Przegląd problematyki teorii literatury

Teoria literatury R. Welleka i A. Warrena

(uwzględnia rozwój teorii literatury do połowy XX w.)

(własne poglądy autorów, widoczne w prezentacji niektórych zagadnień, zbliżają się do strukturalizmu i New Criticism, należą więc do "modernizmu")

(red. M. Żurowski, wyd. III, PWN, Warszawa 1976)

Część III: Zewnętrzna problematyka literatury, rozdz. VII, VIII, IX, X, XI),

Część IV: Wewnętrzna problematyka literatury, rozdz. XII i XVIII)

Część III: Zewnętrzna problematyka literatury

Wstęp

[zakres i ograniczenia tzw. "metod zewnętrznych" w badaniach literackich

- krytyka genetyzmu - typy genetyzmu]

rozdz. VII: Literatura i biografia

[- autor jako "najoczywistsza przyczyna sprawcza dzieła"

- zadania biografistyki w obrębie nauki o literaturze - ograniczona przydatność biografii w badaniach tekstu - tekst literacki nie jest prostym odzwierciedleniem charakteru i postaw autora - błędy biografizmu jako metody badania tekstu literackiego]

rozdz. VIII: Literatura a psychologia

[zakres i podział badań psychologii literatury:

- psychologiczne studium pisarza: koncepcje geniuszu poetyckiego: Platona koncepcja poety jako człowieka ogarniętego szałem; poeta jako człowiek posiadający "dar" będący rekompensatą; Z. Freuda koncepcja pisarza jako człowieka cierpiącego na neurozę; teoria T.S. Eliota; teoria C.G. Junga - typologiczna odrębność dwóch kategorii: poety "opętanego" i "twórcy" - F. Nietzschego rozróżnienie typu apollińskiego i dionizyjskiego -

- psychologiczne badanie procesu twórczego: odróżnienie struktury duchowej poety

i kompozycji poematu - zagadnienie natchnienia - zagadnienie techniki pisania - stosunek podświadomości do świadomości w procesie twórczym - zagadnienie oceny talentu poetyckiego jako próba rekonstrukcji twórczych działań autora - ograniczona wartość badania procesu twórczego (etapy pracy, warianty) dla rozumienia i oceny teksty literackiego -

- psychologia w obrębie dzieła literackiego: ograniczona przydatność badania typów psychologicznych przedstawionych w tekście i oceny ich "prawdziwości" - ograniczona przydatność badania teorii psychologicznych przedstawionych w tekście - "prawda psychologiczna" a prawda artystyczna -

- psychologia odbiorcy (omówiona w rozdziale: Literatura a społeczeństwo)]

rozdz. IX: Literatura a społeczeństwo

[- szersze rozumienie problemu: literatura jako instytucja społeczna

- węższe rozumienie problemu: stosunek literatury do danej sytuacji społecznej, systemu ekonomicznego i politycznego -

- podział zagadnień w obrębie węższego rozumienia problemu:

- socjologia pisarza: badanie pochodzenia społecznego pisarzy i jego ograniczona przydatność, niezależność postawy i środków artystycznych pisarza od jego pochodzenia społecznego - historyczne formy zależności pisarza od warunków ekonomicznych i autorytetu w społeczności: sytuacja barda w społeczności starożytnej i pierwotnej, sytuacja mecenatu, sytuacja w społeczności wczesnokapitalistycznej, sytuacja w wielowarstwowym społeczeństwie współczesnym -

- socjologia odbiorców: powiązanie zagadnienia pozycji pisarza z zagadnieniem jego relacji do czytelników - instytucje życia literackiego pośredniczące między autorem a czytelnikami: salon, kawiarnia, klub, akademia, uniwersytet, czasopisma i krytyka literacka, mecenat i kontrola w nowoczesnym pastwie, moda - dwustronne oddziaływanie pisarza i jego publiczności -

- literatura jako obraz społeczeństwa: rozumienie literatury jako dokumentu życia społecznego i ograniczenia tej metody, badanie typów socjologicznych przedstawionych w tekście literackim i ograniczenia tej metody -

