1. POJĘCIE I NAZWA PAŃSTWA

• greckie polis (miasto-państwo z własnym ustrojem i prawodawstwem)

• rzymskie civitas (gmina pełnoprawnych obywateli, państwo obywateli rzymskich) oraz res republica (państwo wszystkich obywateli). Później państwo rzymskie określane jako imperium.

• w średniowieczu wprowadzono pojęcie terra (państwo jako kraj)

• w XVI wieku we Włoszech - stato (stare - stać, status - warunki bytu, położenie, stan). Rzymscy pisarze oraz późniejsi prawnicy używali pojęcia status civitis lub status regni

SPOSOBY DEFINIOWANIA PAŃSTWA

1. Państwo to trwały związek ludzi stale zamieszkujących określone terytorium, podlegających władzy zwierzchniej.

2. W naukach politycznych i prawnych oznacza:

• okolony granicami obszar, w obrębie którego ludzie są poddani jednej władzy politycznej;

• ogół ludzi żyjących w granicach danego państwa;

• organizację ludzi, rozpatrywaną ze względu na łączącą ich więź zależności politycznej;

• część organizacji państwowej, która sprawuje władzę nad innymi lub realizuje wszelkie związane z tą władzą czynności;

• podmiot własności państwowej.

Typy definicji państwa:

• funkcjonalne - opisują państwo poprzez funkcje, jakie musi ono spełniać w danym układzie społecznym.

• Hugo Grotius: Państwo jest to zrzeszenie doskonale wolnych ludzi w celu korzystania z prawa oraz dla dobra powszechnego.

• J. R. Pennock i D. G. Smith: Państwo to społeczna organizacja mająca rozstrzygającą władzę nad wszystkimi osobami zamieszkującymi określone terytorium i mająca za swój główny cel rozwiązywanie wspólnych problemów i zabezpieczenie wspólnych dóbr, w przede wszystkim utrzymanie porządku.

• strukturalno-elementowe - bazują na sformułowanej przez Georga Jellinka teorii trzech elementów: ludność, terytorium i władza zwierzchnia.

• Psychologiczne

• Leon Petrażycki: Państwo to zbiór wyobrażeń dotyczących władczych stosunków międzyludzkich.

• socjologiczne - określają państwo jako społeczność polityczną

• W. Wesołowski: Państwo to zespół ludzi występujących jako członkowie lub funkcjonariusze określonych instytucji i posiadające z tej racji określone prerogatywy.

• Arystoteles: Państwo to zdolna do samowystarczalności wspólnota równych, o charakterze uniwersalnym, obejmująca całokształt stosunków społecznych pewnej zbiorowości ludzi, a mająca za cel doskonałe życie.

• Klasowe - odmiana definicji socjologicznych.

• K. Marks: Państwo jest instrumentem klasowego panowania z uwagi na dominację klas posiadających.

• R. Dahrendorf: państwo jako zróżnicowana wspólnota, w której nie wszyscy mogą brać udział w sprawowaniu władzy

• Aspekty państwa jako całości:

• etniczny - stanowi z reguły określony szczebel rozwoju życia społecznego, jaki osiągają grupy społeczne, które wzniosły się na pewien poziom rozwoju społecznego;

• kulturowy - zbiorowość państwowa wytwarza wiele wspólnych elementów kultury, które są dziedziczone przez kolejne, dochodzące do władzy elity polityczne;

• ekonomiczne - pewna jedność gospodarcza, związana w celu zaspokojenia potrzeb podmiotów wchodzących w skład organizacji państwowej.

• CECHY PAŃSTWA

1. państwo jako organizacja polityczna

• Państwo odnosi się do działalności społecznej, która wiąże się bezpośrednio ze sprawowaniem władzy. Zjawisko władzy jest powszechnie obecne w społeczeństwie, dlatego ma ona charakter społeczny. W szczególności występuje w grupach pierwotnych oraz w grupach sformalizowanych.

• państwo jako organizacja przymusowa

• Władza publiczna jest w stanie wypełnić swoje zadania poprzez grupy rządzące, gdy wyposażona jest w środki przymusu.

• Autorytet władzy zależy od stosowania przez nią przymusu w celu utrzymania posłuszeństwa wśród ludzi i łagodzenia konfliktów społecznych oraz postrzegania reguł współżycia społecznego.

• Instytucja państwa jako organizacja posługuje się przymusem systematycznie i jawnie.

• Państwo dąży do tego, by stosować przymus na podstawie ogólnych norm zachowania (prawo).

• Przymus państwa wiąże się z naciskiem organów państwowych lub ich funkcjonariuszy, w której ulega naruszeniu wolność decyzji, wola człowieka. Przejawia się to w stanowisku lub w stosowaniu zespołu środków oddziaływania organów państwowych, mających na celu realizację prawa.

• Trzy podstawowe typy przymusu:

• przymus fizyczny polega na stosowaniu siły fizycznej wobec ludzi, jest zmonopolizowany przez państwo, nie mogą go stosować jednostki lub związki obywateli. We współczesnych demokratycznych państwach przymus jest stosowany jako kara więzienia, areszt tymczasowy. Aparatem jawnie stosującym przymus fizyczny w państwie jest np. policja, wojsko.

• przymus ekonomiczny polega na zastosowaniu różnych form oddziaływań, które pozbawiają jednostki i inne podmioty możliwości określonych zachowań.

• przymus psychologiczny jest formą, w której rozmiary mogą być bardzo rozległe. W państwie prawnym stosowanie przymusu jest społecznie kontrolowane.

• państwo jako organizacja terytorialna

• Podstawowym warunkiem istnienia państwa jest posiadanie własnego terytorium, czyli co najmniej obszarów lądowego i przestrzennego, na których rozciąga się suwerenne zwierzchnictwo państwowe.

• Terytorium składa się z przestrzeni lądowej-granice przebiegają pomiędzy sąsiednimi państwami, powietrznej-przyjmuje się do wysokości sięgania środków techniki obronnej i morskiej-sięga do 12 mil morskich od linii podstawowej.

• Terytorium państwa stanowi czynnik konsolidujący społeczeństwa, jest składnikiem świadomości społecznej czy narodowej.

• Kryterium rozstrzygającym o przynależności do państwa, o byciu jego obywatelem jest zamieszkiwanie w danym państwie odpowiednio długo oraz uznawanie władzy publicznej, sprawującej kontrolę nad danym terytorium.

• Integralność terytorialna (niepodzielność terytorialna) sprowadza się do prawa ochrony całości terytorium, jego nietykalności, zakazu uciekania się do stosowania siły i do groźby jej użycia, a także nielegalności nabywania terytorium siłą. Państwa Europy zobowiązały się do przestrzegania integralności terytorialnej w sensie ochrony całości terytorium poprzez zakaz okupacji wojskowej, a także zakaz podejmowania innych, bezpośrednich lub pośrednich aktów przemocy (Deklaracja Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie w 1975 roku).

• państwo jako organizacja suwerenna

• Suwerenność oznacza niezależność władzy państwowej od wszelkie władzy w stosunkach z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi oraz od wszelkie innej władzy wewnątrz państwa. Władza suwerenna obejmuje wszystkich członków państwa, a także ma zdolność regulowania wszelkich spraw.

• Suwerenność należy traktować jako historycznie wytworzoną na pewnym szczeblu rozwoju cechę władzy państwowej.

• Głównym przejawem jest wyłączność prawodawcza. Kto posiada wyłączność stanowienia i zmieniania prawa, ten decyduje o wszystkich pozostałych dziedzinach publicznej aktywności.

• Różny stopień nasilenia suwerenności: państwa mogą być mniej lub bardziej niepodległe. Źródłem tych ograniczeń są zwykle inne państwa, organizacje międzynarodowe lub formy ponadpaństwowej integracji (np. Unia Europejska).

• Za suwerenne należy uznać takie państwo, które:

• posiada władzę zwierzchnią nad terytorium i ludnością

• może dobrowolnie nawiązywać równorzędne stosunki z innymi państwami i być członkiem wybranych organizacji międzynarodowych

• może swobodnie kształtować własny ustrój społeczno-gospodarczy i formę państwa

• GENEZA PAŃSTWA

1. Starożytność

• Arystoteles: państwo pochodziło z natury, co oznacza, że powstawało na drodze naturalnego rozwoju, syntezy mniejszych wspólnot rodzinnych w osady, które skupiając się, tworzyły koinonia - wspólnotę miasta-państwa. Zadaniem polis miało być zapewnienie obywatelom szczęśliwego i cnotliwego życia, co mogło być osiągnięte przez zachowanie umiaru w działalności politycznej. Pełnię szczęścia dawałoby stworzenie ludziom takich warunków, by mogli osiągnąć pełnię rozwoju materialnego i moralnych wartości

• Idea podziału zadań w państwie

• Podstawowe czynniki władcze:

• obradujący - rozstrzygający o sprawach wojny i pokoju, zawierający i rozwiązujący przymierza, stosujący kary śmierci, wygnania i konfiskaty mienia, decydujący o wyborze urzędników i kontroli nad innymi.

• rządzący - powinna być podporządkowana zgromadzeniu

• sądzący - sądy winny orzekać zgodnie z prawem i naturalnym poczuciem sprawiedliwości

• Ustrój (wg Arystotelesa) określa porządek władz w państwie i sposób ich podziału.

• Zależnie od tego kto rządzi, istnieją trzy dobre ustroje:

• monarchia - Arystoteles miał nadzieję, że w chwili pojawienia się rodu czy jednostki słuszną będzie rzeczą, aby ród ten objął władzę królewską i panował nad wszystkimi, a owa jednostka była królem. Dodawał jednak sceptycznie, że jest więcej równych sobie i królestwa się już nie pojawiają

• arystokracja - rząd grupy najcnotliwszych, dobranych wedle moralnych walorów

• politeja - najbardziej przez niego ceniona, klasa średnia daje jej największe szanse - system trwały, wykluczający walki wewnętrzne

• oraz trzy ustroje zdegradowane:

• tyrania - stare tyranie wyrastały z nadużycia władzy królewskiej, nowsze posiadały genezę we wzroście demagogów, którzy oczerniali możnych

• oligarchia - rządy bogatych, nawet gdyby byli większością

• demokracja - rządy ubogich, nawet gdyby znaleźli się w mniejszości

• Rozpowszechnienie oligarchii i demokracji doprowadziło do słabej pozycji klasy średniej, którą cechuje umiarkowanie, obawa przed nagłymi przewrotami, ostrożność działania. Unika ona krańcowości, hamuje zapędy biednych i bogatych - jest zatem gwarantem równowagi społecznej i daje największą możliwość trwałości państwa.

• doktryny średniowiecza

• doktryna teologiczna (poza wyjaśnieniem boskiego charakteru władzy państwowej, miała utrwalić w świadomości społeczeństwa przekonanie o nadprzyrodzonych właściwościach władcy, o jego legitymacji do podejmowania najbardziej istotnych decyzji)

• Aureliusz Augustyn („O państwie bożym”): Przejście od stanu przedpaństwowego do państwa nastąpiło wskutek zepsucia się natury ludzkiej.

• Bóg dał człowiekowi państwo, ale zrobił to z powodu grzechu; tak więc gdyby nie upadek ludzi, państwa by nie było.

• Civitas Dei - państwo boże - pochodzi od Abla, następnie przez patriarchów, sędziów, królów i proroków ciągnie się aż do Chrystusa i jego Kościoła

• Civitas terrena - państwo ziemskie - wywodzi się od Kaina i przez późniejsze wielkie monarchie Asyryjczyków, Babilończyków, Persów ciągnie się aż do Greków i Rzymian.

• Przeciwstawienie tych dwóch porządków miało uzasadnić nadrzędność Kościoła nad państwem. Między państwem bożym i świeckim toczy się ustawiczna walka, z której zwycięsko wyjść musi pierwsze.

• W doktrynie teologicznej rządziłaby organizacja Kościoła, powołana do zbudowania państwa bożego.

• Ponieważ w wyniku działalności państwa człowiek nie mógł się przemienić ze złego w dobrego, dlatego jedyną funkcją państwa była represja wobec przeważającej większości grzesznych. Bóg dawał władzę dobrym i złym, dostarczał nawet tyranów. Chrześcijanie winni byli tolerować władzę nawet wówczas, gdy była identyczna z bezkarnością.

• św. Tomasz z Akwinu: Przyjmując naukę Arystotelesa o człowieku jako istocie społecznej i politycznej, dokonał zracjonalizowania tradycyjnej w Kościele teorii o boskim pochodzeniu władzy państwowej.

• Państwo przestało być dla niego instytucją ustanowioną przez Boga dla poskromienia grzesznego człowieka. Jak źródłem powstania społeczności ludzkiej była ludzka natura, tak i władza państwowa pochodziła tylko pośrednio od Stwórcy, Boska byłą tylko sama zasada władzy, natomiast każdy konkretny ustrój tworzyli ludzie.

• Podstawową zasadą porządku naturalnego była hierarchia: to co niższe musiało podlegać wyższemu. Dotychczasowe podstawowe kryterium stanowe zastępował powoli zróżnicowaniem według posiadanego majątku. Utrzymanie własności prywatnej stanowiło konsekwencję prawa natury i stanowiło warunek niezbędny do normalnego życia społecznego.

• Monarchia była najlepszym rządem, ale siła monarchy sprzyjała degenerowaniu się jego władzy. Posłuszeństwo wobec niego było nakazem prawa natury.

• Gdy władca stawał się niepoprawnym tyranem, można było czynnie wystąpić przeciw niemu.

• Tyranem był władca, który:

• nielegalnie zdobył władzę (uzurpacja, gwałt, symonia)

• władca legalny, władzy źle używający (prywata)

• doktryna patriarchalna

• Robert Filmer („Patriarcha, albo przyrodzona władza królów”): Państwo powstało w procesie mechanicznego łączenia rodów w plemiona, plemion zaś w większe całości, aż do państwa włącznie; przy zachowaniu zasady patriarchalnej władzy opiekuńczej w ramach form pierwotnych. Król posiada władzę jako patriarcha swojego narodu i spadkobierca biblijnego Adama. Władzę państwową porównywał do władzy starszego rodu (wodza plemiennego lub innego patriarchy), sugerując, że jest ona sprawowana w interesie całego społeczeństwa.

