BERTOLD BRECHT DRAMATY (BN) oprac. Konrad Gajek

W POSZUKIWANIU WŁASNEJ DROGI

- Eugeniusz Bertold Brecht ur. się 10 lutego 1898 r. w Augsburgu

- rodzice i rodzeństwo:

* ojciec (Bertold Fryderyk) - zaczynał jako zwykły urzędnik w papierni Haindla w Augsburgu, skończył na stanowisku dyr. handlowego tej firmy

* matka (Zofia Brezing)

* brat Walter (ur. 1900 r.) - profesor papiernictwa w Wyższej Szkole Technicznej

- Brecht nie wyróżniał się w nauce, ale był aktywny w życiu społeczności uczniowskiej (redagował gazetkę szkolną, gdzie ukazały się jego pierwsze wiersze i opowiadania, a w 1914 r. krótki utwór dramatyczny Biblia)

- po wybuchu wojny (1914) pisał wiersze patriotyczne i artykuliki propagandowe do miejscowej gazety

- w 1917 r. (na życzenie rodziców) zaczął studia przyrodnicze i medyczne na uniw. monachijskim

- był bywalcem teatrów i kabaretów monachijskich (w kabaretach nawet występował)

- działał na seminarium dramaturgicznym prof. Arthura Kutschera jako surowy krytyk dramatu niemieckiego

- jego wczesna twórczość kształtowała się pod wpływem Francis Villona, symbolistów (Baudelaire, Rimbaud, Verlaine), Rudyard Kipling (gloryfikator ang. kolonializmu), a gł. Frank Wedekind (zwolennik rewolucji seksualnej, demaskator mieszczańskiego zakłamania moralnego, poeta tzw. piątego stanu - outsiderów burżuazji, cyganerii i lumpów)

* Brecht pisał witalne i brutalne ballady, które śpiewał przy akompaniamencie gitary swym przyjaciołom, występował publicznie

- Baal (1918) - ballada sceniczna

* riposta na Samotnego Hannsa Johsta, późniejszego apologety hitleryzmu

* Johst przedstawił dramaturga niem., o nieprzeciętnych walorach umysłu, ale zrujnowanego przez hulaszczy tryb życia, jako typowy los wyidealizowanego genialnego samotnika

* cynik Baal łamie normy etyczne, by zaspokoić swą potrzebę szczęścia, porzuca pogardzane społeczeństwo i ginie w lesie jak syte życia dzikie zwierzę - element socjalny, ale w socjalnym społeczeństwie

* brak programu, a jedynie wyznanie wiary anarchistycznego buntownika przeciw zastanej rzeczywistości i dominującej konwencji artystycznej (patos sentymentalizmu ekspresjonistów)

* tęsknota za pełnią szczęścia na łonie natury (Baal to syryjski bóg ziemi)

- w 1918 r. powołany został do wojskowej służby sanitarnej, nie poszedł na front, ale okropności wojny widział w szpitalu

- Legenda o poległym żołnierzu (1918) - ballada antywojenna

* na front podąża ekshumowany trup przedwcześnie poległego żołnierza niemieckiego (armia posyłała już wówczas na front ostatnie rezerwy)

* cesarstwo nie zdążyło się już zemścić za tę balladę, ale hitlerowcy pozbawili go za nią obywatelstwa niemieckiego w 1935 r.

- nie zajął stanowiska wobec relacji listopadowej w Niemczech i powstania Republiki Rad w Bawarii (1918/1919), sympatyzował z rewolucją, ale jej nie poparł czynnie

- Werble w nocy (1919) - komedia, rozczarowanie wynikami rewolucji

* próba odpowiedzi na pytanie, dlaczego zbrojne powstanie proletariatu upadło

* niezdecydowana postawa milionowej masy zdemobilizowanych żołnierzy frontowych

* Kragler, powracający z niewoli artylerzysta, początkowo upija się i idzie z rewolucjonistami, ale kiedy tylko odzyskuje narzeczoną, odwraca się od rewolucji, choć wie, że postępuje nikczemnie, że jest „świnią”

- w 1919 r. Brecht powrócił na uczelnię, ale zajęty był już pisaniem; w 1921 został eksmatrykulowany

- próbował sprzedać swoje utwory teatrom lub wydawcom w Berlinie (teatry odmówiły wszystkie)

