PLAN WYNIKOWY
 
I Co to jest plan wynikowy?  Plan wynikowy jest dokumentem opracowanym przez nauczyciela i wykorzystywanym przez niego w pracy dydaktycznej. Zawiera uporządkowany wykaz efektów kształcenia, który jest nadrzędny wobec materiału nauczania, środków dydaktycznych i metod pracy.  Pojęcie planu wynikowego pojawiło się w pracach prof. Bolesława Niemierki. W książce „Między oceną szkolną a dydaktyką” pisze on, że „planowanie wynikowe w dydaktyce opiera się na jasno i realistycznie określonych wymaganiach programowych. Nie może to być jeden zbiór wymagań, gdyż uzdolnienia uczniów są nazbyt zróżnicowane. Niezbędna jest pewna hierarchia wymagań” (s.123). 
 
II Plan wynikowy a rozkład materiału  Plan wynikowy zastępuje dawne rozkłady materiału, które były budowane pod kątem podziału zakresu materiału „do przerobienia” na lekcjach.  W planie wynikowym zakres materiału podporządkowany jest opisowi wyników uczenia się ucznia. Można powiedzieć, że o ile w dawnym rozkładzie najważniejsza była ilość przerobionego materiału, to w planie wynikowym dominuje rzeczywisty wynik uczenia się, czyli nie, co zostanie omówione na lekcji, ale jakie umiejętności uczeń opanuje.  
Dzięki rozkładowi materiału można było stwierdzić, jakie wiadomości nauczyciel przekazał, jaki środkami dydaktycznymi się posłużył, jakie cele zrealizował, ale nie można było znaleźć odpowiedzi, jaki umiejętności uczniowie zdobyli.  
 
III Plan wynikowy a inne dokumenty wewnątrzszkolne  Plan wynikowy powinien być spójny z innymi planami szkolnymi, wchodzącymi w skład szkolnego systemu zapewnienia jakości.  Powinien uwzględniać specyfikę szkoły i dlatego nie należy oczekiwać, że powstaną uniwersalne plany do wykorzystania w każdej szkole, ale opracować je samemu, biorąc pod uwagę inne plany funkcjonujące w danej placówce.  W hierarchii szkolnych dokumentów nauczycielski plan wynikowy zajmuje następujące miejsce:  
1. Szkolny plan dydaktyczny i szkolny plan wychowawczy, biorące pod uwagę lokalne warunki pracy szkoły;  
2. WSO, czyli Wewnątrzszkolny System Oceniania;  
3. PSO, czyli Przedmiotowy System Oceniania, uwzględniający specyfikę dydaktyki przedmiotowej, wspólny dla nauczycieli danego przedmiotu;  
4. Nauczycielski plan wynikowy, podrzędny w stosunku do wyżej wymienionych, uwzględniający wybrany program nauczania, specyfikę klasy, preferencje i możliwości dydaktyczne nauczyciela.  
 
 
III Wymagania edukacyjne to katalog niezbędnych osiągnięć ucznia przewidzianych programem nauczania. Są one opisem pożądanych przez nauczyciela zmian w wiedzy, umiejętnościach i postawach ucznia. Takie spełnione wymagania nazywamy osiągnięciami. Najczęściej wymagania opisane są jako czynności za pomocą czasowników operacyjnych.  
 
Poniżej przedstawiam najczęściej używane czasowniki operacyjne:  
Uczeń wie, zna, nazywa, definiuje, wymienia, identyfikuje, wylicza, rozumie, wyjaśnia, streszcza, ilustruje, rozróżnia, rozwiązuje, konstruuje, stosuje, określa, wyróżnia, posługuje się, uzasadnia, formułuje, tworzy, sporządza, wypowiada się, analizuje, porównuje, klasyfikuje, rysuje, charakteryzuje, mierzy, wybiera, projektuje, dowodzi, przewiduje, ocenia, proponuje, planuje.  
 
Zróżnicowanie wymagań, ich zhierarchizowanie będzie służyło ocenie szkolnej.  
Zazwyczaj wydziela się od 2 do 5 poziomów wymagań edukacyjnych, których spełnienie pozwala uczniowi uzyskać odpowiednie oceny.  
 