• Wszyscy ludzie, rodząc się, mieli określone w grupie społecznej miejsce i podlegali rodzicom oraz władzy państwowej, która była warunkiem istnienia każdego społeczeństwa. Stąd wynikał bezwzględny obowiązek posłuszeństwa wobec każdej władzy, której brak Filmer uważał za jednoznaczny z anarchią.

• Najlepszym ustrojem była monarchia absolutna, gwarantująca siłę, porządek i stabilność społeczeństwa., a osoba panująca posiadała pozycję ojca w rodzinie, z tą różnicą, że jej władza rozciągała się na wszystkich poddanych.

• doktryna patrymonialna

• Ludwig von Haller: u źródeł powstania władzy państwowej leżała własność ziemi (patrimonium, tzn. ojcowizna). Koncepcja patrymonialna ujmowała państwo jako dziedziczną własność dynastii panującej, a zgodnie z tą zasadą w jej łonie obowiązywały w odniesieniu do państwa podobne zasady dziedziczenia jak w stosunkach prywatnoprawnych.

• Elekcje władców odbywały się w obrębie panującej dynastii.

• Prawo książęce - monarcha posiadał władzę zwierzchnią, w tym i sąd nad ludnością, prawo poboru danin i żądania posług na rzecz księcia i jego urzędników. Z prawa książęcego wynikały regalia, a wśród nich czołowe miejsce zajmowało regale ziemi. Istotą tego prawa było uznanie za własność monarchy wszystkich ziem należących do możnych.

• doktryny nowożytne

• charakteryzują się:

• następuje oddzielenie własności prywatnej księcia, króla, władcy politycznego od własności publicznej państwowej, stanowiącej własność społeczeństwa obywatelskiego

• następuje wytworzenie się trwałych instytucji administracji państwowej, instytucji politycznych i sądowniczych, a wiec całej struktury organizacyjnej władzy państwowej, odrębnej od wszelkich innych struktur, jakie w społeczeństwie zorganizowanym w państwo występują

• powstają różne formy „partycypacji”, doradztwa, wnioskowania czy współdecydowania obywateli lub pewnej kategorii obywateli w sprawowaniu władzy państwowej.

• teoria umowy społecznej

• Państwo jest tworem nie sił nadprzyrodzonych, ale samego społeczeństwa, które władne jest kreować taki ustrój, jaki najlepiej odpowiada jego interesom.

• Grocjusz: Człowiek posiadał naturalny pociąg do łączenia się z innymi ludźmi w celu rozumnego i zgodnego współżycia. Niestety nie ma ustrojów idealnych. I jakkolwiek dokonanie wyboru ustroju należało do ludzi, to nie oznaczało to, że do ludu zawsze i na trwałe należała suwerenność. Ludzie mogli się jej zrzec, zwierzchność polityczna bowiem podobnie jak własność mogła być przedmiotem obrotu.

• Baruch Spinoza: Stan natury był stanem trwogi i wzajemnej wrogości ludzi, bo granicą praw naturalnych ludzi była tylko ich siła, a natura nie podlegała prawom rozumu. W interesie przeto ludzi leżało, aby poprzez umowę społeczną dla własnego pożytku stworzyć państwo gwarantujące im pomyślność i wolność. Umowa polegała na tym, że jednostki zrzekały się posiadanych praw na rzecz całego społeczeństwa.

• Thomas Hobbes: Egoistyczny, a wręcz antyspołeczny charakter natury człowieka, który nie chce pogodzić się z równością, dążąc do posiadania coraz większej ilości dóbr, większej władzy, większego szacunku od innych. Rzeczywistość taka prowadziła do stałych konfliktów i przemocy, a w związku z tym stan naturalny, w jakim żył człowiek, stanowiła wojna wszystkich ze wszystkimi. Instynkt samozachowawczy nakazywał człowiekowi rezygnować z wojny i naturalnej swobody na rzecz dążenia do pokoju i porozumienia z innymi ludźmi. Zaistniała potrzeba ograniczenia wolności i zawarcia umowy społecznej na rzecz ogółu - przy czym była to umowa każdego z każdym - w celu przekazania suwerenności prawa rządzenia. Wraz z pojawieniem się państwa nastąpiła utrata naturalnej wolności przez ludzi, którzy w zamian otrzymali prawo własności i organizację społeczną.

• John Locke: Okres stanu natury traktował jako epokę pomyślności, w której ludzie rozwijali się w dobrobycie, korzystali z wolności, własności i równości. Człowiek nie był zdemoralizowany i jako istota rozumna z ochotą poddawał się działaniu prawa natury. Jednak ten idealny stan natury implikował określone niedogodności. Otóż każdy miał prawo bronić swych naturalnych praw i karać tych, którzy je naruszali. Stwarzało to niedopuszczalną sytuację, w której ludzie stawali się sędziami we własnych sprawach. W tej sytuacji pojawiła się potrzeba ustanowienia władzy państwowej. Przyjęto, że umowa społeczna nie oznaczała zrzeczenia się praw naturalnych, lecz przeciwnie, jej celem było ich umocnienie,

• Umowa składała się z dwóch aktów:

• umowa pomiędzy jednostkami powołującymi społeczeństwo

• umowa społeczeństwa z władzą tworzącą rząd (państwo)

• Podstawowymi funkcjami państwa były:

• tworzenie praw pozytywnych

• ich egzekwowanie

• obrona społeczeństwa przed zewnętrznym wrogiem.

• W przypadku, gdy władza państwa nie wywiązywała się ze swoich zobowiązań albo zagrażała naturalnym prawom jednostek, społeczeństwu przysługiwało prawo do obrony, a nawet do zmiany bądź obalenia rządu. Potrzeba wyodrębnienia władzy ustawodawczej (parlament), wykonawczej (monarcha) i federacyjnej (monarcha) - zajmującej się polityką zagraniczną.

• Jean Jacques Rousseau: Stan natury nie przysparzał ludziom problemów, żyli bowiem w harmonii z naturą i sąsiadami. Jednakże wielkie znaczenie miały klęski żywiołowe. Zmuszały one człowieka do łączenia się z innymi i zakładania skupisk, które dały początek życiu osiadłemu i pierwszym ustabilizowanym związkom międzyludzkim, takim jak rodzina. Rodzina zrodziła uczucia miłości, zazdrości i próżności oraz pierwsze zasady umożliwiające życie w społeczności. W rezultacie nastąpił szybki rozwój cywilizacji, która przyniosła konsekwencję w postaci własności prywatnej i zróżnicowania majątkowego między ludźmi. Podział na biednych i bogatych utorował drogę konfliktom i stanowi wojny. Pojawiła się konieczność utworzenia instytucji im zapobiegającej, czyli państwa. Było ono rezultatem paktu zrzeszenia, który przede wszystkim miał bronić słabych i ubogich przeciwko ambicjom bogatych. Ludzi zaczęli szukać takiej umowy, która byłaby zgodna z ludzkim poczuciem sprawiedliwości. Istotą umowy była więc równość wszystkich ludzi jako podstawa wszelkiej wolności, wolności cywilnej i politycznej chronionych przez prawo i instytucję państwa.

• teoria podboju

• Kallikses (prawdopodobnie postać fikcyjna stworzona przez Platona): Sprawiedliwe jest, aby jednostka lepsza miała więcej niż gorsza, potężniejsza więcej niż słabsza. Państwo mogły tworzyć tylko jednostki wybite, potrafiące podporządkować sobie słabsze społeczeństwo. Sprawiedliwością naturalną jest panowanie człowieka silniejszego.

• Trazymach: Każdy rząd ustanawia prawa dla własnego interesu. Najlepszym systemem władzy jest skrajny despotyzm i tylko państwo powstałe w drodze przemocy i niesprawiedliwości.

• Eugen Dühring: Powstanie państwa wiązał przede wszystkim z działaniami sił zewnętrznych.

• Ludwik Gumplowicz: Od zarania dziejów antagonizmy pomiędzy plemionami ludzkimi prowadziły do krwawych konfrontacji zbrojnych, wskutek czego powstawały państwa pod rządami plemion silniejszych, liczebniejszych, waleczniejszych etc. Innymi słowy, państwo stanowi instrument panowania jednych - silniejszych, nad drugimi - słabszymi. Każde państwo zostało utworzone wyłącznie w drodze podboju, a władzę dzierży rasa zwycięska, która reguluje wszelkie aspekty życia społeczno-politycznego w państwie.

• teoria procesu rozwarstwienia klasowego

• Fryderyk Engels: Państwo pojawiło się dopiero wówczas, gdy w wyniku wzrostu wydajności pracy powstaje własność prywatna, która powoduje rozpad pierwotnych, egalitarnych społeczeństw rodowo-plemiennych na nierówne klasy. Państwo traktował jako instytucję narzuconą społeczeństwu z zewnątrz, ale jako wyrosłą na tym etapie rozwoju historycznego społeczeństwa, na którym uwikłało się ono w konflikty klasowe niedające się pogodzić, a więc kiedy powstało zapotrzebowanie na specjalną organizację przymusową dysponującą siłą zdolną narzucić społeczeństwu władzę określonej klasy. Engels widział trzy podstawowe przyczyny powstania państwa:

• wzrost wydajności pracy i wszelkie społeczne podziały pracy, nieznane społeczeństwom pierwotnym

• ukształtowanie się własności prywatnej, nieznanej społeczeństwom pierwotnym

• rozpad społeczeństwa na klasy i powstanie w związku z tym społeczności klasowych, niedających się pogodzić bez specjalnej siły przymusu, jaką mogło stworzyć dopiero państwo.

• Engels zdążył opisać trzy drogi:

• droga klasyczna, którą przeszło państwo ateńskie, powstałe bezpośrednio z przeciwieństw klasowych nurtujących społeczeństwo u schyłku wspólnoty rodowej

• droga, jaką przeszło państwo rzymskie, na którego powstanie miał wpływ istniejący między patrycjuszami a plebejuszami konflikt; zastąpił on rodowy podział ludności podziałem terytorialnym i ekonomicznym oraz powstaniem organizacji państwowej.

• droga, jaką przeszły plemiona germańskie, które znajdując się na etapie wspólnoty rodowej, zajęły tereny byłego imperium rzymskiego, gdzie panował rozpadający się ustrój niewolniczy, przy czym równoczesny rozpad germańskiej wspólnoty i rzymskiego niewolnictwa doprowadził do powstania feudalnych państw zachodniej Europy.

• teoria socjologiczna

• Léon Duguit: teoria solidarystyczna -> U podstaw życia społecznego leży obiektywna norma społeczna, która nakazuje wszystkim przestrzeganie zasad solidarności. Państwo nie ma specjalnej władzy nad obywatelami, lecz podlega normom mającym wytłumaczenia w zasadzie solidarności. Wyróżniał on mikro- i makrosocjologiczne grupy społeczne. Państwo jest najpierw faktem jako jedna z organizacji społecznych. W każdym państwie mogą powstać stosunki dające przewagę silniejszym nad słabszymi. Zaprzeczał jakiejkolwiek „woli zbiorowej”.

• A. Comte, O. Gierke, H. Spencer: doktryna organiczna -> Traktowanie zjawiska społecznego za rodzaj zjawisk biologicznych.

• O. Gierke: Traktował „organizm państwowy” jak wszelkie inne związki ludzkie. Tworzenie się państwa, zbiorowości społecznej jest tak niezbędne jak powstawanie organów biologicznych.

• H. Spencer: Sformułował tezy o organicznej strukturze społeczeństwa, którego natura, struktura, układ panujących w nich stosunków są wyznaczane i określane przez czynniki materialne, a ponadto stale podlegają procesom obiektywnym. Ograniczona do minimum rola państwa. Sporządził katalog zakazów i nakazów dla państwa, które muszą gwarantować wolność i nieskrępowanie obywatelom. Genezę państwa widział w fakcie, że społeczeństwo dla istnienia tak jak wszelkie organizmy musi posiadać jakieś organy państwowe.

• A. Comte: utopijna wizja „nowej religii”, w której miejsce Boga miała zająć Ludzkość - bezkonfliktowa, zorganizowana naukowo i pracująca w celu utrwalenia rodziny, własności i państwa. Ludzkość miała być stworzona przez pomysłodawców i uczonych. Genezę państwa dostrzegał w czynnikach organizacyjnych niezbędnych dla funkcjonowania człowieka.

• teoria psychologiczna

• Leon Petrażycki: Państwo powstało dzięki przeżyciom prawnym, emocjom, którym podporządkowane są wszystkie przejawy aktywności społecznej. Państwo jest projekcją psychologiczną, jest bowiem tylko przypisywaniem określonym ludziom i organom określonej władzy w wyobrażeniu ludzkim. Władzę państwową identyfikował z przeżyciami, które prowadzą do wykształcenia się świadomości związanej z koniecznością poddania się woli pewnej grupy osób. Wówczas na płaszczyźnie kontaktów między rządzącymi rządzonymi zachodzą władcze stosunki międzyludzkie. Rządzący ma prawo wydawać właściwe decyzje i egzekwować ich realizację, natomiast rządzony jest zobowiązany do bezwzględnego wypełniania danej decyzji pod groźbą użycia aparatu przymusu państwowego. Ani siła, ani przymus nie są czynnikami określającymi państwo, jako że państwo tylko „wspiera” prawo.

• doktryna państwa międzynarodowego

• W ujęciu prawa międzynarodowego najwłaściwszą klasyfikacją sposobów powstawania państwa możemy zaprezentować według kryterium rodzajów zmian, jakie powodują one na mapie politycznej świata.

• L. Antonowicz: wyróżnił cztery sposoby powstawania państw:

• zjednoczenie dwóch lub więcej państw, prowadzące do powstania nowego państwa (np. zjednoczenie Niemieckiej Republiki Demokratycznej z Republiką Federalną Niemiec w 1990 r.)

• rozczłonkowanie państwa na dwa lub więcej nowych państw (np. rozpad Czechosłowacji na Czechy i Słowację, które ogłosiły niepodległość w 1993 roku)

• secesja (aneksja - oddzielenie regionu) części terytorium państwa dająca początek nowemu państwu (np. zapoczątkowane w 1860 r. wystąpienie z Unii 11 stanów południowych, które utworzyły Skonfederowane Stany Ameryki)

• uzyskanie przez terytorium zależna niepodległości w postaci nowego państwa (np. uzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r.)

