Pedagogika społeczna jest częścią pedagogiki ogólnej. Zajmuje się tą częścią teorii wychowania, która skupiona jest wokół środków wychowawczych oddziałujących
na wychowanka, które warunkują jego rozwój i decydują o rezultatach działalności wychowawczej. Pedagogika społeczna analizuje rodzaje potrzeb wychowawczych, które pojawiają się na różnych etapach życia wychowanka. W szczególny sposób pedagogika społeczna zajmuje się środowiskiem wychowawczym i całą społeczną sytuacją wychowanka.
Zauważono, że los człowieka w duży sposób kształtuje środowisko społeczne, a nieraz nawet go determinuje. Wychowanie zaczęto traktować jako formę komunikowania kulturowego. Kultura określa pewien model wychowania i społecznego bycia człowieka. Kultura porządkuje życie społeczne według ogólnych i powszechnie akceptowanych wartości.
Po raz pierwszy pojęcie pedagogiki społecznej użył w 1834 roku F. Adolf Diesterweg w "Przewodniku do kształcenia nauczycieli niemieckich". Dostrzegał on, podobnie jak inni pedagodzy pod koniec dziewiętnastego wieku, zróżnicowanie społeczeństwa pod względem ekonomicznym i klasowym. Widzieli oni różnorodne warunki bytowe uczniów szkolnych: z jednej strony bogactwo i przepych, a z drugiej - ubóstwo, nędzę, głód i niedostępność szkoły. Chciał zmienić tą sytuację. Propagował oświatę ludu i szkoły ludowe. Chciał, aby nauczyciele byli przygotowani na różną sytuację dzieci, które będę trafiały do szkoły, aby umieli im świadczyć pomoc w różnych trudnościach. Nauczyciele powinni zatem zostać przeszkoleni nie tylko pod względem nauczania swojego przedmioty, ale także pod względem umiejętności radzenia sobie z trudną sytuacją ich podopiecznych. Diesterweg upatrywał w szkole ważną rolę, jaką miała spełniać w podnoszeniu poziomu życia w społeczeństwie. Pedagogika społeczna wychodziła jednakże poza teren szkoły, koncentrując się na środowisku życia ucznia. Poszerzeniu uległy zatem tereny praktyki wychowawczej. Swoim zasięgiem pedagogika społeczna objęła także instytucje kulturalne i socjalne i doceniła ich ważne miejsce w procesie wychowania i nauczania. Można więc powiedzieć, że pedagogika społeczna skoncentrowała się na społeczno - kulturalnych komponentach, składnikach procesu wychowania.
Kolejny działacz z początków pedagogiki społecznej to Robert Owen - utopijny socjalista. Działał wśród robotników, zbudował dla nich fabrykę, pomógł zdobyć mieszkania. Jego działalność socjalna na rzecz robotników była nowością. Powoływał on również do istnienia nowe instytucje opiekuńczo -wychowawcze: żłóbki i przedszkola, szkoły dla młodzieży dorastającej, kluby, biblioteki, czytelnie i place zabaw. Rozumiał on ludzi jako twory warunków swojego życia, akcentował wpływ środowiska na człowieka.
Pedagogika społeczna zaczęła się rozwijać jako nauka spekulatywna. Paul Bergemann odwołał się do odkryć empirycznych i teorii ewolucji Karola Darwina i pedagogiki naturalistycznej Henryka Spencera. Był to czas kiedy nauki przyrodnicze bardzo się rozwijały i stały się pomocne dla rozwoju pedagogiki społecznej. Dowiedziono, że na psychikę ludzką duży wpływ ma biologia i chemia (psychofizjologia -Wundt). Wykazano zasadność teorii dziedziczenia cech psychicznych. Był to również czas rozwoju nauk społecznych. Powstała socjologia jako nauka. Filozofowie zwrócili się również w stronę społeczeństwa. A.Comte podkreślał, że jednostka powinna się podporządkować dobru wspólnemu, że jest ściśle związana ze społeczeństwem. Rozwijała się socjologia wychowania: Florian Znaniecki, Emil Durkheim. Akcentowali wychowawczą funkcję społeczeństwa. Wychowanie traktowano jako proces społeczny, który polega na metodycznym uspołecznieniu jednostki. Wychowanie miało się stać spoiwem łączącym jednostkę ze społeczeństwem. Postulowano system powszechnego wychowania, a więc otwartość szkoły na środowisko w którym funkcjonuje. Szkoła ma w sposób aktywny wpływać na społeczeństwo i przeobrażać go. Te przemiany społeczno- kulturowe wpłynęły na rozwój pedagogiki społecznej. Paul Bergemann sięgając do tego dorobku rozpoczął działalność teoretyczną i praktyczną. Uważał on, że pedagogika powinna mieć zarówno charakter indywidualny jak i społeczny. Człowiek jest specyficznym indywiduum. Nie żyje jednak w zawieszeniu, ale w konkretnym środowisku. Jest więc istota społeczną. Wychowanie jest więc procesem społecznym. Bergemann podkreślał znaczenie najbliższego środowiska wychowawczego dziecka - rodziny, która pełni podstawową rolę w procesie wychowania dziecka. Uważał za konieczne objęcie rodziny opieką i kontrolą publiczną, aby ujednolicić treści, które przekazuje szkoła i rodzina. Zwracał też uwagę na potrzebę organizowania pracy oświatowej i kulturalno -wychowawczej dla osób, które ukończyły już edukację w szkole (edukacja dorosłych, wychowanie pozaszkolne). Miało to za zadanie wdrażać do samowychowania i samokształcenia. Wychowanie dla Bergemanna polegało między innymi na likwidowaniu różnic społeczno-kulturalnych wewnątrz danego społeczeństwa.
