LIRYKA STAROŻYTNEJ GRECJI

Gatunki poezji greckiej po Homerze:

Epika

• Iliada i Odyseja (IX-VII wiek)

• autorzy epiccy = cyklicy, wywodzą się z pieśniarzy-aojdów (VII - 1. poł. VI w.)

• dzieła tematycznie zbliżone do Homerowego (tzw. cykl trojański)

• związane z innymi wątkami i bohaterami mitu trojańskiego (Edyp, Herakles)

• np. Tebaida przypisywana samemu Homerowi

• wartość - skarbnica tematów dla późniejszych form literackich

• Hezjod (VIII/VII wiek)

• epos dydaktyczny (Prace i dnie - zbiór porad dla rolników [sprawiedliwość i kult rzetelnej pracy] poprzedzony partią polemiczną: protest przeciw krzywdzącym wyrokom przekupnych sędziów, w duchu etyki chłopskiej)

• epos kosmogoniczny (Teogonia - o powstaniu świata i bogów)

• epos genealogiczny (Eoje albo Katalog niewiast - wyliczenie kobiet-kochanek bogów i ich potomstwa, dodatek do Teogonii) - popularne wywodzenie rodów od boskich przodków (np. katalog uczestników wyprawy na Troję w II księdze Iliady)

• utwory parodystyczne

• zniweczenie zasady decorum

• Margites: poemat pisany heksametrem na przemian z jambami (typowe dla satyry), parodia stylu homeryckiego; Margites to „sprośny głupek”

• Wojna żabio-mysia: kontrast między błahą sferą przedstawianych wypadków a reminiscencjami obrazów i stylu epopei Homerowych

• hymny pseudohomeryckie (VII-VI wiek)

• stylizowanie się na Homera

• poprzedzały recytację fragmentów epopei, zaznaczając religijny charakter występów

Liryka

• odmiany: elegijna, jambiczna i meliczna

• VII-VI wiek: epoka liryki

• aktualne wydarzenia, nakierowana na przeżycia jednostki lub grupy przez nią reprezentowanej

• podłożem są często pieśni ludowe, zwłaszcza rytualne, czerpie też wiele z Homera

Dramat

• poezja dramatyczna (tragedia, dramat satyrowy, komedia)

• Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Arystofanes

• synkretyzm gatunkowy utworów dramatycznych

Przemiany liryki

• muzyka niekiedy (dytyramb, nomos) zaczęła górować nad tekstem

• zrezygnowano z zasady identyczności rytmicznej (responsji) strof, wprowadzając tzw. „wolne wiersze”

• partie chóralne rozdzielono wstawkami solowymi (monodiami) - wprowadzono w te miejsca wyrafinowaną muzykę

• słownictwo pompatyczne i afektowane

• w wykonaniu ważny był element mimetyczny i dramatyczny

Grecka teoria poezji:

Podział literatury

• 
  
  
  wg Platona

• wg Arystotelesa

(lirykę zalicza do muzyki, nie poezji)

Liryka a melika

• melika: w teorii poezji, zwłaszcza, gdy mówi się o zasadach jej podziału

• liryka: w kontekście wzmianek o konkretnym poecie jako osobie i w rozważaniach z zakresu teorii muzyki

Gatunki poezji melicznej:

1. do bogów: hymn, prosodion, pean, dytyramb, nomos, adonidon, iobakchos, hyporchemat

2. do ludzi: enkomion, epinikion, skolion, erotikon, epithalamion, hymenajos, sillos, epikedejon, tren

3. do bogów i ludzi: parthenia, daphnephorika, tripodephorika, oschophorika, euktika

4. na przypadające okoliczności

Hymn

• synonim pieśni w ogóle lub nazwa gatunkowa

• szczególny adresat i prekacyjny charakter

• akompaniament (kitara)

• szczególny sposób wykonania (stojący nieruchomo chór)

• monostroficzny, tzn. powtarzał ten sam rodzaj strofy

• do wykonania zbiorowego podczas uroczystości i ofiar publicznych (ale istniały też konkursy na indywidualne wykonanie hymnów)

• hymny kletyczne: prośby o przybycie kierowane pod adresem nieobecnego bóstwa, wymienia się w nich miejsce pobytu adresata, opisuje uroki miejsca, do którego ma przybyć, można precyzować szczegóły (np. pożądany sposób przybycia, życzliwy nastrój), określa się cel przybycia - spełnienie przedłożonych błagań