• TYPY PAŃSTWA

1. geneza

• Typ państwa niewolniczego: monarchia despotyczna - stanowiła najbardziej charakterystyczną formę rządów dla społeczeństw prowadzących politykę podboju i całkowitego uzależnienia od siebie podbitych terytoriów. Prekursorami byli Semici, którzy atakowali dorzecze Tygrysu i Eufratu od III tysiąclecia p.n.e. Semici nie tylko nie unicestwili zdobyczy zamieszkujących te tereny Sumerów (od V tysiąclecia p.n.e.), ale zaczerpnęli z ich obfitego dorobku technicznego i kulturowego wiele wzorców. Najczęściej mieszkańcy zajętych terenów stawali się niewolnikami. Tym samym występują dwie klasy społeczne:

• właściciele niewolników - możnowładcy, wojownicy i monarchowie

• sami niewolnicy

• Typ państwa feudalnego: oparty na feudalnym systemie społeczno-politycznym. Występował w średniowiecznej Europie: we Francji od X do XIII wieku, ale także w Królestwie Jerozolimskim i w Nadrenii. Bazował na systemie hierarchicznej zależności jednostek. Uformował się już w VII-IX wieku (w Polsce dopiero w XIII) tj. w okresie osłabienia władzy monarszej i umocnienia się potęgi możnowładców, wokół których skupiały się jednostki szukające opieki.

• Typ państwa kapitalistycznego: kształtowane w wielu odmianach i formach, oparte początkowo na doktrynie liberalizmu gospodarczego, której twórcą był Adam Smith. Ukształtował się ostatecznie w XIX wieku, gdy rozprzestrzenił się przemysł fabryczny, lecz różne jego mutacje występowały już od XV wieku, na co wielki wpływ miała nowa organizacja produkcji i zmiany w strukturze i mentalności społeczeństwa.

• W rozwoju tego typu wyróżnia się dwa podstawowe okresy:

• państwo liberalne: odpowiadające kapitalizmowi wolnokonkurencyjnemu, ograniczającego się do posunięć niezbędnych do odsunięcia zagrożenia władzy kapitalistów

• współczesne państwo kapitalistyczne, rozwijające działalność zarówno w sferze gospodarczej w formie interwencjonizmu państwowego, jak i socjalnej, w której zawiera się m.in. oświata, ochrona zdrowia, ubezpieczenia społeczne itd.

• Typ państwa socjalistycznego: Już pod koniec XVIII stulecia pojawiły się pierwsze koncepcje. Wyrósł na bazie przekonania, iż celem historii jest stworzenie społeczeństwa harmonii, pokoju, równości i sprawiedliwości. Typ ten oparty został dopiero na doktrynie doktrynie społecznej, gospodarczej i politycznej z I poł. XIX wieku, w wyniku reakcji na niesprawiedliwość stosunków społecznych w warunkach ówczesnego kapitalizmu.

• pojęcie typu państwa:

• Typ państwa - jednostka klasyfikacyjna państwa w ujęciu historycznym wyróżnioną przez zespół istotnych cech charakteryzujących państwo ze względu na ich związek z określonym układem stosunków społeczno-ekonomicznych i politycznych, które dane państwo umacnia i chroni.

• Pojęcie typu państwa powinno nam dać odpowiedź na pytanie: kto w państwie sprawuje kontrolę nad środkami produkcji i wyłania ośrodki władzy politycznej.

• W. Lang: Państwo scharakteryzowane przez klasę panującą oraz przez dominujący sposób produkcji.

• S. Ehrlich: Pojęcie typu państwa określa, do jakiej klasy należy kierownictwo społeczeństwem. Określa baza ekonomiczna.

• E. Zieliński: Typ państwa wyznaczają podobne stosunki społeczno-ekonomiczne i stosunki polityczne oraz podobny status publiczny ludzi.

• klasyfikacja typów państwa

• Państwo niewolnicze

• Jedna z form wyzysku, polegająca na tym, że pewna grupa ludzi, wraz z narzędziami pracy, stanowi własność innych ludzi bądź instytucji, mogących nimi swobodnie rozporządzać.

• w głównych ośrodkach starożytnych cywilizacji, m.in. w Babilonii, Asyrii, Egipcie, Indiach czy Chinach znaczna część niewolników należała głównie do władców tych państw, ale również do najwyżej stojących w hierarchii kapłanów i wojowników.

• Niewolnictwo powstało w wyniku:

• czynniki ekonomiczne i społeczne (praca niewolnicza była szansą na szybkie i łatwe wzbogacenie się właścicieli pól uprawnych)

• występowanie znacznych różnic w kulturze, wykształceniu i posiadaniu dóbr

• W państwach muzułmańskich (kraje Bliskiego i Środkowego Wschodu) religia zabraniała czynić mahometan ludźmi niewolnymi. Dlatego Arabowie byli zmuszeni do kupowania niewolników w Azji, Afryce lub Europie.

• Niewolnictwo występowało w kilku formach:

• niewolnictwo patriarchalne, gdzie niewolnicy usługiwali przede wszystkim w gospodarstwach domowych i wykonywali wiele prac, najczęściej o charakterze służebnym (głównie w okresie istnienia republiki rzymskiej - ok. 504-386 r. p.n.e., w Grecji archaicznej - VIII-VI w. p.n.e., a później także u Germanów i w dużo mniejszym stopniu u Słowian). Niewolnicy byli raczej dobrze traktowani przez swych „panów”, a nawet mieli dość łatwą drogę do stania się ludźmi wolnymi (małżeństwo czy urodzenie dziecka)

• w starożytnej Grecji, antycznym Rzymie i Azji Mniejszej doszło do eskalacji niewolnictwa. Wzrosła liczebność i znaczenie w produkcji ludzi niewolnych, którymi najczęściej byli jeńcy wojenni, osoby schwytane przez piratów i handlarzy „żywym towarem”, ale również ludzie, będący niewolnikami z powodu zaciągniętych zobowiązań czy też chcący sprzedać samych siebie. W okresie Grecji klasycznej wykorzystywani głównie w rzemiośle, kamieniołomach i kopalniach

• w starożytnym państwie rzymskim niewolnicy stanowili podstawę siły produkcyjnej, zatrudniano ich przeważnie w rolnictwie i domach patrycjuszy. Z powodu liczebności niewolników w Italii i na Sycylii oraz nieludzkie ich traktowanie przez „panów” miały miejsce bunty i powstania ludzi niewolnych.

• We wczesnym średniowieczu w powstałych na terytorium cesarstwa rzymskiego państwach „barbarzyńskich” (zwłaszcza Ostrogotów w Italii, Wizygotów w Hiszpanii oraz Franków w Galicji) niewolnictwo odgrywało znaczną rolę w produkcji. Powszechna stała się forma niewolnictwa - niewolnicy osadzeni na działkach gruntu wyznaczonego im pod uprawę.

• Gwałtowny rozwój kapitalizmu i kolonizacja Afryki, obu Ameryk i Azji. Niewolnictwo na kontynencie amerykańskim wiązało się z zakładaniem potężnych gospodarstw rolnych i przemysłowych, a także brakiem „rąk do pracy”. Indianie stawiali czynny opór a do tego nie byli w stanie wytrzymać obciążeń. Dlatego zaczęto sprowadzać niewolników z Afryki do ciężkiej pracy . W XVIII w. I połowie XIX w. handel niewolnikami osiągnął punkt szczytowy: u zach. Wybrzeży Afryki powstawała niezliczona liczba faktorii, gdzie na targach niewolników Hiszpanie, Portugalczycy, Anglicy, Holendrzy i inni kupowali od mniejszych wodzów ludzi do pracy w koloniach.

• W okresie oświecenia pojawił się abolicjonizm - ruch na rzecz zniesienia niewolnictwa. W okresie rewolucji francuskiej zniesiono niewolnictwo we francuskich koloniach (1794). W Stanach Zjednoczonych - podczas trwania wojny secesyjnej (1863, na całym terytorium 1865). W Anglii - w 1807 roku (w koloniach niewolnictwo zanikło dopiero w 1833). Dania zakazała w 1792 (w koloniach w 1848). W wieku XIX również zniesiono niewolnictwo w Meksyku, Peru, na Kubie i Brazylii. W niektórych krajach (jak Chiny czy Arabia Saudyjska zniesiono dopiero w XX w.)

• Międzynarodowe uregulowania prawne miały miejsce w początkach XIX w. Jednak dopiero w 1926 konwencja ustaliła, że państwa będą dążyły do jego zniesienia.

• Państwo feudalne

• System społeczno-polityczny opierający się na systemie hierarchicznej zależności jednostek

• system feudalny pojawił się w czasach plemiennych. Wyrósł na gruncie przyjaźni i wierności pomiędzy władcą a jego żołnierzami, a społeczeństwo zaczęło szukać „opiekunów”, którzy byliby w stanie zapewnić im bezpieczeństwo, dobrobyt i spokój. Przeważnie byli to posiadacze potężnych majątków ziemskich. Możnowładcy mieli w teorii nieograniczoną władzę nad swoim terytorium i swoją ludnością.

• Schemat społeczeństwa feudalnego:

• władca (król)

• najpotężniejsi feudałowie (parowie) - warstwa najbardziej zamożna, jako jedyna grupa byli lennikami króla. Użytkowali znaczne połacie gruntu, sprawowali władzę sądowniczą w imieniu monarchy , a także w razie potrzeby wystawiali drużynę wojowników w celu wsparcia działań militarnych panującego.

• wasale niższego rzędu (podwasale)

• chłopi, niewolnicy i ludność nieposiadająca ziemi - chłopa obowiązywały przywiązanie do ziemi i płacenie renty feudalnej. Niemniej jednak posiadał on prawo do użytkowania gruntów w zamian za różnorodne świadczenia wobec pana. Nie mieli praktycznie żadnych praw politycznych

• obowiązki wasala wobec seniora:

• utrzymywanie seniora podczas jego podróży przez ziemię lennika

• permanentna gotowość zbrojna na wypadek wezwania seniora

• służenie radą

• ofiarowywanie w razie potrzeby środków materialnych

• Inwestytura - ceremonia nadania lenna. Na tej mocy wasal otrzymywał prawo do dochodów z określonych dóbr ziemskich. Zobowiązywał się jednocześnie do wypełniania pewnych zobowiązań wobec seniora.

• Immunitet - pełnia władzy sądowniczej na terenach należących do feudała spoczywała w jego rękach (immunitet sądowniczy); zwolnienie feudała od wszelakich świadczeń finansowych i materialnych wobec panującego władcy (immunitet ekonomiczny).

• Do przesłanek powstania systemu feudalnego zaliczyć można m.in.:

• słabość władzy centralnej

• dezintegracja administracji Rzymu

• prowadzenie niezliczonych działań wojennych i potyczek

• zmianę technik militarnych

• Państwo kapitalistyczne

• System gospodarczy zorientowany na rynek, tj. miejsce, w którym spotykają się popyt, a także podaż dóbr i usług oraz gdzie odbywa się współzawodnictwo.

• W każdym państwie opartym na doktrynie kapitalizmu występuje zasada wolnej konkurencji, a przede wszystkim samoregulacji gospodarki. Ośrodki władzy właściwie nie ingerują w sposoby bogacenia się społeczeństwa.

• Można wyróżnić:

• państwo wczesnokapitalistyczne

• mobilność społeczna - migracje ludności ze wsi do miast oraz możliwość szybkiego awansu społecznego.

• Państwo tego rodzaju prowadziło działalność interwencyjną w stopniu minimalnym. Odpowiadało to zasadom:

• liberalizmu gospodarczego:

1. polega na wolności pracy, produkcji i handlu

2. opiera się na założeniach klasycznej ekonomii

3. wierzy w samoczynne i optymalne funkcjonowanie nieskrępowanej konkurencji na wolnym rynku

• liberalizmu politycznego

1. określa sposób sprawowania władzy państwowej

2. definiuje stosunek władzy państwowej do obywatelskich wolności politycznych, m.in. sumienia, słowa, druku, zgromadzeń

3. opowiada się za demokratycznym ustrojem państwa, kierującego się konstytucyjnymi zasadami mającymi na celu ochronę swobód obywatelskich oraz samych obywateli

• kapitalizm monopolistyczny - kolejne stadium kapitalizmu; zapoczątkowały go narodziny konkurencji, która prowadziła do gromadzenia własności i tworzenia coraz to większych, scalonych organizacji gospodarczych

• kapitalizm państwowomonopolistyczny - wykształcony przez wzrost zależności przedsiębiorstw od państwa; państwo staje się czynnym regulatorem gospodarki, wpływając na nią za pomocą odpowiednich środków najczęściej w sytuacjach kryzysowych. Państwo jest naczelnym właścicielem środków produkcji, które nabywa na drodze kupna od właścicieli indywidualnych lub nacjonalizacji.

• państwo liberalno-demokratyczne

• poprzedzało szereg wydarzeń natury ekonomicznej, społecznej oraz politycznej, procesy generalnie związane z szeroko pojętą demokratyzacją, która wkraczała w fazę rozkwitu. Państwa coraz bardziej stawały się „przyjazne” dla obywateli, którzy zaczęli otrzymywać wiele praw publicznych

• istniejące w 2 połowie XIX wieku powiązania liberalizmu z ideałami demokratycznymi doprowadziły do współistnienia wolności z równością.

• Intensywnym zmianom w państwie liberalno-demokratycznym uległa struktura społeczna; proces związany z ewolucją stosunków produkcji. Chłopi stali się przedsiębiorcami. Robotnicy stali się wysoko wykwalifikowanymi pracownikami. Inteligencja i rzemieślnicy zaczęli zakładać własną działalność gospodarczą.

• Współczesne państwa kapitalistyczne należą z reguły do państw liberalno-demokratycznych, w których wysoko rozwinięte społeczeństwo sprawuje władzę za pośrednictwem swoich przedstawicieli, wybieranych w powszechnych, równych i tajnych wyborach.

• Zapewnia możliwość bezpośredniego wpływania na politykę państwa za pomocą instrumentów przewidzianych przez demokrację bezpośrednią.