- badanie powiązania literatury i życia społecznego w krytyce marksistowskiej i w "socjologii wiedzy" M. Schelera, M. Webera, K. Mannheima -

- błąd socjologizmu: warunki społeczne nie determinują postaw artystycznych - literatura społeczna (której głównym tematem są stosunki społeczne) jako jedna z odmian literatury]

rozdz. X: Literatura i świat idei

[- kontrowersje wokół możliwości i wartości przedstawienia w tekście literackim treści filozoficznych

- badanie literatury jako dokumentu dla historii prądów umysłowych i historii filozofii: "Historia idei" A.O. Lovejoya

- pierwszorzędne znaczenie znajomości filozofii dla interpretacji tekstów literackich

- trudności w rekonstrukcji poglądów pisarzy na podstawie myśli filozoficznych, odzywających się w ich tekstach - literatura nie jest poznaniem filozoficznym przełożonym na obrazy poetyckie i fabuły, choć może przekazywać treści filozoficzne

- poglądy i prace Rudolfa Ungera

- próby klasyfikacji światopoglądów pisarzy: stanowisko Diltheya i krytyka jego podejścia

- Geistesgeschichte (historia Ducha) i krytyka tego stanowiska oraz metody badawczej

- odrębność rozwoju filozofii i literatury

- właściwe postawienie zagadnienia relacji między filozofią a literaturą: Jak idee wkraczają w dzieło literackie? (przykłady)

- literatura przekazująca treści filozoficzne jako jeden z typów literatury]

rozdz. XI: Literatura wobec innych sztuk

[różne typy powiązań literatury ze sztukami plastycznymi i muzyką:

- motywy literackie w muzyce i motywy muzyczne i plastyczne w literaturze

- oddziaływanie formuły Horacego "Ut pictura poesis": próby osiągnięcia efektu malarskiego przez literaturę i ich krytyka przez G.E. Lessinga

- zagadnienie muzyczności wiersza - zagadnienie naśladowania w literaturze struktur muzycznych - połączenie tekstu literackiego i muzyki w pieśni i operze - współdziałanie poezji i muzyki jako możliwe, ale przeceniane: "najdoskonalsza poezja nie dąży ku muzyce,

a najlepsza muzyka nie potrzebuje słów" (str. 165)

- poszukiwanie jedności różnych sztuk w płaszczyźnie intencji artystów i głoszonych przez nich teorii - otwarty problem jedności strukturalnej różnych sztuk - poszukiwanie paralelizmu różnych sztuk w dziedzinie stylu: teoria H. W*lfflina w sztuce i jej przeniesienie przez

O. Walzla i F. Stricha na grunt literatury

- krytyka stanowiska głoszącego ścisły związek różnych sztuk - teza o odrębności norm

i ewolucji różnych sztuk]

Część IV: Wewnętrzna problematyka literatury:

Wstęp:

[interpretacja dzieła literackiego jako naczelne zadanie nauki o literaturze - historia literatury i jej zadania - źródła podejścia przyczynowego (genetycznego) w badaniach historycznoliterackich - nowsze metody badań literackich i ich podejście antygenetyczne - zanegowanie użyteczności pary kategorii: "treść" i "forma" - postulat zastąpienia ich parą kategorii: "materiał" i "struktura" - definicja dzieła sztuki literackiej]

rozdz. XII: Sposób istnienia dzieła literackiego

[sposób istnienia dzieła literackiego jako zagadnienie ontologiczne (jakiego rodzaju bytem jest tekst literacki?) i epistemologiczne (jak można ten byt poznać?) -

- przegląd dawnych ujęć charakteru bytowego dzieła literackiego: 1) dzieło jako artefakt graficzny (zapisany tekst); 2) dzieło jako szereg dźwięków mowy; 3) dzieło jako to, czego doświadcza podczas lektury czytelnik; 4) dzieło jako to, czego doświadcza w czasie tworzenia pisarz - odparcie wszystkich tych stanowisk - krytyka psychologizmu stanowiska 3. i 4.