- w 1922 r. trafił do szpitala z wycieńczenia

- przyjaźnił się w tym okresie w Arnoltem Bronnenem, który potem zaczął pisać na usługi faszyzmu

- krytyk teatralny, Herbert Ihering, uważany jest za przysłowiowego „odkrywcę” Brechta - dał mu dobre recenzje i nominował do nagrody im. Henryka Kleista

- w 1922 r. Brecht poślubił aktorkę Mariannę Zoff (ich córka to aktorka Hanna Hiob)

- Brecht rozpoczął współpracę z teatrem Kammerspiele w Monachium, miał reżyserować jedną sztukę na sezon, wystawił kronikę historyczną Christophera Marlowe'a, poprzednika Szekspira, pt. Edward II

* Życie Edwarda II to właściwie nowy przekład i nowy utwór, Brechtowi nie podobał się przekład niemiecki i napisał sztukę na nowo

- W gęstwinie miast (1921-24)

* absurdalna walka dwóch mężczyzn w dżungli miasta Chicago

* walka jako cel sam w sobie, podstawa funkcjonowania społ. kapitalistycznego

* walka kończy się remisem, obaj bohaterowie tracą - jeden majątek i życie, drugi rodzinę

* osamotnienie i alienacja, nawet wrogość staje się nieosiągalnym celem

* jedynym rodzajem komunikacji jest zbliżenie fizyczne, ludzie rozmnażają się, bo liczą na pomoc kolejnych pokoleń, bezskutecznie

Początki nowego teatru

- w 1924 r. Brecht przeniósł się do Berlina jako doradca literacki w Deutsches Theater

- otoczony był jak zawsze grupą oddanych przyjaciół, tu gł. Elisabeth Hauptmann, jak również bokser Paul Samson-Korner

- Brecht nie lubił wysiłku fizycznego, ale sport go pasjonował, gł. boks

- publiczność sportowa była wg niego nadzieją nowego teatru, w teatrze powinna zapanować atmosfera dobrego sportu, emocjonującej zabawy, po obu stronach

- Człowiek jak człowiek (1924-26) - komedia o nowych cechach

* przemiana spokojnego mieszkańca miasta Kilkoa w Indiach, tragarza Galy Gaya, w „ludzką maszynę bojową”, w brutalnego żołdaka brytyjskiej armii kolonialnej

* Gay utracił swą osobowość, bo nie umiał powiedzieć „nie”

* antybohater dramaty współczesnego: siła braku charakteru, nieskończona zdolność przystosowania się, konformizm negatywnego bohatera

* brak dochodzenia do momentu kulminacyjnego, a jedynie następujące po sobie sytuacje

* wypowiedzi odautorskie uogólniające sens zdarzeń: songi, monologi poetyckie i intermedium - adresy do publiczności; zakłócają one iluzję sceniczną, która wyzwala bezkrytyczne przeżywanie i wczuwanie się w postacie i zdarzenia sceniczne

* inscenizacje służące antyiluzji: krótka kurtynka, dzięki której widać było zmiany dekoracji

* aktor nie ma przeżywać roli i się w nią wczuwać, ale ją demonstrować

* „efekty obcości” służące wyzwalaniu intelektualnej aktywności widza

Opera za trzy grosze

- nowa wersja Opery żebraczej Johna Gaya z roku 1728

- premiera w dniu 31 sierpnia 1928 r. była sukcesem, później było tylko lepiej

- Opera żebracza

* satyra społeczna i polityczna przeciw zdemoralizowanej arystokracji i nowobogackiej burżuazji, przeciwko stronnictwu wigów (porównani do świat przestępczego)

* vs. plaga korupcji, rozwiązłość obyczajowa młodych kapitalistów

* punkt widzenia konserwatywnych torysów, odsuniętych od władzy po śm. Anny Stuart

* parodia treści i stylu nierealistycznej sztuki dramatycznej i dworskiego teatru muzycznego, gł. opery włoskiej

* wprowadziła realizm londyńskiej ulicy i ang. folklor

- Opera za trzy grosze

* rezygnacja z aluzji do współczesnych postaci i zjawisk społ.-politycznych

* nowe songi i muzyka

* cel ataku: typowy mieszczuch z epoki późnego kapitalizmu

* nie jest to przyrównanie mieszczanina do przestępcy, od po prostu jest oszustem i rabusiem

* mieszczańskie cechy bohaterów, czysto handlowy charakter stosunków między nimi (hipokryta Peachum, odromantyzowany gentelman-włamywacz Mackie - ich konflikt zaczyna się, gdy Mackie, przez poślubienie Polly, zagraża interesom przedsiębiorstwa)

* źródłem kłopotów Mackiego jest nieprzystosowanie do rzeczywistości, z lekcji Peachuma wyciąga wniosek - musi unowocześnić metody kradzieży i przejść do branży bankowej (Czym jest zamordowanie człowieka wobec wynajęcia człowieka?)