Prosodion

• chóralna pieśń o char. błagalnym lub dziękczynnym

• przy akompaniamencie aulosu w uroczystych precesjach do świątyń lub ołtarzy bogów

• tworzyło wstępną część uroczystości (istniał jego odpowiednik śpiewany w drodze powrotnej)

Pean

• związany z kultem Apollona w roli zsyłającego lub odwracającego nieszczęście

• pean bitewny: rytmiczne intonowanie inwokacji „ie pajan”

• pean sympotyczny: przed ucztą lub po libacji, tj. ulaniu paru kropel wina na cześć bogów)

• pean literacki: podczas ceremonii religijnych (np. peany Pindara)

• zwięzłość, refren „ie pajan” itp., tematyka związana z Apollonem i jego kultem

• nastrój poważny i pełen godności

• akompaniament liry i/lub aulosu

• adresatem był Apollo, potem Artemida (ochrona przed nieszczęściem) i inne bóstwa (Zeus, Posejdon, Dionizos, Asklepios), a nawet wybitni ludzie

Dytyramb

• charakter dionizyjski

• z dytyrambu amoibaicznego, wykonywanego na przemian przez przodownika i chór, przekształcił się w całkowicie chóralną pieśń

• np. Symonides, Pindar, Bakchylides

• z czasem muzyka dominuje nad tekstem, który pisany jest coraz bardziej wyrafinowanym i nienaturalnym językiem, szeroko wykorzystuje narrację

• zanika kompozycja stroficzna, wprowadza się popisowe arie - pieśni solowe

Nomos

• kompozycja na instrument solowy (lirę-kitarę lub aulos) lub przeznaczona do śpiewu z akompaniamentem

• w sensie gatunkowym był ściśle określony (nomos=prawo)

• 4 (7) części składowe: początek, po-początek, (dod. przejście, po-przejście) pępek, pieczęć (dod. zakończenie)

• pępek wprowadzał zasadniczy temat i miał char. narracyjny

• w pieczęci poeta przedstawiał się imiennie odbiorcom, przykładał pieczęć gwarantującą prawa autorskie

• zakończenie to krótka modlitwa

• ulubiony temat: walka Apollona z wężem pytyjskim

Hyporchemat

• pieśń ilustrowana mimetycznym tańcem wokół ołtarza przy składaniu ofiar

• muzyka i taniec dominuje nad słowem

• gł. adresatem był Apollon (jak w peanach, ale hyp. ma charakter bardziej żartobliwy)

Enkomion

• utwór pochwalny na cześć wybitnych ludzi

• twórca: Symonides

• mógł być śpiewany na ulicach w wesołych pochodach lub przez grupę wyćwiczonych choreutów (śpiewaków-tancerzy) w czasie uczt lub po ich zakończeniu

Epinikion

• pieśń pochwalna na cześć zwycięzcy w igrzyskach sportowych (odmiana enkomionu)

• śpiewane bezpośrednio po zwycięstwie, w czasie pochodu do świątyni (krótkie, wzorowane na tradycyjnych zaśpiewach i okrzykach) lub w ojczyźnie zwyciezcy po jego powrocie (hołd, apel do obywatelskiej dumy, wysławiała wyczyny triumfatora, zasługi jego rodziny i przodków, kulty, tradycje, legendy i herosów drogich danej społeczności)

• twórca: Symonides

• nacisk na prezentację adresata i pochwałę jego osiągnięć sportowych

• pisane na płatne zamówienie (reklama dla poety)

• centralną pozycję zajmuje mit, przejście od jednego elementu do drugiego tworzy często umoralniająca gnoma (ujawnia się podmiot wypowiedzi)

Skolion

• pieśń biesiadna

• proste piosenki wykonywane przy wtórze aulosu na zmianę przez poszczególnych uczestników

• większość powstawała na drodze improwizacji

• różna treść: hymniczne, na cześć bogów, erotyczne i swawolne, wspominają wypadki historyczne oraz „złote myśli” poetów i mędrców lub literackich bohaterów

Erotikon

• utwory o tematyce erotycznej

• większość dotyczy uczucia do osób tej samej płci - wyrażają wdzięk lub głębię uczucia

• jeśli dotyczą miłość kobiety i mężczyzny, to chodzi przede wszystkim o wyszydzenie prymitywnych instynktów cnotliwych kobietach nie wypadało pisać miłosnych wierszy)