- ujęcie fenomenologiczne R. Ingardena jako wolne od błędów zaprezentowanych wcześniej ujęć -

- poszukiwanie ujęcia specyfiki tekstu literackiego w kategoriach doświadczenia społecznego i zbiorowego - dzieło jako potencjalna przyczyna doświadczenia czytelnika i jako system norm, częściowo realizowanych w indywidualnej, jednostkowej lekturze (str. 193) - rozumienia terminu "norma"

- obiektywne istnienie norm w życiu społecznym, w kulturze literackiej; ich zmienność

- zagadnienie tożsamości dzieła w różnych interpretacjach: historyczność i ponadczasowość tekstu literackiego w ujęciu Welleka i Warrena

- dynamiczna struktura dzieła literackiego - definicja dzieła literackiego (str. 201)

- zagadnienie wartości dzieła literackiego jako nieodłączne od zagadnienia jego budowy - izolowanie tych dwóch problemów przez Ingardena jako błąd metodologiczny

- odrzucenie "absolutyzmu" i "relatywizmu" jako błędnych stanowisk w podejściu do sposobu istnienia dzieła literackiego

- propozycja "perspektywizmu"]

rozdz. XVIII: Ocena dzieła literackiego

[ocena dzieła jako akt sądzenia o jego wartości na podstawie norm i kryteriów

- zmienność rozumienia formuły Horacego: dulce et utile jako przykład zmienności kryteriów - poszukiwanie normatywnego punktu oparcia w ocenie: "powinno się cenić literaturę za to, czym jest, a oceniać w kategoriach i według skali jej wartości literackiej" (str. 324) - ocena dzieła powinna być oparta na prawidłowym rozumieniu literackości, tj. na właściwym ujęciu istoty i funkcji dzieła literackiego

- dwa biegunowe ujęcia funkcji literatury: 1) podstawa "doświadczenia estetycznego"

i 2) narzędzie nauki i społeczeństwa - ujęcie doświadczenia estetycznego przez I. Kanta ("celowość bez celu")

- poszukiwanie czysto formalnych (estetycznych) kryteriów oceny tekstu - badanie kryterium nowości (dziwności) - przyjęcie jako wartości: "wielowariantowości", "pojemności", "złożoności" (str. 332)

- kryteria pozaestetyczne i ich odrzucenie - niezależność oceny dzieła od światopoglądu oceniającego

- zagadnienie zmienności norm i ocen danego dzieła; dwa skrajne stanowiska w tej dziedzinie: klasycyzm i relatywizm - odrzucenia obu - przyjęcie "obiektywnego relatywizmu": "wartości istnieją potencjalnie w strukturach literackich i aktualizują się, są rzeczywiście postrzegane tylko wtedy, kiedy je kontempluje czytelnik spełniający niezbędne warunki" (str. 342) - przeciwstawienie "krytyki rozumowej" i "krytyki impresjonistycznej" (wrażeniowej) jako częściowo nieuzasadnione]

Przegląd problematyki teorii literatury

(ujęcie nowsze, dotyczące sytuacji teorii literatury w II poł. XX wieku, zwłaszcza

w dyskursach postmodernistycznych)

(własne poglądy autora należy określić jako postmodernistyczne)

na podstawie podręcznika Teoria literatury Jonathana Cullera (tłum. Maria Bassaj, Prószyński i S-ka, Warszawa 1998)

rozdz. 1: Co to jest teoria?