Ważną postacią dla tego okresu był również J.H. Pestalozzi (1746-1827). Na początku dwudziestego wieku ponownie odkryto jego naukowy dorobek. Zapoczątkował on ideę oświaty ludu przez rozwój moralny i gospodarczy środowiska wiejskiego. Chciał pobudzić siły, które tkwią w tym środowisku. Wypracował również model ośrodka rodzinno-opiekuńczego, i sam zaczął w jednym z nich pracować. Ośrodek stał się dla niego jakby naturalnym rozszerzeniem jego rodziny. Dzieci otrzymywały tu miłość i wykształcenie, głównie rzemieślnicze, przygotowujące do pełnienia zawodu. Praca spełniała w ośrodku element wychowawczy. U progu XX wieku podjęto próbę odnowienia jego koncepcji szkoły ludowej, elementarnej i ośrodków opiekuńczych dla dzieci i młodzieży. Z jego działalności praktycznej czerpano idee dla teorii pedagogiki społecznej. Podkreślano wpływ środowiska rodzinnego i lokalnego na kształtowanie się postaw wychowanków, na ich proces wychowania. Zwrócono również uwagę na osobowość nauczyciela. Postulowano podjęcie starań mających na celu nie tylko przygotowanie merytoryczne nauczycieli, ale również dbanie o rozwój ich osobowości, ich nastawienia do społeczeństwa, zaangażowania na rzecz innych. Zauważono również, że na efekty pracy szkoły duży wpływ ma środowisko, w którym ona funkcjonuje. Zaczerpnięto od Pestalozziego koncepcję konieczności pozytywnych bodźców rozwojowych w procesie wychowania, które powinno dostarczyć środowisko wychowanka.
Główna postać tego okresu-Stanisław Szacki-radziecki pedagog społeczny. Wraz z grupą innych pedagogów społecznych wypracował uogólnienia teoretyczne dla pedagogiki społecznej, oparte na wieloletniej praktyce wychowawczej. Stanisław Szacki przez całe swoje życie poświęcał się praktyce aktywności wychowawczej. Prowadził kolonie dla dzieci pod szyldem: "odważne życie". Uczył i wychowywał dzieci przez pracę fizyczną i działalność artystyczną. Podejmował współpracę ze środowiskiem lokalnym, w którym odbywały się te kolonie. Z działalności praktycznej wyciągał wnioski odnośnie procesu wychowania i środowiska. Uważał, że w skład środowiska wychowawczego wchodzą czynniki fizyczne, społeczne i ekonomiczne. Zwrócił uwagę
na fakt kształtowania się dziecka w środowisku lokalnym, formowania jego osobowości w okresie zanim pójdzie do szkoły, a także po szkole. Dziecko przebywa w szkole tylko kilka godzin z całego swego czasu. Sama szkoła nie jest więc w stanie wywołać pozytywnych zmian w jego osobowości. Potrzeba jest podjęcia współpracy z środowiskiem pozaszkolnym. Szkoła powinna, według Szackiego, spełniać cztery podstawowe funkcje: dostarczać dzieciom wiadomości i kształcić ich umiejętności; organizować życie społeczności dziecięcej; wspomagać rodzinę w wypełnianiu jej wychowawczej funkcji; wpływać pozytywnie na całe środowisko lokalne, w którym się znajduje. Główne cechy jakimi powinien odznaczać się wychowawca-pracownik społeczny: szerokie spojrzenie na całą rzeczywistość, zdolność do wnikliwej obserwacji, umiejętność planowania swojej pracy i badania procesów jakie zachodzą w wychowaniu.
Pedagogika społeczna ma za zadanie: zbierać wiedzę o całej rzeczywistości wychowawczej; analizować przebieg procesów wychowawczych, obserwować zjawiska wychowawcze i opisywać je, wysuwać wnioski płynące z obserwacji, wykrywać i wyjaśniać związki i zależności jakie zachodzą między zjawiskami wychowawczymi, oceniać pozytywny i negatywny wpływ wszystkich elementów składowych procesu wychowania na rozwój osobowości wychowanka, opracowanie celów, zasad, metod i form pracy pedagogiki społecznej.
Przedmiot badań dla pedagogiki społecznej stanowi człowiek wraz z całym jego otoczeniem, wraz ze społecznymi uwarunkowaniami, ale także proces wychowania, zmiany jakie dokonują się w wychowanku pod wpływem wychowania, proces rozwoju i kształtowania się jego osobowości.