• Cechuje się ustabilizowaną sytuacją społeczno-polityczną i ukształtowanymi mechanizmami szeroko pojętej ochrony i kontroli

• Symptomami zapaści gospodarczej, która idzie za zachwianiem spoistości wewnętrznej państwa zarówno w aspekcie politycznym, prawnym, jak i społecznym, są: hiperinflacja, bezrobocie, gwałtowny spadek PKB, recesja praktycznie we wszystkich branżach gospodarki

• Społeczeństwo zorientowane na konsumpcję i dąży do polepszenia warunków bytowych. Państwo nie blokuje inicjatyw prywatnych, a nawet ułatwia obywatelom bogacenie się poprzez wprowadzenie szerokiego katalogu ulg i preferencji

• Koncepcja państwa opiekuńczego opiera się na założeniach teorii ekonomicznych Johna Maynarda Keynesa, który uważał, że państwo powinno skutecznie przeciwdziałać bezrobociu, wyniszczającemu zarówno ludzi jak i państwowy potencjał ekonomiczny. Jego cechy to:

• odnosi się do państw o wysoko rozwiniętej gospodarce kapitalistycznej

• poważny sektor tej gospodarki tworzą przedsiębiorstwa znacjonalizowane

• wprowadzenie stosunkowo szerokiego zakresu usług socjalnych

• utrzymanie podstawowych zdobyczy zarówno liberalizmu, jak i demokracji

• wszelkie aspekty życia w państwie liberalno-demokratycznym sprowadzają się pośrednio bądź bezpośrednio do nowych technologii i nieustannego poszukiwania optymalnych rozwiązań ustrojowych, prawnych, społecznych, politycznych itd.

• państwo faszystowskie

• jest rezultatem politycznego regresu niektórych państw kapitalistycznych w Europie, charakteryzuje połączenie trzech elementów: narodu, władzy i partii poprzez struktury aparatu państwowego z partyjnym, wyrażającym wolę i interesy narodu. Został wyeksponowany element przymusu. Łączenie kultu państwa z kultem wodza.

• do najważniejszych ideologii głoszonych przez faszyzm zalicza się antykomunizm, antyintelektualizm, antyliberalizm, antyindywidualizm, antysemityzm, antyfeminizm, antyhumanitaryzm, antypluralizm.

• Najczystsza postać państwa faszystowskiego ukształtowała się we Włoszech - Benito Mussoliniego (Związek Kombatantów i Narodowa Partia Faszystowska, następnie Wielka Rada Faszystowska) oraz Niemczech - Adolf Hitler (nazizm - niemiecka odmiana faszyzmu - Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza). Możemy w tych krajach odnaleźć idee nacjonalizmu, centralizacji, biurokratyzmu, militaryzmu, antykomunizmu i totalitaryzmu.

• państwa trzeciego świata

• inne terminy: państwo rozwijające się, państwo nowe, państwo powstałe na terenach dawnych kolonii lub terytoriów zależnych

• państwa trzeciego świata stanowią grupę państw o swoistych cechach, które powstały do niepodległego bytu po rozpadzie kolonializmu po II wojnie światowej. Państwa te mają wiele znamion wspólnych: wyzwoliły się z panowania kolonialnego, posiadają stosunkowo niski stopień rozwoju gospodarczego, prezentują strukturę społeczną niezwykle zróżnicowaną, wykształciły strukturę polityczną słabo rozwiniętą, przyjmują zróżnicowany zakres praw i swobód obywatelskich.

• Wyróżnia się 4 systemy ekonomiczne państw trzeciego świata:

• system patriarchalnej wspólnoty i związanej z nią gospodarki naturalnej (w krajach najbiedniejszych, tzw. czarnej Afryki). Najbardziej z prymitywnych form. Istotną rolę odgrywają organizacje rodowoplemienne i związane z nimi sposoby gospodarowania. Lokalni wodzowie (kacykowie) są przeciwni wszelkim formom modernizacji.

• system drobnotowarowy, z dominacją indywidualnej gospodarki rolnej, opartej na prywatnej własności ziemi. Ziemia jest uprawiana rękami właściciela. Działalność rzemieślnicza oraz usługowa o dość niskim współczynniku jakościowym. (muzułmańskie kraje Afryki, Afryka równikowa, państwa Azji południowo-wschodniej)

• system prywatno-kapitalistyczny - równy stopień rozwoju ekonomicznego państwa oraz znaczenia rodzimego lub obcego kapitału monopolistycznego (Indie, Tunezja). Kapitał obcy pozwala tym państwom przezwyciężyć zacofanie i problemy natury technologicznej. Zmniejszeniu ulega stopa bezrobocia.

• system państwowy, w którym państwo występuje jako główny właściciel środków produkcji - mniejszy lub większy stopień nacjonalizacji gospodarki. Państwo występuje jako główny inwestor na rynku budowlanym i kapitałowym. Państwo występuje także jako współwłaściciel

• klasy społeczne w państwach trzeciego świata:

• chłopi i ludzie zatrudnieni w rolnictwie (w Ameryce Łacińskiej 50%, w państwach afrykańskich do 90%)

• robotnicy - w Indiach, Egipcie, Algierii oraz państwach Ameryki Łacińskiej - większość spośród wszystkich osób czynnych zawodowo

• burżuazja - najmniej liczna. Zalicza się do niej osoby dysponujące znacznym kapitałem, zajmujące wysokie stanowiska państwowe, drobni i średni posiadacze ziemi lub manufaktur

• państwo socjalistyczne (Korea Północna, Wietnam, Kuba i Chiny)

• oparte na doktrynie społecznej, politycznej i ekonomicznej socjalizmu. Powstawała jako sprzeciw wobec idei indywidualizmu, liberalizmu, konserwatyzmu i kapitalizmu.

• Wykształciły się dwa główne nurty:

• Rewolucyjny - skupił się wokół Międzynarodówki Komunistycznej, propagował koncepcje głoszone przez Włodzimierza Lenina. Przekształcenie państwa kapitalistycznego w socjalistyczne miało nastąpić z użyciem przemocy i na drodze rewolucji. Zalążkiem była Komuna Paryska (pierwsza była Rosja, następnie Mongolia).

• Reformistyczny - skupił się wokół Międzynarodówki Socjalistycznej. Reprezentowany przez Ferdynanda Lassalle'a i Edwarda Bernsteina odrzucał rewolucyjne metody zmiany ustroju państwowego. Tylko stopniowe zmiany o charakterze socjalnym i gospodarczym doprowadzą do zniesienia kapitalistycznych stosunków społecznych.

• Państwo socjalistyczne największą wagę przywiązuje do zasad równości i szeroko pojętego kolektywizmu wśród społeczeństwa.

• FORMY PAŃSTWA

1. pojęcie

• Sposób zorganizowania naczelnych organów państwa, ich kompetencje oraz wzajemne zależności polityczne i prawne, następnie sposób wyznaczania stosunków organów centralnych do terenowych na odpowiednich zasadach centralizacji i decentralizacji, koncentracji i dekoncentracji.

• A. Łopatka: Na formę państwa składa się całokształt sposobów i metod sprawowania władzy przez grupy społeczne, do których należy władza państwowa.

• J. Kowalski: Forma państwa to sposób, w jaki jest urzeczywistniane państwowe kierownictwo społeczeństwem.

• W. Lang: Przez formę państwa rozumie się najogólniej sposób sprawowania władzy politycznej, (...) innymi słowy forma państwa daje odpowiedź na pytanie: w jaki sposób sprawowana jest władza polityczna?

• Na formę państwa składają się trzy elementy:

• forma rządów (czyli ogół organów naczelnych państwa i stosunki między nimi)

• tzw. reżim polityczny (czyli ogół metod, jakimi posługuje się władza państwowa w stosunkach z ludnością oraz zasady, jakimi ona kieruje się w tych stosunkach)

• ustrój terytorialny państwa (czyli odpowiednie rozczłonkowanie państwa na jednostki terytorialne służące sprawowaniu funkcji publicznej)

• klasyfikacja:

• podział ze względu na kryterium reżimu politycznego, przez który rozumie się całokształt metod i środków sprawowania władzy:

• demokratyczne

• systemy parlamentarno-gabinetowe

• Zespół zasad polityczno-ustrojowych, określających wzajemny stosunek między trzema naczelnymi organami władzy państwowej: parlamentem, głową państwa - którą jest prezydent albo monarcha - i rządem w taki sposób, że rząd powoływany przez głowę państwa musi posiadać zaufanie parlamentu (większość państw współczesnych)

• systemy parlamentarno-komitetowe (System rządów Zgromadzenia)

• Zespół zasad polityczno-ustrojowych, określających w szczególny sposób stosunki między trzema naczelnymi organami państwowymi, tj. parlamentem, głową państwa i rządem, mianowicie w ten sposób, że parlament, jako najwyższy organ państwowy, bezpośrednio powołuje i kontroluje zarówno głowę państwa, jak i rząd, który jest niejako komitetem wykonawczym parlamentu. Parlament jest także najwyższym organem reprezentującym suwerenne prawa narodu i wykonującym w jego imieniu władzę na zasadzie wyłączności (Konfederacja Szwajcarii)

• systemy prezydenckie

• Zespół zasad prawnoustrojowych, opartych na idei podziału władzy, określających w szczególny sposób relacje między parlamentem, prezydentem, będącym jednocześnie szefem rządu i głową państwa, realizatorami polityki prezydenta oraz sądami, sprawującymi wymiar sprawiedliwości i kontrolę konstytucyjności aktów prawnych (Stany Zjednoczone)

• systemy półprezydenckie

• Zespół zasad prawnoustrojowych, według których prezydent posiadając szerokie kompetencje osobiste, jest powoływany niezależnie od parlamentu w wyborach powszechnych, on to powołuje następnie rząd, który jest odpowiedzialny zarówno przed nim, jak i przed parlamentem (V Republika francuska)

• autokratyczne

• występujące w historii państwa lub działające współcześnie różnorodne reżimy dyktatorskie

• Dyktatura to forma, w której władza nie jest wyłaniana w drodze wyborów i nie podlega kontroli społecznej. Sprawuje ją dyktator. Natomiast dyktatura wojskowa charakteryzuje się tym, że władzę w państwie sprawuje członek sił zbrojnych. Cały aparat państwowy jest zorganizowany hierarchicznie, na wzór struktur zmilitaryzowanych. Dyktator-żołnierz ma być uosobieniem wszelkich cnót. Działa on w założeniu wyłącznie na rzecz dobra państwa, jeśli więc zaistnieje taka potrzeba, ma on możliwość ograniczenia swobód obywatelskich w państwie.

• podział ze względu na strukturę terytorialną

• unitarne

• Charakteryzuje jedność struktury organizacyjnej i brak podziałów na części składowe, które miałyby cechy „państwowości”. Niższe struktury władzy zawsze podlegają władzom centralnym.

• Dominującym ośrodkiem podejmującym decyzje jest władza centralna, która ma możliwość przekazywania poleceń do niższych szczebli, wchodząc w skład szeroko pojętej administracji państwowej.

• Państwa unitarne dzielą się na pewne jednostki terytorialne, różniące się między sobą wielkością, zakresem kompetencji, charakterem ustrojowym, nazwą i ważkością. Podział dokonywany jest w celu lepszego wydatkowania funduszy, sprawniejsze zarządzanie państwem, a przede wszystkim ułatwienia obywatelom dostępu do odpowiednich urzędów i instytucji państwowych.

• Samorząd terytorialny realizuje głównie zadania z zakresu administracji publicznej i zaspokaja potrzeby wspólnot lokalnych. Organy samorządu terytorialnego pochodzą w gruncie rzeczy z powszechnych wyborów lokalnych, zasiadają w nim sami mieszkańcy. Wykonuje zadania własne i zlecone mu przez administrację rządową.

• Autonomia regionalna oznacza uprawnienia do samodzielnej działalności prawotwórczej i administracyjnej przyznanej przez państwo określonym podmiotom działającym na jego terytorium. Jest nadawana w momencie, gdy społeczność odróżniają od macierzy na przykład religia, pochodzenie etniczne, kultura, historia (np. Hiszpania)

• federalne

• Ustrój państwa związkowego (federacji) polega na podziale instytucji władzy państwowej między całość związku i poszczególne jego części składowe (landy, stany, republiki), które w określonym zakresie regulują swoje sprawy samodzielnie przez własne organy władzy - w sposób odrębny, a często również odmienny od pozostałych części państwa (obecnie ok. 30 państw na świecie, m.in.: USA, Kanada, Meksyk, Brazylia, Argentyna, Austria, Niemcy, Szwajcaria, Rosja, Australia, Nigeria, Kamerun).

• Państwa federacyjne (związkowe) składają się z części posiadających przymioty „państwowości”. Części składowe federacji, chociaż nie są odrębnymi państwami, mają własne konstytucje, systemy prawne, instytucje władzy politycznej i sądowniczej, a nawet budżety, hymny, flagi, godła, symbole itd.

• Do najistotniejszych czynników wpływających na powstawanie i kształtowanie się federacyjnej formy państwa należą:

• czynniki narodowościowe

• czynniki etniczne

• czynniki historyczne

• czynniki geograficzne

• czynniki językowe

• czynniki kulturowe

• czynniki religijne

• czynniki polityczne

• czynniki pragmatyczne

• Uprawnienia państwa federalnego:

• ustalanie i prowadzenie polityki zagranicznej i obronnej

• zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego, kierowanie armią

• przyjmowanie państw w poczet nowych członków federacji

• zagwarantowanie jednolitości ustawodawstwa

• bicie monety

• ustalanie podatków i opłat

• czuwanie nad zgodnością konstytucji federalnej z konstytucją części składowych

• nadawanie obywatelstwa

• Węzeł federacyjny - umowa o zawarciu federacji. Na jej podstawie podzielone zostają kompetencje pomiędzy organy federacyjne a organ związkowy. Ewentualne spory kompetencyjne pomiędzy federacją a jej częściami składowymi rozpatruje sąd konstytucyjny. Interesy podmiotów tworzących federację reprezentuje zazwyczaj wyższa Izba parlamentu federacyjnego (w USA jest to Senat, w którym zasiada stu senatorów (po 2 z każdego stanu), w Niemczech 68-osobowy Bundesrat, w Rosji 178-osobowa Rada Federacji)

• podział ze względu na charakter głowy państwa

• republika

• Głowa państwa wybierana przez naród w sposób pośredni - za pomocą parlamentu, zgromadzenia, konwentu itp., lub bezpośredni - w głosowaniu powszechnym. Głowa państwa jest najczęściej jednoosobowa.

