresowanych lepszą przyszłością dziecka.

Bibliografia:

Balcerek M.: Prawa dziecka. Warszawa 1986 ; - Międzynarodowa ochrona dziecka. Warszawa 1988

Bińczycka J (red) : Prawa dziecka.Deklaracje i rzeczywistość. Warszawa 1993

Bocian F.: W kręgu przyjaźni. Warszawa 1982

Klepacki Z.M(red).: Encyklopedia organizacji międznarodowych.Warszawa 1975

Konwencja o prawach dziecka : wybrane zagadnienia prawne i socjalne. Polski Komitet UNICEF. Warszawa 1994

Łopatka A.(red): Konwencja oprawach dziecka a prawo polskie. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej w gmachu sejmu RP w dniach 19 - 20 marca 1991. Warszawa 1991

Mauersberg S.: Dzieje szkolnictwa i pedagogiki specjalnej. Warszawa 1990

Miąso J.: Historia wychowania.Wiek XX. T.2. Warszawa 1980

Osmańczyk E.J.: Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych. Warszawa 1982

Smyczyński T.: Ochrona praw dziecka [w:] Prawa człowieka i model prawny. Pod red. R.Wieruszewskiego Ossolineum Wrocław 1991

Stech K., Ratuś B (red).: Pakty praw człowieka w procesie edukacji. Praca zbiorowa. Zielona Góra 1994

Symonides J.: Międzynarodowa ochrona praw człowieka.Warszawa 1977 ; - Wychowanie dla pokoju. Warszawa 1980

Wokół praw dziecka. Helsińska Fundacja Praw Człowieka. Warszawa 1993

Notka bibliograficzna artykułu:

Feliks K. Bocian : Opieka i ochrona dzieci i młodzieży na świecie : [w:] "Pedagogika społeczna u schyłku XX wieku." , pod red. A. Radziewicza - Winnickiego . Katowice 1992

_______________________________________________________________________________________Opracowanie autorskie. Wykorzystanie w publikacjach i innych pracach jedynie z podaniem źródła © fkb

5

---