[ujęcie współczesnych różnorakich badań literatury jako "teorii" literatury - Historia seksualności Michela Foucaulta jako przykład teorii (seks jako wytwór dyskursów, a nie ich pierwotna, naturalna przyczyna - ukazanie sił społecznych jako powołujących "seks" w celu sprawowania kontroli nad obszarem znacznie rozleglejszym niż seks) - O gramatologii Jacquesa Derridy jako drugi przykład teorii (Derridy negacja pierwszeństwa mowy przed pismem, doświadczenie jako zawsze zapośredniczone przez znaki (21), pierwowzór jako skutek użycia suplementów (21))

- ujęcie teorii literatury, jej główne cechy: 1. interdyscyplinarność (wychodzenie poza dyskurs jednej dyscypliny), 2. analityczność (używanie pojęć) i spekulatywność (stawianie hipotez),

3. krytyka zdrowego rozsądku - 4. myślenie o myśleniu (teoria rozważa swoje kategorie i metody) (23-24) - ujęcie teorii literatury jako nieskończonego procesu, w którym niemożliwe jest mistrzostwo]

rozdz. 2: Co to jest literatura i czy pytanie to ma jakiekolwiek znaczenie?

[zakwestionowanie wagi pytania o określenie literatury w obliczu różnorodności dyskursów używanych w literaturoznawstwie i wobec możliwości wyodrębnienia "literackości"

w zjawiskach nieliterackich -

trudność wyodrębnienia "istotnych, a zarazem znamiennych cech, wspólnych wszystkim dziełom literackim" (29) - historyczna zmienność pojęcia literatura (30) - rozważania nad dwuwierszem R. Frosta jako wstęp do rozważań o definicjach - ukazanie kolejnych przeformułowań pytania o literackość jako prezentacja zależności definicji od podejścia podawczego -

- przegląd definicji literatury: 1. Literatura jako "wysuwanie na pierwszy plan" języka,

2. Literatura jako integracja języka, 3. Literatura jako fikcja (stosunek fikcji do rzeczywistości jako przedmiot interpretacji konkretnego tekstu), 4. Literatura jako przedmiot estetyczny (ujęcie Kanta: "celowość bez celu"), 5. Literatura jako twór intertekstualny i autoteliczny <ujęcie postmodernistyczne - uwaga MS> (uwypuklenie tego aspektu, że literackość polega na napięciu między tekstem a wzorcem, a także tego, że literatura jest refleksją o samej sobie)

- podsumowanie tych propozycji definicji: żadna nie jest w pełni zadowalająca - wyodrębnienie dwóch podstawowych podejść do kwestii literackości: albo ma się ona kryć

w obiektywnych własnościach tekstów, albo w funkcji, jaką nadamy językowi, analizując go jako literacki - właściwe określenie literatury powinno łączyć te dwa podejścia - "A zatem "literackość" literatury polega być może na napięciu, interakcji między materiałem językowym a konwencjonalnym wyobrażeniem czytelnika na temat tego, co to jest literatura" (45)

- dyskusja niektórych form uwikłania literackości w dyskursy ideologiczne: dyskusja tezy

o rzekomym uniwersalizmie literatury (w istocie staje się sposobem kształtowania świadomości); dyskusja między tymi, którzy widzą w literaturze narzędzie podporządkowania, a tymi, którzy widzą narzędzie unieważnienia i podważenia oficjalnych poglądów i ideologii; zagadnienie wpływu literatury na czytelników dzięki mechanizmowi identyfikacji czytelnika z bohaterem literackim; literatura jako instytucja "mówienia wszystkiego", przekraczania wszelkich granic; literatura jako informacja kultury, ale także czynnik zwiększający entropię

- ujęcie definicji literatury jako narzędzia ugruntowania danej metody badania tekstu (zależność definicji od narzędzi metodologicznych i celów badawczych)]

rozdz. 3: Literatura a wiedza o kulturze

[teoria literatury jako teoria działań znaczeniotwórczych - "wiedza o kulturze" jako konkurencyjna w stosunku do "wiedzy o literaturze" - źródła współczesnej nauki o kulturze

w ujęciu J. Cullera <w Polsce za źródła wiedzy o kulturze uważa się raczej badania antropologów kultury, np. R. Benedict, M. Maussa, B. Malinowskiego, C. L*vi-Straussa - uwaga MS> - badanie kultury masowej jako reakcja na ucisk zniewolonych mas w refleksji