• Do najbardziej charakterystycznych wyznaczników republiki zaliczamy następujące zasady, zdając sobie sprawę z tego, że nie we wszystkich rodzajach republik one obowiązują lub obowiązywały:

• władza w państwie pochodzi wprost z demokratycznych wyborów

• organy władzy publicznej wybierane są na określony czas (kadencję)

• głowa państwa ponosi polityczną i prawną odpowiedzialność za swoją działalność

• legislatywa, egzekutywa i wymiar sprawiedliwości są od siebie niezależne, ale wzajemnie się uzupełniają

• poszczególne akty rządzenia wykonywane są w imieniu republiki

• Stosując kryterium zakresu wpływu obywateli na wybór naczelnych organów państwowych, dzielimy republiki na:

• demokratyczne - zapewniają udział w wyborach szerokiemu gronu

• arystokratyczne - zapewniają udział w wyborach wąskiej grupie obywateli, spełniających określone warunki społeczne lub majątkowe

• Stosując kryterium reżimu politycznego wyróżnia się republiki

• demokratyczne (wszystkie państwa współczesne niebędące monarchiami)

• autokratyczne (np. Chile w czasie rządów Augusto Pinocheta)

• Stosując kryterium zakresu władzy głowy państwa oraz interakcji na linii głowa państwa - naczelne instytucje władzy publicznej, wyróżnia się modele:

• parlamentarne

• prezydenckie

• mieszane.

• monarchie

• ograniczone (konstytucyjne) - współcześnie są w pełni zgodne z rządami demokratycznymi i przyjmują przeważnie postać monarchii parlamentarnych

• nieograniczone (absolutne)

• monarchia stanowa - już nie istnieje - zamienną cechą było to, że władcy dążyli do umocnienia swej pozycji wobec przedstawicielstwa trzech stanów - rycerstwa, duchowieństwa i mieszczaństwa

• Podział ze względu na wyłonienie władcy:

• monarchia dziedziczna - władza przechodzi na najstarszego syna, który nie musi być koniecznie dorosły

• monarchia elekcyjna - władca jest powoływany w drodze wyborów na określoną kadencję z grona uprawnionych osób

• Formy państwa:

• w epoce niewolnictwa monarchia przybierała formę despotyczną. Prymitywna forma, która charakteryzowała się tym, że władcę otaczano niemal boską czcią, a jego działalność była pozbawiona jakiejkolwiek kontroli ze strony społeczeństwa

• w okresie feudalizmu monarchie:

1. wczesnofeudalna - mocna pozycja monarchy w państwie, któremu przypisywano właściwości istoty transcendentnej (w Polsce od połowy X wieku do rozbicia dzielnicowego, w Niemczech i Francji od X do XIII wieku)

2. stanowa - ograniczyła ona „samowolę” rządzącego. W większości państw reprezentacja stanowa zyskała znaczne możliwości działania (w Polsce w XIV-XV w., w Niemczech i Anglii od połowy XIII do XV wieku)

3. absolutna - w głównej mierze charakteryzowała się skupieniem całej władzy w rękach monarchy, który wydaje prawa, mianuje urzędników, kieruje sprawami państwa - nie podlegając absolutnie żadnej kontroli (Anglia na przełomie XVI i XVII w., w Rosji, Austrii i Prusach w II połowie XVIII wieku))

• Głównymi przyczynami upadku absolutyzmu były:

1. powstanie państw kapitalistycznych

2. gwałtowny rozwój i popularność republikańskiej formy państwa wśród społeczeństwa

• Większość monarchii w wyniku przemian uległa likwidacji albo stała się monarchiami konstytucyjnymi, gdzie pozycję monarchy wpisano w konstytucyjny system instytucji państwowych i dokładnie wymieniono jego kompetencje.

• Suwerennym reprezentantem władzy jest monarcha, przeważnie dożywotnie piastujący stanowisko. Zwany w zależności od państwa: cesarzem, królem, księciem, carem, sułtanem, szachem, emirem lub imperatorem. Zakres jego kompetencji jest różny, w zależności od państwa.

• podział ze względu na stosunek między władzą wykonawczą a ustawodawczą

• parlamentarno-gabinetowe

• prezydenckie (prezydencjonalne)

• półprezydenckie (sejm-prezydenckie)

• dyrektorialne (parlamentarno-konwentowe)

• FUNKCJE PAŃSTWA

1. metody i techniki badawcze

• metody:

• metoda funkcjonalna - służy opisowi i wyjaśnieniu powiązań występujących pomiędzy określonymi zjawiskami i procesami społecznymi; powiązania te mają przede wszystkim charakter przyczynowo-skutkowy

• w przypadku trwałych powiązań mających charakter przyczyniania się do zaistnienia jakiegoś stanu rzeczy można mówić o -> funkcjach pełnionych przez jakieś uporządkowane układy zjawisk wobec innych układów zjawisk

• kilka podstawowych znaczeń terminu funkcja:

• funkcja faktycznie realizowana - stwierdzalna poprzez skutki określonych zjawisk czy procesów

• funkcja zamierzona - odnoszona do celu danego działania bądź zespołu działań

• funkcja rozumiana jako cel oznacza, iż danemu układowi przypisuje się pewien sens istnienia, zadanie, do realizacji jakiego został on ukształtowany (powołany)

• funkcja ujmowana jako skutek jest ograniczona do następstw społecznych określonych działań, w oderwaniu od przypisywanych danej jednostce celów czy zadań

1. szczególną odmianą skuteczności działania jest zgodność pomiędzy wzorcem danego przebiegiem i skutkami działania

• funkcja rozumiana jako relacja - ukierunkowanie danego ciągu zjawisk; może mieć postać:

1. relacji logicznej

2. relacji przyczynowo-skutkowej

3. relacji aksjologicznej

• funkcja rozumiana jako rola nawiązuje do potocznego pojmowania tego terminu jako sposobu sprawowania określonego urzędu, zespołu obowiązków lub zadań przypisywanych jakiemuś podmiotowi (osobie, organowi, instytucji) itp.

funkcja jest to ukierunkowana społecznie realizacja jakiegoś założonego przez dany podmiot społeczny (jednostkę, grupę bądź organizację) celu.

• Można wyróżnić funkcje:

• jawne i ukryte

• zamierzone i niezamierzone

• uświadomione i nieuświadomione

• systemy społeczne

• wyodrębnione układy zjawisk lub procesów społecznych;

• pomiędzy sobą można je postawić w relacji:

• system-podsystem społeczny - jeśli dany system stanowi element szerszego systemu

• system-otoczenie społeczne - jeśli bada się obustronne powiązania pomiędzy jakimś wyodrębnionym systemem społecznym a innymi, równorzędnymi systemami stanowiącymi otoczenie badanego systemu zjawisk i procesów społecznych

• typy systemów politycznych

• system polityczny - kilka podstawowych ujęć:

• w ujęciu instytucjonalnym system polityczny stanowi uporządkowany układ organów władzy publicznej oraz sformalizowanych instytucji państwowych, podejmujących, wykonujących i sankcjonujących decyzje państwowe;

• w ujęciu behawioralno-funkcjonalnym system polityczny to układ powiązanych wzajemnie działań podmiotów politycznych oraz ich wytworów, skupionych wokół władzy politycznej

• w ujęciu systemowym system polityczny jako układ działań politycznych oraz ich wytworów jest analizowany poprzez pryzmat przez system polityczny wobec otoczenia społecznego

• w ujęciu racjonalnym system polityczny jest określany jako układ celowych, racjonalnych działań podmiotów politycznych

• funkcje systemu politycznego wiążące się z instytucjonalno-normatywnym aspektem jego struktury i funkcjonowania - aspekt ten nazywany jest jako -> funkcje państwa lub funkcje władzy

• podstawowe znaczenia terminu państwo:

• państwo rozumiane jako swoista organizacja społeczna o globalnym zasięgu. Organizacja ta odznacza się szczególnymi cechami i obejmuje najszerszą wspólnotę ludzką, do której kryterium przynależności jest instytucja obywatelstwa.

• Analiza funkcji państwa w rozumowaniu jako trwałe dwustronne relacje pomiędzy sformalizowanymi strukturami państwowymi a otoczeniem społecznym państwa: wyjaśnienie relacji pomiędzy państwem ujmowanym jako odrębny układ społeczny a wspólnotą państwową oraz jej ekonomiką i kulturą jako samodzielnymi systemami społecznymi

• Państwo jest rozumiane jako system organów władzy państwowej lub władzy publicznej (system władzy państwowej, struktura organów władzy publicznej, aparat państwowy itp.), stanowiący centralny element państwa rozumianego jako globalna organizacja społeczne

• Zwraca się uwagę przede wszystkim na pewne względnie trwałe relacje pomiędzy systemem władzy państwowej a innymi elementami organizacji państwowej

• klasyfikacja funkcji państwa:

• adaptacyjna - dostosowanie struktury i zasad funkcjonowania organizacji państwowej do ujawnionych w innych systemach społecznych potrzeb oraz interesów różnorodnych podmiotów społecznych, w tym zwłaszcza dominujących potrzeb ekonomicznych, socjalnych oraz kulturowych.

• metafunkcja adaptacyjna - w jej ramach można wyróżnić funkcję kształtowania struktury aparatu administracyjnego stosownie do zadań gospodarczych i społecznych stojących przed rządem

• regulacyjna - dotyczy tworzenia wzorów zachowań podmiotów społecznych w ramach organizacji państwowej, pozwalających na optymalizację wewnętrznej struktury i zasad funkcjonowania organizacji, a przez to na zachowanie integralności oraz niezbędnej autonomii tej organizacji w stosunku do innych podmiotów życia międzynarodowego.

• metafunkcja regulacyjna - w jej ramach można mówić o tworzeniu i gwarantowaniu ładu społecznego poprzez zapewnianie minimum współdziałania społecznego, rozstrzygania ujawnionych konfliktów i sporów, a także gwarantowania niezbędnej neutralności w relacjach pomiędzy określonymi podmiotami społecznymi.

• innowacyjna - polega na wprowadzaniu nowych elementów do powiązań pomiędzy daną organizacją państwową a innymi systemami społecznymi bądź podmiotami otoczenia międzynarodowego, a w rezultacie do przeobrażenia struktury i zasad funkcjonowania tych systemów.

• metafunkcja innowacyjna - można wyróżnić cały szereg funkcji, wyznaczanych koniecznością realizacji zadań skierowanych na zmienianie innych układów społecznych.

• Z uwagi na zasięg przestrzenny występowania skutków działania państwa wyróżnia się powszechnie:

• funkcję wewnętrzną - istotą jest osiągnięcie i utrzymywanie ładu społecznego w ramach organizacji państwowej. Często sprowadza się do wprowadzania i utrzymywania porządku publicznego oraz bezpieczeństwa wewnętrznego, wskazując organy administracji publicznej oraz organy wymiaru sprawiedliwości jako podmioty odpowiedzialne za realizację funkcji wewnętrznej państwa.

• funkcję zewnętrzną - obejmuje ogół działań organów państwowych skierowanych na osiągnięcie stanu bezpieczeństwa zewnętrznego państwa oraz ochronę tzw. żywotnych interesów państwa rozumianych jako realizowanie racji stanu danego państwa, tworzenie przestrzeni życiowej dla danego narodu czy podejmowanie działań umożliwiających trwanie i rozwój danej organizacji państwowej jako członka społeczności międzynarodowej. Realizacja ten funkcji następuje poprzez działalność służb dyplomatycznych danego państwa, ale także poprzez stymulowanie kierunków wymiany gospodarczej z innymi państwami, tworzenie normatywnie uregulowanych struktur współpracy gospodarczej, politycznej i militarnej z innymi podmiotami społeczności międzynarodowej, a także militarne rozwiązywanie konfliktów międzynarodowych.

• Funkcje systemu władzy państwowej:

• funkcję normotwórczą - decyduje o przewidywalności zachowań w makroskali społecznej, a w konsekwencji o poczucie bezpieczeństwa

• rozdział (dystrybucja, alokacja) pożądanych dóbr i wartości występujących w ograniczonej ilości w stosunku do ujawnionych potrzeb społecznych

• funkcję organizatorską - wyróżnia się w organizowaniu życia zbiorowego w ramach organizacji państwowej. Obejmuje organizowanie działań jednostkowych i grupowych w społecznych procesach wytwarzania, obrotu i podziału dóbr konsumpcji materialnej; przyjmowane przez władzę państwową w jakimś odcinku czasu zadania organizatorskie oraz środki ich realizacji noszą nazwy polityki gospodarczej, polityki socjalnej, polityki kulturalnej itp.

• funkcja ochronna (gwarancyjna) - gwarantowanie bezpieczeństwa publicznego oraz sankcjonowanie naruszeń obowiązującego prawa, a także przeciwdziałanie procesom anarchizacji życia publicznego

• funkcja represyjna

• organizacja państwowa

• cechą charakterystyczną organizacji państwowej jest sprzężenie mechanizmów integrujących działania jednostkowe, grupowe oraz instytucjonalne z mechanizmami rozwiązywania i rozstrzygania konfliktów międzyjednostkowych, międzygrupowych czy międzyinstytucjonalnyh

• naturalne funkcje organizacji państwowej, rozumiane zarówno jako cele organizacyjne, jak też skutki niezbędne do utrzymania i rozwoju każdej organizacji państwowej:

• hierarchizacji i selekcji ujawnionych we wspólnocie państwowej potrzeb i dążeń

• opanowania najbardziej istotnych konfliktów społecznych

• organizowanie działań jednostkowych i zbiorowych

• PAŃSTWO PRAWA

1. pojęcie

• Koncepcja „państwa prawa” zakłada związanie państwa i jego organów przepisami stanowionego prawa, prymat norm prawnych nad regułami działania celowego oraz samo ograniczenie władzy państwowej i jej działań granicami gestii państwa i kompetencji jego organów

• cechy

• reguły wyznaczające treść stosunków pomiędzy państwem i jego instytucjami a obywatelami i zasady kształtowania:

• zagwarantowanie obywatelom (podmiotom prawnym) pewności prawa stanowionego przez organy państwowe

• adekwatność ingerencji prawnej w życie społeczne, w tym zwłaszcza - w sferę wolności obywateli

• zasada ochrony praw słusznie (legalnie) nabytych

• konstytucjonalizacja ustroju oraz zasad systemu prawnego. Oznacza ona:

• poddanie systemu ustrojowego oraz systemu prawnego stabilizującym regułom o nadrzędnej mocy prawnej oraz dużej trwałości obowiązywania

• ustala hierarchię, moc i skutki prawne określonych konstytucyjnie czynności państwa i jego organów oraz reguły ich znoszenia się w stosunkach wzajemnych

• wyznaczanie granic ingerencji państwa w stosunku do jednostek

• określenie zasad ograniczenia wolności jednostek

• funkcjonowanie podmiotów prawnych na terytorium danego państwa

• konstytucjonalizacja relacji pomiędzy państwem a jednostkami - kwestia konstytucyjnego gwarantowania wolności i praw człowieka i obywatela na terytorium danego państwa

• nadrzędność norm konstytucyjnych zobowiązuje odpowiednie organy państwa do gwarantowania jednostkom określonego prawa. Rodzi też powinność ustawodawcy zwykłego, organów prawodawczych w ogólności oraz organów stosujących prawo tworzenia ram prawnych i stosowania prawa sprzyjającego realizacji uprawnień jednostek dysponujących prawami konstytucyjnie gwarantowanymi.