* przestępczy charakter systemu kapitalistycznego

* obiektem krytyki nie są ułomności ludzkie, ale stosunki społ.-ekonomiczne, które zmuszają człowieka do walki konkurencyjnej, w której cel uświęca środki

* tak ogólnikowa krytyka nie była groźna, publiczność mieszczańska zachwyciła się „kulinarną” stroną sztuki

- Guz (1930) - scenariusz

* strach Peachuma i prezydenta policji przed utratą kontroli nad żywiołem prawdziwych nędzarzy, którymi Peachum chciał posłużyć się jako narzędziem szantażu wobec policji

* katastrofalne skutki mobilizacji tych tłumów w śnie prezydenta policji

* Mackie Majcher zamiast obrabować bank został jego prezesem

* nie goniec królewski, ale pracownicy banku mieli pod eskortą przywieźć pieniądze na kaucję dla Mackiego

* postanowiono sfilmować łagodniejszą wersję filmu, Brecht wymierzył proces, który przegrał (jak mało znaczą prawa jednostki wobec kapitalizmu)

- Happy End (1929) - sztuka była dość kiepska i Brecht jeszcze przed premierą wyparł się jej autorstwa, przyznawał się do napisania songów

- Wzrost i upadek miasta Mahagonny (1930) - kolejna antyopera, okazała się skandalem, bo publiczność została wyprowadzona z równowagi jawną i prowokacyjną tendencją antykapitalistyczną (współczesna Sodoma, rządzona przez złotego cielca, w której za pieniądze wszystko wolno, a jedyną zbrodnią jest niewypłacalność, karana śmiercią)

Teatr kolektywnej świadomości

- utwory dramatyczno-muzyczne nowego typu, tzw. sztuki pouczające

- dzieło sztuki miało być użyteczne społecznie

* maksymalna oszczędność i prostota wyrazu

* brak funkcji rozrywkowej, jedynie funkcja społeczna

* wykonawcami byli gł. amatorzy, uczniowie, studenci, robotnicy - oni mieli ucząc się, uczyć słuchaczy, ale publiczność nie była nieodzownym składnikiem takiego teatru

- Lot przez ocean (1929, w Baden-Baden)

* lot Charlesa Lindbergha przez Atlantyk w 1927 r. jako zwycięstwo człowieka nad siłami przyrody, pochwała wieku techniki, podkreślenie współpracy wielu osób dla osiągnięcia celu (rolę bohatera śpiewa chór; pierwotny tytuł)

* początkowo sztuka nosiła tytuł Lot Lindberghów, ale potem autor wykreślił jego nazwisko ze sztuki, bo splamił się on kolaboracją z hitlerowcami

- Moralitet badeński o afirmacji (jw.)

* lot przez ocean kończy się katastrofą, chór nie udziela rozbitkom pomocy, ale szokujących pouczeń

* póki istnieje przemoc i nędza człowiek nie może pomóc człowiekowi i nie powinien pomagać, trzeba znieść przemoc i zmienić świat

* rozbitkowie mają wyrzec się swych osobowości na rzecz kolektywu, w imię postępu społ.

* niedojrzałość ideowa pisarza i nadgorliwość neofity (ultralewicowość)

- kolejne sztuki również traktują o problemie podporządkowania się jednostki celom nadrzędnym, rozwiązując go dwojako; pisze też Brecht o ustroju niesprawiedliwości klasowej (kapitalizm), gdzie nie ma zgody i pojednania, regułą jest zło, dobroć jest tylko wyjątkiem

W sojuszu z proletariatem niemieckim

- w okresie kryzysu gospodarczego w Niemczech Brecht opowiedział się po stronie komunistów niemieckich, którzy walczyli przeciw hitlerowcom i przeciw siłom reformistycznym klasy robotniczej; pisarz popierał program partii KPD