L. Althussera - wypływające z nich pytanie o "moc sprawczą" <tj. autonomiczność, zdolność do wolnego i świadomego działania - uwaga MS> podmiotu: jak dalece dajemy się manipulować wzorcom kulturowym? (57) - pytanie o tożsamość jako istotne w badaniach kultury - związki między badaniami kultury a badaniami literatury jako koncentrujące się wokół dwóch zagadnień: kanonu lektur o właściwych metod analizy przedmiotów kultury (59-66)]

rozdz. 4: Język, znaczenie, interpretacja

[ponowna analiza dwuwiersza Roberta Frosta - sformułowanie tezy, że częścią znaczenia tekstu jest proces, który tekst powoduje u czytelnika (68) - trzy poziomy znaczenia: słów, wypowiedzi (aktu dokonywanego przez mówiącego) - tekstu (konstrukcji autora, którego celem jest oddziaływanie na czytelnika) (68) -

- eksplikacja teorii znaczenia u de Saussure'a (69-72) -

- dwie metody badania tekstu: poetyka (wzorowana na językoznawstwie), hermeneutyka (wychodząca od form) <oba terminy w specyficznym ujęciu Cullera - MS> (73-74) -

- badanie literatury poprzez badanie "kompetencji literackiej" nabywanej przez czytelników - badania tej kompetencji w ramach "krytyki odbioru czytelniczego" [reader response criticism] <poetyki odbioru>, według której znaczenie tekstu to doświadczenie (całokształt reakcji) czytelnika (75) - zależność lektury od "horyzontu oczekiwań" (76) - czytanie jako gra - żywotność literatury jako podatność na nowe interpretacje -

- Co decyduje o znaczeniu? - dyskusja trzech poglądów: o znaczeniu decyduje intencja mówiącego, właściwości tekstu jako wytworu językowego, doświadczenie czytelnika (78-80) - nieuchwytność znaczenia - <wprowadzenie elementów postmodernistycznych:> - o znaczeniu decyduje kontekst, który jest nieograniczony - wprowadzenie przeciwstawienia hermeneutyki odtwarzającej, której celem jest rekonstrukcja pierwotnego sensu twórczości <tu należy Dilthey, Heidegger, Ricoeur> i hermeneutyki podejrzeń <tu Derrida, De Man, Culler>, krytyka hermeneutyki odtwarzającej za zachowawczość i odcięcie się od możliwości nowych interesujących odczytań (81) - krytyka metody interpretowania tekstu w kategoriach symptomu (dzieło wyrazem stosunków społecznych, ekonomicznych itp.) (81)]

rozdz. 5: Retoryka, poetyka i poezja

[powiązanie poetyki z retoryką - przedmiot retoryki - przyczyny upadku i odrodzenia retoryki (83) -

metafora jako figura retoryczna - dosłowność i figuratywność - metafora, metonimia, synekdocha i ironia jako podstawowe struktury retoryczne, dzięki którym ujmujemy nasze doświadczenie -

rodzaje i gatunki literackie - ujęcie rodzajów (od strony czytelnika) jako zbiorów konwencji

i oczekiwań (86) - klasyfikacja na rodzaje (87) - liryka jako rodzaj literacki (87-88) - utwór literacki jako struktura słowna (problemem głównym staje się związek między zdarzeniem

a niesemantycznymi cechami języka wypowiedzi) - utwór literacki jako zdarzenie (głównym problemem relacja między autorem a podmiotem mówiącym) (89-92) - podmiot jako ten, kto ugruntowuje swoją pozycję za pomocą tekstu (91) - "Poezja epicka relacjonuje wydarzenia: liryka, można rzec, sama próbuje być wydarzeniem" (92) - zagadnienie całości i jedności tekstu w różnych ujęciach (94) - cel poezji: "widzenie świata na nowo", "refleksja nad zdolnością poetyckiej wyobraźni osiągania efektów, jakie osiąga sam utwór" (96).

rozdz. 6: Narracja

[Niegdysiejszy prymat poezji nad prozą epicką - obecny prymat powieści nad innymi formami literackimi i spowodowany tym wzrost wagi badań nad narracją (97) -