• nadrzędność norm konstytucyjnych - rodzi powinność ustawodawcy zwykłego, organów prawodawczych w ogólności ora organów stosujących prawo tworzenia ram prawnych i stosowania prawa sprzyjającego realizacji uprawnień jednostek dysponujących prawami konstytucyjnie gwarantowanymi

• kontrola przestrzegania konstytucji i ochrony porządku konstytucyjnego - winna zapobiec tak wprowadzeniu do porządku prawnego państwa oraz do praktyki ustrojowej aktów i czynności sprzecznych z przepisami konstytucji, jak też obligować do podejmowania działań służących wdrażaniu postanowień konstytucji.

• zasada legalizmu działania aparatu państwowego

• aspekt objęcia lub przejęcia władzy - zasada legalizmu sprowadza się do wymogu, by p przekazanie władzy odbyło się zachowaniem wcześniej ustanowionych i obowiązujących reguł; władza w państwie prawa winna pozostawić władzę legitymowaną normatywnie

• aspekt o znaczeniu funkcjonalnym - wymóg, by poszczególne organy państwa podejmowały swe działania tylko o tyle i tylko wtedy, gdy pozwala na to obowiązujące prawo

• zasada prymatu ustawy - preferowanie formy regulacji ustawowej stosunków społecznych przed innymi postaciami unormowań prawnych: w oznaczonych zaś dziedzinach - statuowanie zasady wyłączności ustawy.

• określanie granic korzystania z wolności - ustawa ma określić treść i zakres praw oraz sposoby ich dochodzenia bądź ich egzekwowania

• podział władzy - formułuje zwłaszcza klasyczna niemiecka doktryna państwa prawnego. Pewna przewaga władzy ustawodawczej jest korzystna dla funkcjonowania demokratycznego państwa prawnego.

• podstawowe cechy państwa prawnego:

• zasada zaufania obywatela do państwa i stanowionego w państwie prawa

• nadrzędność norm konstytucyjnych

• konstytucyjne gwarancje wolności i praw jednostki

• zasadę legalizmu i prymat ustawy w systemie aktów prawnych

• WŁADZA

1. pojęcie - koncepcje władzy

• uniwersalna: władza jest rodzajem zależności pomiędzy ludźmi, czyli rodzajem stosunku społecznego

• normatywna koncepcja władzy: władza jest następstwem sposobu organizowania się zbiorowości ludzkich w specyficzny porządek społeczny. Najogólniej polega on na specjalizowaniu się określonych ludzi w rozmaitych czynnościach, których wykonywanie wymaga świadomego wchodzenia z innymi ludźmi w zależności względnie symetryczne albo zależności względnie asymetryczne.

• funkcjonalna teoria społeczeństwa: władza jest następstwem stratyfikacji społecznej, opartej na nierównej ważności poszczególnych funkcji spełnianych przez poszczególne podmioty (instytucje) na rzecz całego systemu społecznego

• władza jako szczególny rodzaj „sytuacji komunikacyjnej”, w której dochodzi do konsensualnej decyzji, wiążącej uczestników dyskursu

• zależność przyczynowo-skutkowa: władza jest rzeczywistą zdolnością wywoływania zamierzonych rezultatów, bez względu na rodzaj zastosowanych do tego celu środków

• Stefan Czarnowski: „(...) tam gdzie zaczyna się przymus, kończy się władza”

• Robert Bierstedt: „(...) władza to potencjalny przymus”

• Robert Dahl: Zachowania C powodują zachowania R

• podmiotowość społeczna

• Normatywnie przyznane danemu podmiotowi (jednostce, grupie) uprawnienie do swobodnego działania w określony sposób i w określonym zakresie, we własnym imieniu i ze skutkiem dla siebie.

• Charakterystyka podmiotowości społecznej:

• podmiotowość społeczna nie jest naturalną właściwością człowieka, ale właściwością nadawaną mu społecznie, po spełnieniu określonych w normach warunków

• zakres pozyskiwanej podmiotowości społecznej jest ustalony w odpowiednich normach społecznych, ale mimo to musi być także uznany przez partnerów podejmowanych działań lub inne podmioty, do których dane działanie jest skierowane lub których nawet pośrednio dotyczy

• podmiotowość społeczna nie jest „dana raz na zawsze”, ale ulega zmianom uwarunkowanym dynamiką sytuacji społecznej danego podmiotu.

• charakterystykę tę uzupełnić można rozróżnieniem:

• podmiotowości potencjalnej - jest wyznaczona treścią odpowiednich norm społecznych oraz „skorygowana” przyzwoleniem społecznym (ściślej biorąc, gotowością przyzwolenia środowiska społecznego na realizację normatywnych uprawnień określonego podmiotu).

• podmiotowość realna - w określonych warunkach działania może być przez dany podmiot urzeczywistniona.

• zmiany w podmiotowości realnej mogą dotyczyć zarówno zakresu normatywnych uprawnień do działania, jak i rzeczywistych warunków determinujących możliwość działania

• proces formalizacji podmiotowości - gdy zwiększają się normatywne lub/i przyzwolone społecznie uprawnienia do działania danego podmiotu, ale jednocześnie nie powiększają się odpowiednio do wzrostu uprawnień jego rzeczywiste możliwości działania

• proces uprzedmiotowienia - zawężanie zakresu podmiotowości. W krańcowych wypadkach proces ten może doprowadzić do wyłączenia określonych podmiotów, których on dotyczy, w danej społeczności lub/i sprowadzania ich do kategorii przedmiotów.

• stosunek społeczny

• Stosunek społeczny jest specjalną zależnością pomiędzy ludźmi, istotnie różniącą się od zależności mechanicznych, biologicznych czy ogólnie - przyrodniczych (Szczepański)

• Stosunki społeczne istnieją jako:

• treść (znaczenie) idealnych wzorów powinnego postępowania, zawartych w rozmaitych normach społecznych, które mówią nam jak mamy postępować

• sekwencje naszej aktywności - gesty, ruchy, mimika, mowa, posługiwanie się symbolami itd. - związany jest z realizacją wzorów zawartych w normach

• powyższe formy pozwalają odróżniać:

• potencjalne stosunki społeczne - istniejące w świadomości podmiotów działających jako wzory powinnego postępowania

• realne stosunki społeczne - takie, co do których określone podmioty podjęły już czynności realizujące owe wzory

• Rodzaje:

• Stosunek społeczny jest symetryczny, jeżeli jego realizacja jest niezależna od stopnia podmiotowości społecznej posiadanego przez podmioty, które wykonują czynności realizujące oraz gdy realizacja tego stosunku nie wpływa na stopień posiadanej podmiotowości, czyli nie jest związana z procesem upodmiotowienia ani procesem uprzedmiotowienia.

• Stosunek społeczny jest asymetryczny wtedy, gdy realizujące go podmioty posiadają nierówny stopień podmiotowości społecznej w dziedzinie, w jakiej realizują ten stosunek i gdy dla wykonania czynności realizujących konieczne jest wykorzystanie przewagi stopnia podmiotowości jednej ze stron tego stosunku

• władza jako kategoria stosunku społecznego

• władza rozumiana jako rodzaj zależności normatywnie uregulowanej jest podstawowym założeniem normatywnej koncepcji władzy. Przyjmując taką koncepcję, uznajemy władzę za zjawisko społeczne, tworzone i zmienione przez ludzi, uzależniające jednych od drugich za zasadzie konwencji, ale realnie wpływające na ich życie i ustanawiające hierarchiczne struktury tych, którzy decydują, i tych, którzy są tym decyzjom posłuszni

• władza jest asymetrycznym stosunkiem społecznym, czyli takim, w którym strony tego stosunku posiadają zróżnicowaną podmiotowość społeczną w określonej dziedzinie działania i dzięki temu mogą go realizować.

• Podmiot władczy - podmiot posiadający przewagę w formie możliwości szeroko rozumianej kontroli działania wykonującego decyzję władczą. Kontrola podmiotu władczego obejmuje sprawdzania, czy wykonanie decyzji odpowiada jej treści oraz uprawnienie i możliwość zastosowania odpowiednich środków wpływających na sposób działania podmiotu realizującego decyzję władczą, czyli -> podmiotu podporządkowanego.

• Władza jest to taki asymetryczny stosunek społeczny, który umożliwia jednemu podmiotowi osiąganie jego celów poprzez kształtowanie podmiotowości drugiego podmiotu.

• Różnice pomiędzy władzą a wpływem:

• W stosunku władzy podmiot władczy podejmuje decyzję o sposobie realizacji tego stosunku. Taką możliwość zapewnia mu normatywnie określona przewaga podmiotowości.

• Wpływ nie jest uregulowany żadnymi normami społecznymi, nie jest więc w ogóle stosunkiem społecznym, ale rodzajem zależności faktycznej

• Realizowanie stosunku władzy bez elementarnej świadomości o charakterze tego stosunku nie jest możliwe.

• Manipulacja jest rodzajem wpływu - dokonując manipulacji zamierza świadomie i celowo sterować postępowaniem ludzi.

• Władza rozumiana jako stosunek społeczny ma charakter normatywno-realny

• kryteria rozmiarów władzy

• normatywne rozmiary władzy - uprawnienia władcze, które można podzielić na

• przedmiotowe - określają, w jakiej dziedzinie życia społecznego i w jakim zakresie podmiot władczy może podejmować wiążące decyzje dla podmiotu podporządkowanego (zakres obowiązku posłuszeństwa normatywnie nałożonego na określone podmioty)

• podmiotowe - określają charakterystyki podmiotów zobowiązanych do posłuszeństwa decyzjom władczym w wyznaczonym przedmiotowo zakresie. Charakterystyki te mogą opierać się na cechach własnych podmiotów podporządkowanych. Szczególnym sposobem określania kompetencji podmiotowej jest wskazanie terytorium, na którym oznaczone lub wszystkie przebywające w jego granicach podmioty zobowiązane są do określonego przedmiotowo posłuszeństwa. Nazywa się to -> koncepcją terytorialną lub horyzontalną.

• Temporalne - określają czas, w którym podmiot władczy może realizować swoje kompetencje przedmiotowe i podmiotowe. Czas ten może być w odpowiednich normach społecznych nieoznaczony, ale niekoniecznie z tego powodu nieograniczony, albo oznaczony, czyli kadencyjny.

• realne rozmiary władzy - na nie składają się:

• rozmiary psychologiczne władzy wyznaczone są stopniem gotowości do posłuszeństwa podmiotów podporządkowanych. Im większa gotowość do posłuszeństwa, tym większa -> władza wertykalna

• rozmiary materialne władzy określone są przez ilość i jakość środków materialnych pozostających do dyspozycji podmiotu władczego w procesie realizacji jego władzy. Są to tzw. środki władzy, które dzieli się na:

• środki komunikacji - możliwość porozumiewania się podmiotu władczego z podporządkowanym; w niektórych wypadkach bezpośredni kontakt fizyczny obu podmiotów i posługiwanie się wzajemnie zrozumiałym językiem jest wystarczające do tego celu. Osoby pośredniczące w procesie komunikowania decyzji władczych, ale też spełniające rolę dostarczania informacji potrzebnych do podejmowania takich decyzji to -> biurokracja.

• środki kontroli i przymusu - mają charakter techniczny lub/i osobowy. Im większa gotowość podmiotów podporządkowanych do posłuszeństwa, im większa władza psychologiczna, tym mniej niezbędne są te środki.

Przymus - jest normatywnie przepisanym stosowaniem kar i nagród wobec podmiotów podporządkowanych po to, aby zapewnić wykonanie decyzji władczej.

• materialne środki potrzebne są do realizacji decyzji władczych. Należą do nich środki produkcji, dostęp do technologii, do wiedzy, umiejętności organizacyjne i inne.

• formalizacja władzy - uniemożliwienie podmiotowi władczemu realizowania jego kompetencji władczych; niedostatek psychologicznego lub/i materialnego rodzaju władzy.

• władza polityczna

• pojęcie

• za władzę polityczną uznaje się taką, która poprzez instytucjonalne uprzedmiotowienie lub upodmiotowienie ludzi dokonuje dystrybucji, ochrony i kreowania dóbr publicznych

• Dobra publiczne - do podstawowych dóbr publicznych zalicza się bezpieczeństwo osobiste i publiczne, wolność, zabezpieczenie egzystencji w sensie ekonomicznym oraz w sensie spełnienia niezbędnych potrzeb wyższych, również władza. Są to takie materialne i niematerialne wartości, które:

• są w danym społeczeństwie powszechne i względnie trwale uznane za takie

• nie można ich pozyskać, ochronić ani pomnożyć przez działanie jedynie indywidualne

• są uznawane w tym społeczeństwie za szczególnie cenne

• Zbiorowości polityczne - specjalnie powołani i wyposażeni kompetencyjnie oraz materialnie ludzie będą podejmować za całą określoną zbiorowość i dla tej zbiorowości decyzje dotyczące sposobu pozyskiwania, ochrony i pomnażania dóbr publicznych, sposobu dystrybucji i rozmiarów udostępnionych dóbr publicznych oraz sposobu wykonywania kontroli w celu zabezpieczenia realizacji powyższych decyzji.