Podział na 5 poziomów tworzą:  
1. wymagania konieczne (K) - na ocenę dopuszczającą,  
2. wymagania podstawowe (P) - na ocenę dostateczną,  
3. wymagania rozszerzające (R) - na ocenę dobrą,  
4. wymagania dopełniające (D) - na ocenę bardzo dobrą,  
5. wymagania wykraczające (W) - na ocenę celującą.  
 
W praktyce szkolnej podział taki jest zbyt szczegółowy, niewygodny do przeprowadzenia, gdyż często trudno określić, jakiej kategorii przypisać dane osiągnięcie.  
 
Julian Ochenduszko proponuje podział na 2 poziomy:  
1. wymagania podstawowe (P), w których zawarte są wymagania konieczne i  
podstawowe,  
2. wymagania ponadpodstawowe (PP), odnoszące się do wymagań  
rozszerzających i dopełniających.  
 
Przy podziale wymagań na kategorie P i PP należy stosować następujące kryteria:  
1. kryterium przystępności, czyli łatwości:  
P - wiadomości i umiejętności bardzo łatwe i łatwe,  
PP - trudne i bardzo trudne;  
Należy przy tym pamiętać, że nie chodzi tu o łatwość z akademickiego punktu widzenia. Łatwe jest to, co nie sprawia trudności słabemu uczniowi.  
 
2. kryterium użyteczności (w obecnej i przyszłej działalności pozaszkolnej  
ucznia):  
P - wiadomości i umiejętności praktyczne, przydatne życiowo,  
PP - wiadomości i umiejętności teoretyczne, mniej przydatne życiowo, naukowe;  
 
3. kryterium niezbędności wewnątrz-przedmiotowej:  
P - wiadomości i umiejętności bazowe, niezbędne w dalszej edukacji,  
PP - wiadomości i umiejętności rozszerzające podstawy przedmiotu;  
 
4. kryterium niezbędności między-przedmiotowej:  
P - wiadomości i umiejętności ułatwiające uczenie się innych przedmiotów,  
interdyscyplinarne,  
PP - wiadomości i umiejętności pogłębiające swoistość, interdyscyplinarność;  
 
5. niezawodność, czyli pewność naukową, trwałość w kulturze:  
P - wiadomości i umiejętności pewne, sprawdzone, wdrożone w praktyce,  
PP - wiadomości i umiejętności problematyczne, także hipotezy.  
 
Trzeba zaznaczyć, że hierarchiczność wymagań oznacza, że spełnienie wymagań wyższego poziomu jest jednoznaczne z jednoczesnym spełnieniem wymagań z niższego poziomu.  
Julian Ochenduszko proponuje, aby uczeń za opanowanie 75% wymagań P (podstawowych) otrzymał ocenę dostateczną, a za wykazanie się opanowaniem 75% wymagań P i 75% wymagań PP (ponadpodstawowych) - ocenę bardzo dobrą. Ocenę dopuszczającą dostaje uczeń, który opanował przynajmniej 50% wymagań P, a oceną dobrą, jeśli opanował przynajmniej 75%P i 50% PP.  
 
IV Czynności konieczne przy budowaniu planu wynikowego  
 
1. Wybór zakresu treści nauczania (np. dział).  
2. Określenie celów nauczania.  
3. Opisanie wymagań edukacyjnych.  
4. Zróżnicowanie, czyli hierarchizacja wymagań edukacyjnych, np. podział  
wymagań na podstawowe (P) i ponadpodstawowe (PP).  
5. Opracowanie schematu planu wynikowego.  
 
 
V Przykładowe schematy planu wynikowego  
 
Schematy mogą zawierać różne treści. Bolesław Niemierko w swojej pracy, o której wcześniej wspominałam, „Między oceną szkolną a dydaktyką” (s.123) proponuje ująć w planie następujące elementy:  
1. numer lekcji,  
2. temat lekcji,  
3. wymagania rozbite tu na 3 poziomy: podstawowe, rozszerzające, dopełniające.  
 
Z kolei Zofia Lisiecka w opracowaniu zatytułowanym „Jak budować plan wynikowy?” zamieszczonym w Internecie na stronie Wydawnictwa Szkolnego PWN (www.wszpwn.com.pl) przedstawia następujący schemat planu wynikowego:  
1. Tematyka / problematyka zajęć,  
2. Wymagania edukacyjne podstawowe (P),  
3. Wymagania edukacyjne ponadpodstawowe (PP),  
4. Środki dydaktyczne,  
5. Procedury sprawdzania i oceniania osiągnięć uczniów:  
a) zadania sprawdzające,  
b) kryteria sukcesu (wskaźniki),  
6. Liczba godzin.  
 