Przełom dziewiętnastego i dwudziestego wieku przyniósł w Polsce żywe zainteresowanie się problemami społecznymi. Był to toż czas rozwoju głównych myśli w pedagogice społecznej. Sytuacja oświatowa tego okresu wyglądał tak, że rozkwitały kółka zainteresowań, podejmujące się samokształcenia. Powstawało mnóstwo różnorodnych inicjatyw oświatowych, ponieważ nauczanie publiczne w szkołach funkcjonowało bardzo mizernie. Tworzono nowe pozaszkolne instytucje, podejmujące się oświaty i wychowania. Działali w nich wybitni ludzie, jak na przykład Bolesław Prus, który inicjował kolonie letnie dające wypoczynek dzieciom i młodzieży.
Wielki wkład w rozwój polskiej pedagogiki społecznej wniósł Stanisław Karpowicz. Podkreślał on ścisły związek jaki zachodzi między procesami życiowymi człowieka, w tym także procesem wychowania, a środowiskiem jego życia.
Helena Radlińska (1879-1954). Zawdzięczamy jej rozwój pedagogiki społecznej od strony dyscypliny społecznej w Polsce. Interesowała się ona przede wszystkim takimi dziedzinami jak: historia pracy społecznej i oświatowej, czytelnictwo i samokształcenie, teoria oświaty dorosłych i teoria pracy społecznej. Wypracowała własne podejście w pedagogice społecznej do procesów wychowawczych. Traktowała wychowanie jako proces integralny, całościowy. Uważała, że całe życie człowieka poddawane jest procesowi wychowania, a na jednostkę ma wpływ bardzo dużo czynników bytowych i kulturowych. W swojej pracy "Społeczne przyczyny niepowodzeń szkolnych" ukazuje zależność jaka występuje między pracą wychowawczą szkoły, a wpływem środowiska rodzinnego, rówieśniczego i lokalnego. Środowisko według Radlińskiej to zespół warunków wśród których żyje człowiek, oraz zespół bodźców, które wpływają na rozwój jego osobowości. Środowisko życia nie przesądza losów jednostki, ale determinuje skuteczność wychowawczych oddziaływań. Środowisko życia wychowanka powinno być nieustannie poznawane, badane przez wychowawcę. Wychowawca, pedagog musi znać metody badań środowiskowych i przeprowadzać te badania. Pedagog społeczny ma za zadanie poznać i wychwycić wszystkie czynniki w środowisku, które działają hamująco na rozwój wychowanka. Powinien również szukać sposobów ich niwelowania, przezwyciężania, kompensowania. Kompensacja to jedno z podstawowych pojęć, które używa Helena Radlińska. Mówi o konieczności stosowania diagnozy, aby rozpoznać przyczyny danego stanu rzeczy, możliwości przemian, i profilaktyki, w celu zapobiegania patologii. Kompensacja polega zaś na celowym uzupełnianiu braków, odnajdywaniu sił, potencjału który drzemie w społeczeństwie, aby zadośćuczynić niezaspokojonym potrzebom. Kolejnym pojęciem, którym posługuje się Radlińska, jest przetwarzanie środowiska. Polega ono na celowej reorganizacji środowiska, w celu odnalezienia w nim tych sił społecznych, które są aktualnie ukryte, a które są niezbędne do prawidłowego rozwoju. Radlińska mówi również, że w społeczeństwie występują pewne wzorce, normy społeczne, które jednostka powinna poznać i zaakceptować w procesie wychowania i socjalizacji.
Ludwik Chmaj wymienia wybitnych pedagogów społecznych dwudziestego wieku: Jan Wł. Dawid, Antoni Bolesław Dobrowolski, Józef Chałasiński, Kazimierz Korniłowicz, Stanisław Karpowicz, Józef Misrski, Izabella Moszczeńska, Helena Radliska, Aniela Szycówna.
Kazimierz Korniłowicz wysunął nową koncepcję wychowania, którą nazwał: "pomoc w tworzeniu". Miało ono na celu rozwijanie twórczych uzdolnień młodzieży oraz dążenie do wspierania procesu samorealizacji. Uważał, że dorobek kultury powinien być nie tylko upowszechniany, ale również wzbogacany przez aktywność twórczą. Działalność twórczą może prowadzić każdy człowiek niezależnie od poziomu wykształcenia, trzeba tylko ją rozwijać.
Zwolennikami i propagatorami koncepcji edukacji kulturalnej, wysuniętej przez Korniłowicza, byli: Ignacy Solarz, Władysław Radwan, Bogdan Suchodolski, Jędrzej Cierniak, Antoni Konewka, Kazimierz Maj, Feliks Popławski, Zygmunt Kobyliński, Władysława Weychert- Szymanowska, Eustachy Nowicki i Robert Froelich.
Bibliografia:
Ryszard Wroczyński: "Pedagogika społeczna", Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1985.