• W zbiorowościach politycznych dobrem publicznym staje się także sam sposób wykonywania władzy politycznej lub/i struktura organizacyjna stosunków tej władzy, czyli ustrój polityczny

• Decydenci polityczni - podmioty władcze w stosunkach władzy politycznej

• Znaczenie kompetencji dystrybutywnych polega na tym, że w ich następstwie powstaje określona stratyfikacja społeczna, wyznaczająca miejsca, role i funkcje oraz związane z tym przywileje i obowiązki poszczególnych kategorii i grup społecznych w całym porządku społecznym

• metody realizacji władzy politycznej

• realizowanie władzy politycznej to zespół czynności wykonywanych przez rządzących w ramach przyznanych im normatywnie kompetencji władczych.

• Na kompetencje władcze składają się:

• uprawnienia decyzyjne

• uprawnienia kontrolne

• obowiązki decydenckie

• Przestrzeń kompetencyjna - rozciąga się pomiędzy maksymalnymi uprawnieniami określonego decydenta politycznego a minimum jego obowiązków, które powinien wykonać w ramach realizowanych stosunków władzy. Wyznacza jednocześnie rozmiary tzw. -> władzy potencjalnej.

• Realizowanie władzy politycznej to wypełnianie przestrzeni kompetencyjnej konkretnymi czynnościami, polegającymi na decydowaniu i kontroli wykonania decyzji (spełnianie władzy potencjalnej).

• Czas polityczny - czas pomiędzy aktem inicjacji decydenta politycznego a aktem przekazania władzy kolejnemu decydentowi.

• Autotelizm władczy - najbardziej niebezpieczne następstwo nazbyt długiego czasu politycznego. Decydenci polityczni zaczynają realizować władzę niemal wyłącznie dla władnego dobra, ograniczają społeczne funkcje instytucji władzy politycznej, a utrzymanie stanowisk i przywilejów władczych staje się dla nich celem samym w sobie.

• Normy polityczne

• Nazwa zbiorcza wszystkich rodzajów norm społecznych, których przedmiotem regulacji są stosunki władzy politycznej

• Kryteria norm politycznych:

• regulowania zasad pozyskiwania i utraty władzy politycznej, czyli tzw. reguły gry politycznej

• wymagania stawiane kandydatom na decydentów

• procedury uzyskiwania i utraty władzy politycznej

• regulowania sposobu realizowania władzy politycznej, tzw. reguły rządzenia

• organizacja i zasady wykonywania władzy

• zasady kontrolowania wykonania decyzji władczych

• zasady pozyskiwania środków do wykonywania władzy

• regulowania sytuacji podmiotów stosunków władzy politycznej

• normy imperialne - wszystkie te normy, które ustanawiają uprawnienia władcze decydentów politycznych

• obywatelskie - regulują uprawnienia rządzonych, przysługujące im wobec rządzących

• normy społeczne - regulują sposoby i zakres koniecznej współpracy rządzących i rządzonych

• przyzwolenie społeczne:

• pozorne - „produkt” propagandowych manipulacji samych rządzących, „sprawianiem wrażenia”, że posiada się rzeczywiste poparcie u wszystkich lub znacznej kategorii rządzonych

• rzeczywiste - fakt empirycznie stwierdzalny przez każdego kompetentnego, uczciwego i neutralnego obserwatora

• gdy przyzwolenie społeczne na władzę jest rzeczywiste, gdy jego przedmiotem jest konkretna sprawa i gdy udzielone jest powszechnie przez tych, których decyzje władcze dotyczą, to można uznać je za -> normatywny czynnik kształtujący stosunki władzy politycznej

• władza sprawowana to decyzje podjęte w ramach decyzji normatywnie możliwych do podjęcia

• miara jakości decyzji decydenta politycznego, rozumiana jako:

• poprawność formalna decyzji

• poprawność merytoryczna decyzji

• poprawność techniczna decyzji

• sprawność podejmowania decyzji zależy od :

• tego, czy decydent polityczny jest

• jednoosobowy - decyzje jednoosobowe przybierają formę zakazu

• instytucją zbiorową - decyzje zbiorowe mogą polegać na głosowaniu, uzyskaniu kompromisu lub/i konsensusu

• od tego, czy proces podejmowania decyzji ma charakter

• jednoinstancyjny

• wieloinstancyjny

• stopnia koncentracji uprawnień decyzyjnych w ręku określonego decydenta politycznego

• rodzaju decyzji politycznych:

• decyzje reaktywne albo sytuacyjne (np. odejmowane w obliczu klęski żywiołowej)

• decyzje programowe - podejmowane w spełnieniu obietnic określonego programu politycznego (np. obniżenie poziomu podatków)

• decyzje strategii politycznej - mają służyć zachowaniu stanowisk władczych, utrzymaniu lub/i zwiększeniu zakresu władzy potencjalnej (np. wprowadzenie odpowiedniej ordynacji wyborczej)

• decyzje tzw. rutynowe, dotyczące stałych obowiązków rządzących (np. uchwalanie budżetu)

• etap kontrolny - w procesie realizowania władzy politycznej występuje po etapie decyzyjnym

• kontrola w wąskim tego słowa znaczeniu jest porównywaniem zaistniałego stanu rzeczy ze stanem rzeczy pożądanym, zamierzonym, a nawet idealnym, czyli tzw. podstawą kontroli. W ujęciu szerszym jest także przywracaniem zgodności istniejącego stanu rzeczy z podstawą kontroli, czyli -> egzekucją kontrolną, oraz sankcjonowaniem zgodności lub/i niezgodności istniejącego stanu rzeczy z podstawą kontroli, czy -> represją kontrolną

• kontrola normatywna - gdy podstawą kontroli jest norma społeczna

• kontrola proceduralna - gdy dodatkowo sposób wykonywania wszystkich trzech czynności kontrolnych (porównywania, egzekucji, represji) jest przedmiotem regulacji normatywnej; najczęściej jest także instytucjonalna

władza kontrolna charakteryzuje się właśnie tym, że jest zarazem normatywna, proceduralna i instytucjonalna

• władza kontrolna a kontrola władzy

• władza kontrolna wykonywana przez rządzących wobec rządzonych, w ramach asymetrii podmiotowości stosunków władzy politycznej

• wielkość władzy kontrolnej mierzy się stosunkiem liczby decyzji podjętych przez określonego decydenta politycznego do liczby tych z decyzji podjętych, które zostały poddane czynnościom kontrolnym.

• sprawność władzy kontrolnej jest relacją pomiędzy liczbą decyzji skontrolowanych a liczbą tych z nich, które wymagały takiej kontroli, i jest największą wtedy, gdy kontrolą objęto wszystkie decyzje wymagające kontroli i tylko takie decyzje.

• skuteczność władzy kontrolnej jest relacją pomiędzy liczbą decyzji skontrolowanych a liczbą tych z nich, które zostały wykonane w następstwie podjęcia czynności kontrolnych

Najczęściej nazbyt rozległa władza kontrolna nie jest ani sprawna, ani skuteczna.

Nazbyt rozległa władza kontrolna jest niemal zawsze nieekonomiczna

• kontrola władzy jest wykonywana przez rządzonych wobec rządzących, jako przejaw kontrasymetrii w tych stosunkach, i jest swoistą kontrolą kontrolerów przez kontrolowanych

• polityczna władza realna to relacja pomiędzy decyzjami podjętymi w ramach kompetencji władczych a tymi z nich, które zostały wykonane przez podmioty podporządkowane, bez względu na przyczynę ich wykonania

• normatywna koncepcja władzy politycznej pozwala na rekonstrukcję i zrozumienie świata politycznego bez konieczności odwoływania się do bytów transcendentnych, praw przyrody, utajonych zjawisk psychicznych lub absolutnych praw ekonomicznych. Czyni świat stosunków politycznych wytworem całkowicie społecznym, durkheimowskim faktem, który jest zbiorową kreacją człowieka i jednocześnie zwrotnie kreuje jego samego. Tym samym czyni ten świat bardziej zrozumiałym i ułatwia formułowanie dyrektyw praktycznego postępowania.

• LEGITYMIZACJA POLITYCZNA

1. Źródła stabilizacji ładu społecznego

• Nazwiska związane z pojęciem legitymizacji:

• Max Weber - “nie zawsze podporządkowanie władzy opiera się na przekonaniu o jej prawomocności”

• David Held - “stabilizacja systemu może być rezultatem sytuacji, z których legitymacja nie podlega żadnym kompromisom aksjologicznym

• Amitei Etzioni - wprowadził typologie uczestnictwa w systemach organizacyjnych -> można dzięki nim wskazać na motywy instrumentalno-kalkulacyjne, przymus i wiarę we wspólne wartości jako źródła uczestnictwa stabilizujące system

• Renata Mayntz - stawia tezę, iż prawomocność nie jest koniecznym warunkiem poparcia udzielonego systemom politycznym, przedstawiła koncepcję zasadniczych czynników wpływających na ogólne poparcie udzielane systemom politycznym. Wśród tych czynników znajduje się legitymacja, lecz dzieli ona miejsce z motywami -> instrumentalnymi, przymusem czy kompromisami między rozmaitymi grupami interesów

• Znani sowietolodzy (m.in. Aleksander Ziniview, Wiktor Zaslavsky, Jan Pakulski) stabilność i trwanie struktur niedemokratycznych wyjaśniali przez odwołanie się do takich źródeł, jak wysoka intensywność i duży zasięg przemocy, przyzwolenie bezrefleksyjne oparte na przyzwyczajeniu lub na „instytucjonalnym dopasowaniu”, samozniewolenie osobowości w instytucjonalnych kolektywach, próby uzyskania legitymacji

• Włodzimierz Wesołowski wskazuje na prawomocność oraz na co najmniej 3 sposoby podtrzymywania władzy państwowej:

• przemoc

• fatalistyczne przekonania ludzi

• interesowna adaptacja obywateli do systemu władzy

• nawiązując do typologii kultury wg Almonda i Powella, można stwierdzić, że rządzenie przez apatię oznacza bardziej czy mniej świadome popieranie poddańczej kultury politycznej, w której obywatele zorientowani są na wyjścia systemu (represje, sprawność ekonomiczna), natomiast są utwierdzeni w apatycznych postawach w stosunku do wejść (wpływ na decyzje, udział w rządzeniu itp.)

• Seymour Martin Lipset - legitymacja obejmuje przede wszystkim sferę stabilizacji systemu

• Dylematy legitymacji

• legitymacja - prawomocność; pewien stan systemu politycznego, ładu społecznego itp.

• legitymizacja - uprawomocnienie; proces wiodący do stanu systemu politycznego, ładu społecznego

• delegitymizacja - proces odwrotny , czyli erozja legitymacji

• relegitimizacja - powtórne uzyskanie legitymacji

• spotyka się również terminy: autolegitymizacja, samolegitymizacja, legitymność, wiarygodność, prawowitość czy autorytet władzy, illegitymacja (nieprawomocność)

• pojęcie wywodzi się ze starożytności, następnie znajdzie się je w myśli politycznej m.in. Marsyliusza z Padwy, Johna Locke'a, Josepha de Maistre'a, później stanie się jedną z centralnych kategorii w teorii Maxa Webera i jego kontynuatorów

• pierwszą koncepcję prawomocności określa się mianem tradycyjnej; koncentruje się na posiadaniu lub dążeniu do pewnych wartości jako jedynym kryterium prawomocności

• w oświeceniu narodziła się druga koncepcja prawomocności, wysunięta w ramach liberalnej teorii demokracji. Według klasycznych liberałów tylko ta forma rządów jest prawomocna, któ®a gwarantuje szeroką i świadomą partycypację obywateli w procesie politycznym oraz zdobywa aktywne poparcie obywateli

• człowiek żyjący w warunkach systemów politycznych Europy Zachodniej podzielał przekonanie, że władza wywodziła się z jego świadomej decyzji, decyzji samoograniczenia swej wolności i przyznania części swoich prerogatyw rządzącym z racji której stanowią o tym, iż uznaje on ją za legitymowaną

• zgodnie z poglądem Maxa Webera, prawomocny porządek społeczny występuje wówczas, gdy co najmniej część społeczeństwa, a zwłaszcza sama elita władzy, uznaje go za „wzorowy” i „obowiązujący”, a inne grupy społeczne nie są zintegrowane przez alternatywną wizję porządku społecznego, uznawaną za bardziej „wzorową”, „obowiązującą”.

• U Maxa Webera naliczono przynajmniej pięć znaczeń słowa legitymizacja:

• roszczenie do władzy

• akceptacja roszczeń do władzy

• uzasadnienie dla istniejących form dominacji politycznej

• obietnice, że dany system przyczyni się do realizacji potrzeb

• samouzasadnienie grup rządzących, ich szczególnej pozycji i uprzywilejowania w dostępie do szczególnych wartości czy praw w społeczeństwie

• R. Glassman wskazuje na różne aspekty partycypacji politycznej, m.in. uczestnictwo w procesie decyzyjnym, uczestnictwo w selekcji liderów politycznych, możliwość uczestnictwa w roli liderów i otwartego dostępu do wszystkich ról przywódczych, możliwość kontensacji politycznej, wpływ na ustanowienie demokratycznych relacji wewnątrz elit.

• Typologie (formuły) legitymizacji

• Na treść legitymizacji składają się głównie:

• argumenty, ilościowo dominujące; ich treść najczęściej odwołuje się do:

• zewnętrznego wobec władzy stanu rzeczy

• zmian, które władza wprowadziła, wprowadza lub wprowadzać będzie

wśród argumentów uzasadniających tytuły do rządzenia, na które rzeczywiście powołuje się rządzący, wskazuje się na:

• genezę władzy - może być uzasadniana argumentami:

• pochodzenie władzy od niepodważalnego zwierzchniego autorytetu

• w wersji sakralnej bóstwo

• w wersji laickiej suweren (np. lud, monarcha)

• pochodzenie władzy z należycie zawartej umowy

• działanie dwu- i wielopodmiotowe; autorytet tkwi w powadze, świętości umowy zawartej między podstawowymi podmiotami społecznymi

• cechy władzy - wymienia się wśród nich m.in.:

• zgodność władzy z naturalnym porządkiem rzeczy

• jej odwieczność

• obowiązujące normy - zarówno pochodzenie władzy, jak i sposób jej sprawowania mają być oparte na obowiązujących normach formalno-prawnych. Demokracja parlamentarna, równość wobec prawa, zasady prawa wyborczego stanowią przykład takiej formuły legitymizacyjnej

• jej bezalternatywność - uwarunkowania wewnętrzne i zewnętrzne stwarzają konieczność uznania danej władzy

• kierowanie się wzniosłymi i szlachetnymi ideałami - idea wolności konkurencji, równość szans zdobycia własności kapitału, polityka reform łagodząca socjalne braki systemu, obietnica powszechnego dobrobytu konsumpcyjnego, postulat nowej jakości życia

• wartości intelektualne i informacyjne władzy

• przewaga aktualnej władzy nad poprzednią

• dawne sukcesy władzy

• uznawaną oficjalnie wizję dobrej władzy, systemu czy ustroju - argumenty:

• perspektywy na przyszłość; zapowiedzi zaspokojenia potrzeb społecznych; argumenty pojawiają się zwykle wraz ze zmianą elity rządzącej, gdy jednocześnie zmienia się sposób sprawowania władzy

• sukcesy w realizacji celów społecznych - usiłuje się rekompensować brak innych typów legitymizacji, związanych z demokracją polityczną. Brak sukcesów może przesłaniać dezinformacja w zakresie realnego poziomu zaspokojenia potrzeb

• tożsamość interesów władzy i wielkich grup społecznych oraz jednostek - poczucie tożsamości interesów podmiotów pełniących różne role społeczne w systemie politycznym prowadzi do jego integracji, stabilizacji, a tym samym do jego społecznego uznania.