- Matka (1932) - na podst. powieści Maksyma Gorkiego

* na przykładzie zwycięskiej walki proletariatu rosyjskiego, robotnicy niemieccy mieli się uczyć jak zwyciężać

* pisarz wprowadził mnóstwo zabiegów formalnych, m.in. projekcję zdjęć, dokumentów historycznych, cytatów z dzieł Marksa i Lenina

* lewica przyjęła sztukę entuzjastycznie, grano ją później mimo zakazów, gdy zabronioną ją odgrywać, czytano po prostu jej tekst na scenie

- Do kogo należy świat? (1931-32) - scenariusz

* młody bezrobotny proletariusz popełnia samobójstwo - krytyka stosunków społ.

* krytyka ugodowych intencji pewnej części klasy robotniczej

* wezwanie do zjednoczenia i walki z wyzyskiem i bezrobociem

* obok aktorów wystąpiło ok. 4 tys. robotników, wykonali Pieśń Solidarności

* w 1932 r. Brecht odwiedził po raz pierwszy Zw. Radziecki z okazji premiery filmu w Moskwie

- Święta Joanna szlachtuzów (1929-30) - nie wystawiona na scenie

* nowa d'Arc, żołnierz Armii Zbawienia rezygnuje z próby pogodzenia kapitalistów z głodującymi robotnikami

* przemoc wyzyskujących można pokonać tylko przemocą wyzyskiwanych

* nieskuteczność i szkodliwość akcji filantropijnych i reformizmu społecznego

* części sztuki (ekspozycja, rozwinięcie, pkt kulm., perypetia i rozwiązanie) zastąpione są fazami cyklu przemysłowego (koniec rozkwitu, nadprodukcja, kryzys, stagnacja, ożywienie)

* antyteza Schillerowskiej Dziewicy Orleańskiej (dyktatorzy rynku mięsnego załatwiają swe brudne interesy posługując się językiem z dramatów klasycznych)

* w 1932 r. nadano radiową adaptację dzieła, a premiera sceniczna odbyła się dopiero w 1959 r. z Hanną Hiob w roli tytułowej

- prywatne życie pisarza w omawianym okresie:

* 1924 - ur. Stefana Brechta, syna Brechat i Heleny Weigel

* 1927 - rozwód z pierwszą żoną i w 1928 r. ślub z Heleną

* 1930 - ur. Barbary, ich córki (aktorka w Berliner Ensemble)

NA EMIGRACJI

- 27 luty 1933 r. - pożar Reichstagu, początek dyktatury faszystowskiej

- nazwisko Brechta znalazło się na liście wyklętych autorów już 24 kwietnia 1933 r., jego działalność na rzecz lewicy była znana hitlerowcom, musiał opuścić Niemcy

* dzień po pożarze Reichstagu wyjechał do Szwajcarii

* nie był w stanie utrzymać się w tym drogim kraju

* ostatecznie przeniósł się do Danii, na wyspę Fyn

W walce z faszyzmem

- żywo reagował na to, co działo się w Niemczech

* gdy jesienią 1933 r. hitlerowcy zainscenizowali proces przeciw podpalaczom Reichstagu, Brecht napisał wiersz na cześć bułgarskiego komunisty Georgi Dymitrowa, który w swej obronie przed sądem zdemaskował prawdziwych sprawców pożaru, tj. Goeringa i jego bojówkarzy

* Pieśń Saary wzywająca robotników do przeciwstawienia się w plebiscycie przyłączeniu ich zagłębia do Rzeszy

- walczył piórem, występował publicznie, dużo podróżował (Paryż, Londyn, Moskwa, NY)

- współpracował z PEN-Clubem i niem. stowarzyszeniami kulturalnymi na emigracji

- zaniechał tworzenia sztuk o skomplikowanej budowie, bo nie było czasu i środków na ich realizację sceniczną

- wiedział, że sztuki o wysokim stopniu abstrakcji, jakie tworzył, nie trafią do wyobraźni robotników

- zaczął pisać realistyczne jednoaktówki gł. dla teatrów amatorskich

- Strach i nędza Trzeciej Rzeszy (1935-38)

* celnie spointowane anegdoty ukazujące typową sytuację z ponurej codzienności Rzeszy