Aby lepiej zilustrować ten schemat, pozwolę sobie zacytować fragment jej planu wynikowego z działu: Propedeutyka nauczania języka polskiego w liceum - okres przygotowawczy.  
1. Ja a kultura. Twórcy i odbiorcy kultury.  
2. Uczeń:  
- wylicza elementy składające się na kulturę,  
- wyróżnia pojęcie tekstu kultury spośród innych pojęć związanych z kulturą,  
- wymienia teksty kultury, z którymi najczęściej obcuje,  
- w kilkuzdaniowej wypowiedzi ustnej odwołuje się do swoich doświadczeń  
jako odbiorcy kultury.  
3. Uczeń:  
- określa miejsce przynależne w dorobku kulturalnym literaturze,  
- posługuje się pojęciem tekstu kultury,  
- w dyskusji posiłkuje się swoimi doświadczeniami jako twórcy i odbiorcy  
kultury,  
- uzasadnia własną opinię o wybranych tekstach kultury (z uwzględnieniem  
kultury masowej).  
4. Wybrane i wskazane przez uczniów teksty kultury. Encyklopedia powszechna,  
Słownik języka polskiego.  
5. a) U. w dowolnej formie pisemnej wypowiada się na temat: To lubię... - ja w  
roli twórcy (P) i odbiorcy (PP) kultury.  
5. b) Wskazane w PSO kryteria oceniania dłuższych prac pisemnych.  
6. 2 godziny.  
 
Na stronie wspomnianego wcześniej Wydawnictwa Szkolnego PWN Zofia Lisiecka podaje inny przykład schematu planu wynikowego, opracowany przez nauczycieli historii:  
1. Liczba porządkowa;  
2. Temat;  
3. Wymagania (P) podstawowe;  
4. Wymagania (PP) ponadpodstawowe;  
5. Ścieżki między-przedmiotowe;  
6. Standardy wymagań egzaminacyjnych.  
Według Zofii Lisieckiej umieszczenie w tym planie rubryki „Ścieżki między-przedmiotowe” kłóci się z ideą integrowania treści kształcenia.  
 
Inną propozycję planu wynikowego, opracowanego przez Teresę Zawiszę-Chlebowską, zawiera publikacja WSiP-u „Przedmiotowy System Oceniania z języka polskiego w szkole podstawowej do cyklu Hanny Dobrowolskiej «Jutro pójdę w świat»”:  
1. Liczba godzin;  
2. Temat lekcji;  
3. Wymagania konieczne;  
4. Wymagania podstawowe;  
5. Wymagania rozszerzone;  
6. Wymagania dopełniające.  
 
Poniżej prezentuję fragment planu wynikowego, w którym jeden temat z języka polskiego w klasie 4 przedstawiony został następująco:  
1. 1 godzina;  
2. Lato, zaczekaj chwilę...  
3. (K) - słucha czytania wiersza,  
- czyta wskazane wersy;  
4. (P) - z uwagą słucha czytania wiersza,  
- próbuje określić nastrój wiersza;  
5. (R) - wskazuje adresata wiersza,  
- wyszukuje w wierszu przenośnie (bez używania terminu);  
6. (D) - wskazuje słowa, wersy uzasadniające wypowiedź dotyczącą adresata,

plan wynikowy -to uporządkowany wykaz oczekiwanych wyników uczenia się ucznia - zawiera ich opis i podporządkowany tym efektom zakres materiału nauczania, który jest podrzędny względem przedmiotowego systemu oceniania (przyjętego przez nauczyciela lub grupę nauczycieli uczących danego przedmiotu w danej szkole). Plan wynikowy jest indywidualnym dokumentem nauczycielskim. Punktem wyjścia do opracowania tego planu powinny być wymagania edukacyjne sprecyzowane na początku etapu kształcenia. Plan wynikowy musi powstać w szkole i powinien uwzględniać miejscowe uwarunkowania: możliwości uczniów, nauczycieli, a także zasobów materialnych i organizacyjnych. Dokument ten obecnie zastępuje dotychczas stosowany rozkład materiału nauczania i jest wymaganym przez nadzór pedagogiczny. To, co w zasadniczy sposób różni oba te dokumenty to fakt, że rozkład materiału nauczania nastawiony był na pełną realizację materiału nauczania, a plan wynikowy jest nastawiony na wynik efektu kształcenia. Pojęcie planu wynikowego pojawiło się kilka lat temu w publikacjach prof. Bolesława Niemiecki.