- teza, według której poznajemy świat poprzez schematy narracyjne (98) -

- teoria narracji, jej zadania, m.in. badanie kompetencji narracyjnej -

- omówienie różnicy między opowiadaniem a fabułą, przemiana <zmiana> jako warunek zaistnienia fabuły - zdarzenie jako zmiana sensu (99) - fabuła jako układ zdarzeń - dyskurs jako sposób ujęcia zdarzeń (100-101) -

- kluczowe pytania opisujące dyskurs:

Kto mówi? Kto mówi do kogo? Jaki jest autorytet mówiącego? Kto patrzy? (niekoniecznie ten patrzy, kto mówi: wprowadzenie "ograniczonego punktu widzenia trzeciej osoby" <narracji personalnej>) -

- Jaka jest funkcja opowieści? - opis w kategoriach pożądania i wiedzy: pragnienie wiedzy ("epistemofilia") jako motor czytania (107) - słuchanie opowieści jako zaspokajanie głodu prawdy o świecie (107-8) - funkcja społeczna literatury: utrzymuje porządek publiczny - literatura jako źródło identyfikacji czytelniczych - narracja elementarną formą poznania czy narzędziem iluzji? (109) - narracja jako struktura retoryczna i narzędzie nadawania sensów (109)]

rozdz. 7: Język performatywny

[wykorzystanie koncepcji J.L. Austina w teorii literatury - zawłaszczenie i przekształcenie pojęcia wypowiedzi performatywnej -

- omówienia zjawiska performatywności na gruncie badań Austina (110-112)

- ujęcie wypowiedzi literackiej jako performatywnej (112) - jej performatywność polega na powołaniu fikcyjnego stanu rzeczy (112) - zagadnienie fortunności wypowiedzi literackiej (114) -

- przejęcie i przekształcenie pojęcia performatywności przez J. Derridę - wypowiedź jest performatywna, jeśli jest powtarzalna (iterowalna), czyli jeśli jest "cytatem" - aporia między językiem konstatacji a językiem performatywu (114-118) -

- przejęcie perfomatywności przez teorię feministyczną - performatywne ujęcie płci jako tego, co się robi, jako pewnej kondycji, którą się potwierdza swoimi zachowaniami (tj. "performa-tywami") (a nie tego, kim się jest) (118-120) -

- performatywność i teoria pedalska (121-122)

- dwojaka performatywność literatury: jako stwarzanie fikcyjnego świata; jako oddziaływanie na czytelnika, który przejmuje ofiarowywane mu wzorce (123-124) -

- postmodernistyczne rozumienie zdarzenia]

rozdz. 8: Tożsamość, identyfikacja i podmiot

[dyskusja o tożsamości i funkcjonowaniu podmiotu - dwa pytania: czy jaźń jest czymś danym, czy wytworzonym; czy należy ją rozpatrywać w kategoriach jednostki, czy w kategoriach społecznych - te dwie pary przeciwstawień jako źródła czterech ujęć teoretycznych (125) -

- klasyczny model tożsamości (indywidualność jest czymś danym i wyraża się słowem i czynem) przeciwstawiony postmodernistycznemu (o możliwych czynach i uczynkach decyduje szereg systemów, na które podmiot nie ma wpływu i których nawet nie rozumie) - podmiot ulega "decentracji" - podmiot jako przedmiot - utrata podmiotowości w różnych sytuacjach społecznych (127) -

- pytanie o tożsamość jako ważne pytanie literatury - badania literackie dają różnorakie odpowiedzi na pytanie o źródła i zagrożenia tożsamości (127-129) -

- literatura jako czynnik kształtujący tożsamość czytelników - wyjaśnienie w kategoriach psychoanalizy Freuda i Lacana (130-135) -

- spór między zwolennikami tezy o posiadaniu przez jednostkę siły sprawczej a zwolennikami tezy o wszechwładzy struktur społecznych nad jednostką - propozycja Appiaha rozwiązania tego sporu jako pozornego: każde stanowisko należy do innej narracji (136-137) -

- najogólniejszy wniosek: teoria nie prowadzi do ostatecznych rozwiązań]

---