* motyw strachu paraliżującego wolę i deprawującego charaktery ludzkie

* nie chciał potępiać Niemców, którzy byli ślepo posłuszni Hitlerowi, ale sam system faszystowski, bo wielu ludzi nie zdawało sobie jeszcze sprawy z nieludzkiego oblicza systemu

- Karabiny pani Carrar (1937) - sztuka jednoaktowa

* wezwanie do niesienia pomocy Hiszpanii, w której wybuchła wojna domowa (1936)

* przeciw polityce nieingerencji, która oznaczała w istocie poparcie dla gen. Franco

* jedyna sztuka zbudowana wg zasad kompozycji klasycznej

- zaczął pisać prozę, jego sztuki zawsze były przeznaczone do wystawiania na scenie, szlifował je w trakcie reżyserowania, teraz nie było ich gdzie wystawiać, a on potrzebował pieniędzy (Powieść za trzy grosze, Powieść Tui, Interesy pana Juliusza Cezara)

Życie Galileusza (1938)

- walka Galileusza o wolność przekonań i swobodę badań naukowych

- zwycięstwo rozumu i wiara w nadejście nowych czasów

- sztuka skierowana do naukowców, wynalazców, inżynierów, których wykorzystywał Hitler: jeśli jawny opór jest niemożliwy, trzeba działać przebiegle i nie ujawniać wyników swych badań, by nie zostały wykorzystane przeciwko ludziom

- początkowo Galileusz świadomie wyparł się swej teorii przed inkwizycją, by móc nadal pracować; potem skapitulował pod wpływem strachu, ale jego działalność konspiratorska po procesie jest przykładem rehabilitacji, jaka może się dokonać, nawet po ugięciu się

- po zrzuceniu bomby atomowej na Hiroszimę powstała nowa wersja sztuki, w której odbiera się Galileuszowi możliwość rehabilitacji, nic nie usprawiedliwia uczonego, który zrzeka się odpowiedzialności społ. za wyniki swoich badań, trzeba bronić swych odkryć przed nadużyciem

Przeciwko wojnie

- w 1939 r. Brecht wyjechał do Szwecji pod pretekstem wygłoszenia referatu, nie mógł działać publicznie, więc przybrał pseudonimy: John Kent i Sherwood Paw

Matka Courage i jej dzieci (1939)

- sztukę pisał od 27-29 września do pocz. listopada, a więc jako odp. na atak Niemiec na Polskę

- nie wierząc w skuteczność apeli do wyższych uczuć swoich rodaków, zamierzał zniechęcić ich do wojny przez podkopanie zaufania do niej jako do źródła dobrobytu dla narodu niemieckiego

- markietanka Anna Fierling żyje z małego kramiku, którym jeździ za wojskiem i dobrze prosperuje, nie chce pokoju, bo to zabiłoby jej „przedsiębiorstwo”, ale to nie pokój, ale wojna i zniszczenie kraju są kresem jej działalności, nie ma jak handlować w spustoszonym kraju

- jej dzieci mają cechy nieprzydatne na wojnie, wszystkie giną: zbyt odważny syn rabuje i morduje w krótkich chwilach pokoju i przepada, naiwnego gubi chciwość matki, która za długo targuje się o wysokość okupu za jego uwolnienie, a córka o dobrym sercu ginie, gdy ostrzega mieszkańców miasta przed napadem

- Matka jednak do końca pozostaje ślepa, zaprzęga się do wozu i idzie rusza za wojskiem

Chwila wytchnienia na ziemi fińskiej

- 9 kwietnia 1940 r. Niemcy zajęli Danię i Norwegię, Szwecja była zagrożona

- Brecht przeniósł się do Finlandii, do Helsinek

- powstały tu sztuki: Rozmowy uchodźców, Pan Puntila i jego sługa Matti, Dobry człowiek z Syczuanu, Kariera Artura Ui

- w 1941 r. Brecht, jego rodzina i dwie współpracowniczki (M. Steffin i R. Berlau) otrzymali wizy do Stanów, ale przed wyjazdem, w Moskwie, Steffin zmarła

Nie spełnione nadzieje

- Brecht osiedlił się w Santa Monica, dzielnicy mieszkaniowej Hollywood, gdzie było już wielu emigrantów niemieckich

- amerykański przemysł rozrywkowy nie dawał wiele możliwości ambitnemu pisarzowi, stawiał na komercję i przeciętność