   Ocena opisowa to ustne lub pisemne poinformowanie o postępach ucznia; o tym jak wykonał zadania, przy czym najpierw podkreślamy w niej to, co uczeń wykonał dobrze, a później wskazujemy niedociągnięcia i sposób ich poprawy.

      Ocena opisowa nie jest celem samym w sobie. Ma ona dostarczyć informacji: uczniowi - nauczycielowi - rodzicom.

NAUCZYCIELOWI

dostarcza informacji, na jakim poziomie rozwoju znajduje się uczeń w danym momencie edukacji oraz o tym, czy stosowany przez nauczyciela system pracy z uczniem jest efektywny.

UCZNIOWI

dostarcza informacji o efektach jego szkolnej aktywności i wskazówek, jak pokonywać napotkane trudności;

motywuje do dalszego wysiłku;

zachęca do samooceny;

umacnia wiarę we własne możliwości.

RODZICOM

dostarcza rzetelnej, szczegółowej informacji o ich dziecku, na podstawie, której będą mogli w porę podejmować właściwe działania na rzecz jego dalszego, prawidłowego rozwoju.

 

     Ocenianie jest procesem ciągłym, bo ciągły jest rozwój ucznia, ale jak głosi przysłowie: „zbyt częste zaglądanie do garnka nie przyspiesza wrzenia” - zachowajmy, więc umiar.

     Uczeń musi mieć czas na spokojną pracę w sobie właściwym tempie; czas na przemyślenia. Ma też prawo do pomyłek, błędów, powtórzeń, powrotów do punktu wyjścia. Ponaglenie nic tu nie da, ale zachęta, pochwała, życzliwa wskazówka udzielona w porę - mogą dać wiele. 

     Wyróżniamy następujące terminy uwarunkowane rodzajem oceny opisowej:

wstępna ocena rozwoju ucznia i jego możliwości,

ocena bieżąca (ciągła),

ocena podsumowująca: semestralna, końcoworoczna.

Wstępna diagnostyczna ocena rozwoju i możliwości dziecka wstępującego do szkoły

dokonujemy jej w klasie I na początku września;

dostarcza informacji o indywidualnych możliwościach i poziomie rozwoju fizycznego, społeczno-emocjonalnego dziecka oraz rozwoju jego funkcji poznawczo-motorycznych, warunkujących osiąganie sukcesów w edukacji szkolnej;

jest podstawą do wypracowania przez nauczyciela systemu pracy zapewniającego każdemu dziecku maksymalny rozwój.

Ocena bieżąca

odbywa się każdego dnia w trakcie zajęć szkolnych;

polega na stałym informowaniu ucznia o jego zachowaniu i postępach;

to słowna ocena motywująca do aktywności i wysiłku; wyraźnie wskazująca osiągnięcia i to, co należy jeszcze wykonać, usprawnić;

to ocena bez porównywania z osiągnięciami innych uczniów, bez „polowania” na potknięcia; ma charakter rozwijający dziecko, kształtujący, stymulujący jego rozwój.

Semestralna ocena podsumowująco -zalecająca

redagowana pisemnie na koniec semestru szkolnego (styczeń/luty);

informuje o osiągnięciach ucznia, ale równocześnie zawiera wskazania, nad czym uczeń powinien intensywniej popracować w następnym semestrze, by nie dopuścić do rażących braków edukacyjnych.

Końcowa ocena podsumowująco - klasyfikacyjna

Wyrażona na piśmie na koniec roku szkolnego;

w sposób syntetyczny informuje o osiągnięciach ucznia w danym roku edukacji z zakresie:

osiągnięć edukacyjnych

zachowania

osiągnięć szczególnych;

nie zawiera już żadnych wskazań, zaleceń”.⁷

---