Pieśni weselne

• związane z obrzędem zaślubin

• wykonywane w czasie uczty weselnej w domu panny młodej, przejazdu-procesji do domu pana młodego i pod drzwiami sypialni nowożeńców

1. hymenajos - odnosi się do wszelkich rodzajów

• charakter radosny, okrzyk rytualny „Hymen o Hymenaj'o”

• korowody taneczne i muzyka

2. epithalamion - pieśń pod drzwiami sypialni

• chór wyłącznie z dziewcząt albo dziewcząt i młodzieńców, czasem dialog między chórem a pojedynczą osobą

• chóry dziewczęce wychwalały piękność panny młodej, użalały się na los, odbierający ją matce, sławiły uroki panieństwa, krytykowały i wyśmiewały pana młodego i odźwiernego pilnującego drzwi sypialni, robiły żartobliwe aluzje do życia w małżeństwie

• chóry młodzieńców stawały w obronie pana młodego, gratulowali mu szczęśliwego losu, wynajdowali złe strony dziewiczego stanu, żartowali, kpili

• podłoże magiczne: przez zamącenie szczęścia pary młodej chciano uchronić ich od złych uroków

• element narracji mitologicznej (zaślubimy bogów i herosów)

Tren

• zespołowe okrzyki bólu i monodyczne pieśni żałobne, śpiewane przez bliskich zmarłego w czasie pogrzebu, przed lub po nim, nawet po dłuższym czasie

• dostojeństwo, poważny taniec i żałosna melodia aulosu

• generalna refleksja na temat ludzkiej kondycji, dystans wobec śmierci

• pocieszenie żyjących przez wysławienie czynów zmarłego, które teraz przynoszą mu pamięć i rozgłos

• odwrócenie myśli od nieszczęścia przez opowieści mitologiczne

Pieśni ludowe

• przy pracy, kulcie, obrzędach, zabawie

• anonimowość, ulotność, podleganie zmianom - ustny przekaz

• krótkie, nieskomplikowane rytmicznie, ale i nie monotonne

• najstarsze są piosenki robocze, śpiewane dla skoordynowania ruchów przy pracy zespołowej: przy żarnach, żniwach, winobraniu, czerpaniu wody, tkaniu, pasieniu bydła, czasem związane z kultem bóstwa wegetacyjnego (Demeter, Linos)

• kultowe i obrzędowe ujęte były we wskazówki i przepisy życiowe, zagadki, formuły zaklęć, pieśni marszowe, formułki używane w grach i zabawach, utwory satyryczne i miłosne

Poeci:

Safona

• VII/VI wiek, na Lesbos, pochodziła z rodziny arystokratycznej, mężatka z córką

• skupiała wokół siebie grono młodych dziewcząt w kole czcicielek Afrodyty o charakterze religijno-artystycznym

• zajmowała się ich wychowaniem, wykształceniem muzycznym

• łączyły je więzy przyjaźni, przechodzące we wzajemną adorację

• tęskniła za wychowankami, gdy ją opuszczały, nienawidziła swej rywalki Andromedy

• podobno zakochała się w Faonie (bóstwo z orszaku Afrodyty), ale odtrącona rzuciła się ze Skały Leukadyjskiej w morze

• twórczość:

• 9 ksiąg (ostatnia to epithalamia)

• większość to utwory o prywatnych uczuciach i doznaniach

• mit był ilustracją dla aktualnych przeżyć

• język: dialekt z Lesbos, prostota wysłowienia i oszczędność środków, wyczucie słowa i jego melodii

• modlitwa do Afrodyty - pieśń inauguracyjna zbioru o char. erotikonu

1. pod pretekstem apelu do boga powiadamia o swoich doznaniach dodatkowego odbiorcę

2. obrazowość, skonfrontowanie autotematycznej wypowiedzi z wypowiedzią niższego rzędu, tj. przytoczeniem słów bóstwa (w tonie lekkiego zniecierpliwienia, łagodzonego pobłażaniem i życzliwością) - nutka autoironii i dystansu, pozbawia utwór patosu

• hymn klektyczny do Afrodyty

• obraz przyrody spełnia funkcję zachęty do przybycia: wiosna, sad jabłoni, róże, kwiaty, konie współgrają z epitetami kultowymi Afrodyty (Jabłoniowa, Różana, Kwietna, Konna)