- powstały dzieła: Wizje Simony Marchard (o współczesnej Joannie d'Arc), powieść Simone, Szwejk w drugiej wojnie światowej

Kaukaskie koło kredowe (1944)

- motyw próby koła kredowego mającej rozstrzygnąć spór dwóch kobiet o dziecko

- prawo do dziecka otrzymuje kobieta, która wychowywała je po porzuceniu przez biologiczną matkę (stara legenda chińska)

- Brecht nie neguje związków pokrewieństwa, ale przestają się one dlań liczyć, jeśli zerwana zostaje więź społeczna między matką a dzieckiem

- wyrok zapada dzięki „najdziwniejszemu” sędziemu, który korzystając z zamieszania i bezprawia, przynajmniej na krótko ustanawia nowe prawa, oparte na poczuciu sprawiedliwości prostych ludzi

- narrator jest stale obecny na scenie i opowiada swą historię zebranym w prologu kołchoźnikom, a członkowie kołchozu sadowniczego inscenizują opowiadanie dla swoich gości

Podejrzany o spiskowanie przeciw Ameryce

- w 1947 r. pisarz otrzymał zezwolenie na powrót do Europy, ale został jeszcze, by dopilnować prac nad reżyserowaniem Życia Galileusza

- oskarżono go o działalność antyamerykańską, ale w obronie zapewniał, że działał tylko przeciw faszyzmowi, nie omieszkał skrytykować Amerykanów, którzy ograniczają swobodę twórczą, bez której nie ma prawdziwej kultury i sztuki

- po przesłuchaniu (30 października) odleciał do Europy

POWRÓT

- przybył do Zurychu w Szwajcarii i zaczął współpracę z tamtejszymi teatrami

- Dni Komuny

* kronika historycznych wydarzeń paryskich z roku 1871

* skupił się na osiągnięciach tych 73 dni pierwszego w dziejach rządu klasy robotniczej oraz na bohaterskiej walce komunardów

* analizuje również błędy, które doprowadziły do upadku Komuny

- wystąpił o obywatelstwo austriackie (jego żona, Helena Weigel, była z Wiednia), ale po sukcesie Matki Courage w Berlinie, przeniósł się tam (1949)

O teatrze epoki naukowej

- Małe organom dla teatru - praca teoretyczna

* nie traktuje już teatru jako instytucji pouczającej, ale jako miejsce rozrywki

* powinniśmy odkryć zabawy i przyjemności naszej epoki, epoki naukowej

* trzeba przyjąć postawę krytyczną (np. wobec ruchu naprzód - konstruowanie samolotów, wobec rzeki - regulowanie jej koryta)

* teatr ma nie tylko interpretować świat, ale też go zmieniać (ukazywać obrazy właściwych stosunków międzyludzkich i zachęcać ludzi do przemiany)

* widz nie może wczuwać się w postacie, ma rozbudzić intelekt, co wywołane jest przez dystans między sceną a widownią (efekty obcości: gra aktorska, scenografia, muzyka, choreografia; przedmiot da się rozpoznać, ale równocześnie ukazuje się on jako coś obcego)

* nie należy brać pod uwagę tylko tego, jakim człowiek jest, ale też - jakim być może

* komentowanie fabuły i jej uprzystępnienie drogą stosownych efektów obcości jest gł. zadaniem teatru

* teatr epicki i dialektyczny

Praca we własnym teatrze

- w miesiąc po utworzeniu NRD powstał zespół teatralny Berliner Ensemble, którego dyrektorką została Helena Weigel, a kierownikiem artystycznym - Brecht

- wystawił tylko kilka swoich dzieł (był wobec nich krytyczny), dzieła klasyczne i współczesne (lubił je adaptować do własnych potrzeb)

- od 1954 r. zespół Brechta miał już własny teatr, odnosili sukcesy w kraju i za granicą

- w ostatnich latach życia Brecht był zbyt zajęty, żeby pisać, ukończył tylko jedną sztukę: Turandot czyli kongres lakierników, stworzył kilka wierszy (gł. refleksyjnych) i prac teoretycznych

- działał w życiu publicznym NRD i na forum międzynarodowym

- w 1951 r. dostał nagrodę państwową I stopnia, a w 1954 - Nagrodę Leninowską na utrwalanie pokoju między narodami

- 14 sierpnia 1956 r. Brecht zmarł na atak serca, pochowano go na cmentarzu w Berlinie

7

cd.

---