• całość ma charakter zafascynowania pięknem miejsca, a nie char. kultowy

• prośba końcowa jest metaforyczną modlitwą-apelem o miłość

• pieśń patograficzna: wyliczanie fizjologicznych symptomów ekstatycznie przeżywanej miłości (drżenie serca, brak głosu, dreszcze, gorąco, ciemno w oczach, szum w uszach, pot, bladość, słabość) - pocz. pochwała młodej pary łączy ją z epithalamion, ale jest to raczej autoanaliza

• miłość macierzyńska w utworach dla córki Kleis

• pieśni weselne: elementy ludowe + własne widzenie i odczucie sytuacji, nastrój tradycyjnej zabawy i przekomarzań, a nawet rubaszności, wplatając w to momenty refleksji nad przemijaniem życia i dostrzeganie uroku chwil

Alkajos

• poeta lesbijski (VII/VI wiek), znał Safonę, ale nie dorównał jej sławą

• należał do konspiracyjnego stowarzyszenia, które miało przywrócić rządy arystokratyczne na wyspie, ale gdy Pittakos przeszedł na stronę tyrana, poeta musiał uciekać do Pyrry

• po śmierci tyrana Myrsylosa (przyczyna radości poety) na tronie zasiadł Pittakos, który stał się teraz obiektem ataków Alkajosa - w rzeczywistości był on mądrym dyktatorem, uśmierzył walki wewnętrzne i mordy

• Alkajos udał się do Egiptu, wrócił, gdy Pittakos, przed zrzeknięciem się władzy ogłosił amnestię i wybaczył wrogom politycznym

• twórczość:

• 10 uporządkowanych tematycznie ksiąg

• pieśni lirycznie gł. do solowego wykonywania

• 
  aluzje do wydarzeń politycznych (zazwyczaj nie wprost - autor alegorii okręt-państwo przejętej przez Horacego)

• utwory biesiadne - zachęty do picia wina o zabarwieniu refleksyjnym

• tematyka mitologiczna - z moralizującą refleksją, mit bywa ilustracją poglądu lub tezy

• pieśni miłosne lub do przyjaciół

• hymny do bogów lub innych adresatów (np. trackiej rzeki Hebros)

• dobry imitator (hymny homeryckie i liryczna wersja Hezjodowych Pracy i dni)

Symonides

• ur. na Keos, zm. na Sycylii (VI/V wiek)

• reżyserował występy chóralne na cześć Apollona

• w Atenach, na dworze Hipparcha, syna Pizystrata, spotkał się z Anakreontem i Lasosem

• po zamordowaniu Hipparcha przeniósł się na dwór Skopadów w Tesalii

• w wieku ok. 70 lat zwyciężył Ajschylosa w konkursie na elegię ku czci poległych pod Maratonem

• bliższa mu była demokracja ateńska niż arystokratyczny światopogląd

• był pierwszym poetą, który za pracę pobierał honoraria (dotychczas zapłatą była gościna w domu klienta, prezenty i nagrody)

• twórczość:

• elegie, epigram, tren, enkomion, pean, skolion, epinikion, hymn, dytyramb

• dobór słów, słodycz, harmonijny styl, umiejętność wzbudzania litości i szlachetny patos

• autor licznych powiedzeń, zestawienia poezji z malarstwem („malarstwo to milcząca poezja, poezja - milczące malarstwo”) znanego dzięki Horacemu

• uniwersalność prawd o losie ludzkim

• wrażliwość i dar poetyckiego widzenia rzeczywistości

• 
  nabrzmiałe treścią zdania pochwały bohaterów termopilskich

• próba indywidualizacji języka, jego dostosowania do sytuacji i wygłaszającej monolog osoby (np. matka przemawiająca do dziecka)

Pindar

• (VI/V wiek), urodzony w Beocji w rodzinie arystokratycznej

• muzyki i poezji uczył się u swego wuja Skopelinosa, a potem w Atenach u Lasosa, Agathoklesa i Apollodorosa

• pierwsze utwory zaczął pisać w wieku 20 lat

• jego talent i powodzenie rozkwitły w czasie rocznego pobytu na Sycylii

• zm. w Argos w wieku 80 lat

• twórczość

• jednolitość stylowa, stałość głoszonych haseł arystokratycznych

• znany w całej Grecji i jej dalekich koloniach, obfite wynagrodzenia

• 17 ksiąg: epinikia, hymny, peany, dytyramby, prosodia, parthenia, hyporchematy, enkomia, treny

• zachowały się w całości 4 księgi epinikiów: olimpijskie, pytyjskie, nemejskie i istmijskie

• hymny: wzniosłość, patetyczność, bogata metaforyka, Lukian mówi, że to jego najpiękniejsze dzieła, hymn do Ammona Ptolemeusz I każe wyryć na steli i umieścić przy ołtarzu tego boga

• peany:

• dla Kejczyków, tj. rodaków Symonidesa i Bakchylidesa, poeta udziela w nim głosu samej wyspie, która mówi, że słynie triumfami w igrzyskach i służby Muzie

• do odśpiewania w Delfach, gdzie był grób Neoptolemosa, zawierał w części narracyjnej opowieść o tym bohaterze - bez ukrywania złych postępków i cech

• na cześć Apollona, dla Tebańczyków zatrwożonych zaćmieniem słońca, prośba o odwrócenie nieszczęścia, dzięki wizji zagrażających klęsk i powagi wznoszonych modłów można wczuć się w atmosferę pieśni kultowej

• dytyramby: za dytyramb pochwalający Ateny otrzymał honorowe obywatelstwo tego miasta i nagrodę w wysokości 1000 lub 10 000 drachm, poza tym wzniesiono mu na rynku pomnik; Tebańczycy, urażeni sławieniem ich wrogów, ukarali go grzywną, która Ateńczycy wynagrodzili mu w dwójnasób

• pieśni biesiadne: pogoda, wdzięk, zabarwienie humorystyczne (np. Enkomion dla Ksenofonta z Koryntu - ostentacyjnie wysoki styl kontrastuje z frywolną treścią, mowa mianowicie o zaproszeniu na ucztę „cór Koryntu”)

Tyrtajos

• poeta elegijny (VII wiek), ur. w Afnidzie w Lakonii (podobnie nazywa się gmina ateńska)

• spór co do jego narodowości: podobno został ściągnięty do Sparty z Aten z powodu wyroczni, która nakazywała Spartanom dla osiągnięcia zwycięstwa w drugiej wojnie messeńskiej postawić na czele wojsk Ateńczyka; Ateńczycy, obawiając się nadmiernego wzrostu potęgi Spartan, przekazali im Tyteusza, kulawego poetę (inna wersja: niezbyt rozsądnego nauczyciela); wbrew oczekiwaniom, zdołał siłą swych pieśni poprowadzić Spartan do zwycięstwa

• mówi się też, że pochodził z Miletu, bo elegie pisał dialektem jońskim (ale dialekt ten był wpisany w reguły gatunku i pełnił funkcję czysto literacką)

• twórczość:

• 5 ksiąg: nauki w dystychach elegijnych, pieśni wojenne i poemat Państwo

• związana z życiem Sparty VII wieku

• elegie bojowe: zachęta do boju, pochwała śmierci bohaterskiej, przedstawienie niedoli czekającej pokonanych, pamięć o dokonanym przez przodków podboju Messenii

• propaganda ideologiczna: promowanie ustroju politycznego Sparty, rzekomo nakazanego przez wyrocznię delficką, ideał spartańskiej wspólnoty (vs. arystokratyczny ideał jednostkowej sławy)

• prawdziwa arete: odwaga, walory bojowe żołnierza walczącego w obronie ojczyzny i dzieci, patriotyzm - ojczyzna jest gwarantką sławy za życia i po śmierci (a nie bogactwo, piękność, wymowa czy doskonałość atletyczna)

• śpiewano go w obozach na ucztach po peanie, a najlepszy wykonawca otrzymywał dod. porcję mięsa

opowiadanie proste

(wypowiedź samego poety)

opowiadanie naśladowcze

(przytoczenie wypowiedzi bohaterów w formie monologu lub dialogu)

opowiadanie mieszane

(pomieszanie obu form)

dytyramb

tragedia i komedia

epos

poezja naśladująca środkami narracyjnymi

poezja naśladująca środkami dramatycznymi

charakter modlitwy - budowa 3-częściowa:

1. wezwanie: sprecyzowanie adresata, imienne lub przy użyciu parafrazy genealogicznej, epitety podkreślające kompetencję bóstwa w pożądanym zakresie

2. sankcja (hypomneza): zobowiązanie bóstwa do spełnienia prośby wynikające z pewnych okoliczności, przypomnienie dawnej sympatii i zobowiązań boga wobec człowieka

3. prośba: sprecyzowane życzenie

tematy osobiste + zapożyczenia literackie

różnorodność tematów

„Przechodniu! powiedz Sparcie: tu leżym, jej syny,

Prawom jej do ostatniej posłuszni godziny.”

---