• w zależności od treści argumentów, na które powołuje się władza, można mówić o m.in. takich typach legitymizacji:

• legitymizacja legalna

• legitymizacja ideologiczna

• legitymizacja historyczna

• legitymizacja moralna

• legitymizacja socjologiczna

• legitymizacja partycypacyjna

• legitymizacja wyborcza

• legitymizacja funkcjonalna

• legitymizacja technokratyczna

• legitymizacja geopolityczna

• działania - legitymizacja tytułów do władzy, na które powołują się rządzący, struktury i funkcjonowania systemu

• obok sprawności systemu w dostarczaniu środków materialnych ważne są również działania w sferze sterowania opinią publiczną. Panowanie nad słowem przejawia się w trzech zespołach jednocześnie prowadzonych działań:

• tworzeniu i używaniu specyficznego dla danej grupy politycznej języka informowania i perswazji

• budowie i rozbudowie aparatu masowego przekazu

• podejmowaniu różnego rodzaju zabiegów formalnych i nieformalnych, zmierzających do ograniczenia wpływów, a niekiedy nawet likwidacji konkurencyjnych ośrodków komunikowania społecznego. Podejmowane są zarówno działania propagandowe jak i reglamentacyjne

• środki umożliwiające manipulację to m.in.:

• środki językowe

• środki pozajęzykowe (socjotechniki aktywizowania potrzeb jednostki, zmierzające do kształtowania pożądanej przez manipulatora ich hierarchii

• procedury

• procedury demokracji formalnej (np. podział władz, pluralizm konkurencyjnych partii) stały się punktem odniesienia do oceny legitymacji

• w warunkach legitymacji prawa są trzy charakterystyczne podejścia

• proceduralne

• koncepcje procesu racjonalizacji wartości - zakładają możliwość spontanicznego lub formalno-dedukcyjnego sposobu uzgodnienia wartości społecznych, które powinny być w danym społeczeństwie chronione i realizowane

• koncepcje ewolucji prawa - legitymizacja prawa rozumiana jako następstwo jego ewolucji - prawo staje się legitymowane automatycznie w stopniu, w jakim dokonała się jego pożądana ewolucja

• społecznego dyskursu - idealizujący model pożądanego sposobu społecznego redagowania treści prawa

• analityczne - dąży, podobnie jak proceduralne podejście, do realizacji „prawa dobrego”, zwraca się tutaj jednak uwagę na efekty

• kryterium aksjologiczne przywołuje najczęściej zasady etyczne, relatywizowane niekiedy czasowo i przestrzennie, ale również są tutaj koncepcje odwołujące się do prawa natury, podstawowych praw i wolności człowieka itp.

• odrzuca się konieczność przywoływania autorytetów „zewnętrznych” na rzecz:

1. koncepcji racjonalności prawa - analizują treść prawa z punktu widzenia spełniania wymogów adekwatności teleologicznej

2. koherencji prawa - badają albo formalno-logiczne właściwości tekstów prawnych, albo właściwości systemowe regulacji prawnych

• polityczne - legitymacja prawa jest uzależniona od celu podmiotu stanowiącego i stosującego prawo i rodzaju zależności pomiędzy tym podmiotem a instytucjami prawa

• mechanizmami systemowymi gwarantującymi moc obowiązującą podjętych decyzji w procesie realizacji planów i programów państwa interwencjonistycznego są:

• procedury wyborcze

• procedury ustawodawcze

• procedury sądowe

• symbole - stanowią dopełnienie formuły legitymizacji systemu; symbole państwowe i narodowe, uroczystości i rocznice są zwykle fragmentami charakterystycznego dla poszczególnych systemów rytuału politycznego;

• najczęściej struktura rytuału składa się z dwu zasadniczych elementów:

• oddawania czci i demonstrowania wrogości

• afirmacji sacrum i negacji profanum

• rodzaje legitymizacji:

• legitymizacja konkretna wyczerpuje się w jednorazowym akcie akceptacji; argumenty uzasadniające często mają charakter doraźny

• legitymizacja ogólna

• KULTURA POLITYCZNA

1. pojęcie

• stan infrastruktury politycznej, mechanizmy funkcjonowania instytucji politycznych, a także poziom uczestnictwa w nich ludzi, formułujących idee wyjaśniające - i uzasadniające - porządek społeczno-polityczny. Poza tym zdolność sprostania przez nie wymaganiom przyjętym na gruncie polityki oraz standardom etyczno-moralnym.

• Jan Szczepański wyróżnił cztery podstawowe mechanizmy wpływania kultury na życie społeczeństwa:

• socjalizacja i kształtowanie osobowości jednostki - zawiera się w przysposabianiu jednostki do życia w społeczeństwie, przez przyswajanie obowiązujących w jego obrębie reguł postępowania

• tworzenie i ustanawianie wartości - ustanawianie systemu wartości oraz określanie ich hierarchii. Za wartość uznaje się dowolny obiekt materialny, duchowy, rzeczywisty czy wyimaginowany, wobec którego jednostka bądź zbiorowość przyjmuje postawę szacunku i traktuje jego osiągnięcie jako przymus. Grupa ustanawiając system wartości, określa równocześnie ich hierarchię, uznając część z nich za nadrzędne lub podrzędne.

• działania i wzory postępowania - podlega ustalonym przez grupę, uznane za naturalne „wzorom”; mają one charakter schematów, znajdując odzwierciedlenie w zwyczajach lub obyczajach , podlegając nierzadko sformalizowaniu w ustawach, statutach, regulaminach

• stwarzanie modeli instytucji i systemów społecznych - model, z którym wiązane są wartości, traktowany jest jako stan godny naśladowania i powtarzania

• Stefan Czarnowski: Kultura jest to całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie

• Jan Szczepański widzi w kulturze ogół wytworów działalności ludzkiej materialnych i niematerialnych, wartości i uznawanych sposobów postępowania, zobiektywizowanych i przyjętych w dowolnych zbiorowościach, przekazywanych innym zbiorowościom i następnym pokoleniom

• W obrębie kultury zbiorowości mieści się kultura osobista jednostki, która wedle Jana Szczepańskiego zawiera się w ogóle jej osobistych wzorów postępowania, jej metod działania, wytworów jej działalności, jej idei i myśli często nieznanych innym ludziom

• argumenty przemawiające za rozciągnięciem pojęcia „kultura” na zjawisko polityczne:

• polityka stanowi jedną z ważnych sfer życia społecznego, jest wytworem działalności ludzkiej będącym wyrazem celowej, zorganizowanej aktywności człowieka, związanej ze zdobyciem i wykorzystaniem władzy

• kategorie właściwe socjologicznemu i antropologicznemu ujęciu kultury z powodzeniem mogą być zastosowane do analizy zjawisk politycznych

• prekursor i twórca socjologii polityki - Max Weber

• Marian Orzechowski: Dla Webera kultura polityczna jest właśnie sposobem bycia ludzi - a przede wszystkim polityków - w sferze rzeczywistości politycznej, tworzących ją idei, instytucji, działań i stosunków społecznych (...) Eksponując kulturę polityczną tych, którzy politykę tworzą i uprawiają, poszukiwał odpowiedzi na pytania: jakie są i jakie powinny być stosunki między zwolennikami a przywódcami, jakie są i jakie powinny być sposoby ich postępowania?”

• modele ładów społecznych odzwierciedlają aspiracje, oczekiwania i marzenia społeczne stanowią wzorzec, miarę, wedle których oceniany jest stan społeczeństwa, a także określają cele, które godzi się osiągnąć. Pozostają istotnym elementem zabiegów socjotechnicznych

• Stanisław Ossowski - twórca 4 typów ładu społecznego:

• Ład przedstawień zbiorowych - odzwierciedlał wczesne stadium zorganizowania i odnosił się do społeczeństwa pierwotnego, w którym życie było regulowane ukształtowanymi przez tradycję obyczajami i zwyczajami, nakazującymi konformizm społeczny

• Ład monocentryczny - łączony z religiami monoteistycznymi, utopią komunistyczną, zastosowany w totalitarnej organizacji państwa faszystowskiego - zakłada koncepcję władzy, która kieruje hierarchicznie ustrukturalizowanym i równocześnie zatomizowanym społeczeństwem, skłanianym do zaaprobowania jednego systemu wartości ideowo-politycznych; egzystencja jednostek i grup społecznych podporządkowana zostaje decyzjom centrum władczego, stosującego jawne lub utajone środki przymusu i eliminującego pluralizm. System polityczny podlega zhierarchizowaniu oraz scentralizowaniu, a możliwości artykulacji politycznej są ograniczone

• Ład policentryczny - współzawodnictwo, walka i współdziałanie występują we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Społeczeństwo, powodowane różnorodnymi interesami walczą o dobra uznawane za ważne: dobra duchowe, dobra ekonomiczne, dobra polityczne

• Ład porozumień zbiorowych - wspólne, wynegocjowane cele miały być osiągane przez racjonalną koordynację działań rozmaitych grup i różnych ośrodków działania. Miał on godzić spontaniczność i żywiołowość ludzkich działań. Przesłanką zaś kooperacji, racjonalnej koordynacji miała być prospołecznie zorientowana świadomość

• Kultura polityczna, która obejmuje wszelkie formy i przejawy politycznej aktywności ludzkiej to zbiorowy, trwały i zobiektywizowany oraz zintegrowany całościowo dorobek, osadzony w czasie i przestrzeni, dostępny doświadczeniu całej zbiorowości lub przynajmniej pewnym grupom, będący rezultatem twórczego i przetwórczego wysiłku pokoleń, obejmujący materialne i niematerialne wytwory działań ludzkich, w tym także systemy wartości i wzory zachowań, których jądrem jest polityka, w tym osobliwie władza, zdobycie, utrzymanie i jej wykorzystanie.

• koncepcja kultury politycznej

• twórcy: Gabriel A. Almond, Sidney C. Verba oraz Bighman G. Powell

• Badali nastawienie ludzi na trzech płaszczyznach (zamierzając ukazać polityczne postawy i oczekiwania ludzkie dotyczące całokształtu życia politycznego)

• poznawczej

• emocjonalnej

• wartościującej

• początkowo sformułowana teza: wyłania się kultura światowa, której rozwój obejmie całą zbiorowość ludzką, osiągając jednocześnie poziom porównywalny z jej zachodnimi standardami

• spójność owocuje stabilnością, zaś jej brak skutkuje niestabilnością; krańcowym objawem niestabilności jest odrzucanie instytucji i struktur politycznych, co może sygnalizować zbliżanie się momentu zmiany systemowej, zaś łagodniejszym - apatia

• XIX-wieczne ujęcie kultury politycznej cechował redukcjonizm; kiedy autorzy amerykańscy mówią o kulturze politycznej społeczeństwa, chodzi im o ustrój polityczny uzewnętrzniony przez członków społeczności w postaci pojęć uczuć, ocen. Ludzie wprowadzeni są w tę kulturę w ten sposób, w jaki w procesie uspołecznienia uczą się niepolitycznych ról i zasad rządzących życiem społecznym. Traktują oni kulturę polityczną jako sferę subiektywną, leżącą u podstaw działań politycznych i nadającą im znaczenie

• Ujmując postawę jako uzewnętrznione aspekty obiektów i relacji, wyróżniono jej trzy typy:

• poznawcza - wyraża się w zainteresowaniu polityką, w znajomości i rozeznawaniu istoty, sensu oraz skutków funkcjonowania instytucji politycznych

• emocjonalna - wiąże się z uczuciowym przeżywaniem stanu spraw politycznych oraz zakresu spełniania przez polityków, w tym także funkcjonariuszy oczekiwań i potrzeb artykułowanych przez zainteresowanego

• wartościująca - wyraża sądy i opinie odwołujące się do uznawanych standardów i wzorców, odzwierciedla aprobatę bądź dezaprobatę wobec przejawów życia politycznego

• język polityczny postanowień władz tworzą:

• specyficzne role czy struktury

• wykonawcy owych ról

• poszczególne strategie polityczne, decyzje i sposoby ich przeprowadzania

• 2 grupy procesów:

• procesy inicjujące, ściśle polityczne, w obrębie których lokowane są partie polityczne, grupy interesów oraz środki komunikacji masowej

• procesy wynikowe - tworzą struktury biurokratyczne (administracyjne)

• typy kultury:

• zaściankowa (parafialna) - tradycyjna struktura polityczna będzie najbardziej zgodna; mieści się tutaj kultura polityczna afrykańskich społeczności plemiennych oraz wspólnot autonomicznych. Jej cechą jest brak wyspecjalizowanych instytucji politycznych oraz ról politycznych

• podporządkowana (poddańcza) - najogólniej odpowiada strukturze scentralizowanej władzy autorytarnej; w postawach wyrażana jest wiedza o całym systemie politycznym, a także obiektach, które pełnią funkcje administracyjno-biurokratyczne. Łączy się z tym wyraźne emocje. Postawom towarzyszy bezradność jednostkowa oraz brak poczucia sprawstwa.

• uczestnicząca - odpowiada demokratyczna struktura władzy; jednostki wykazują wiedzę w odniesieniu do całości systemu politycznego, jego ogniw zarówno inicjujących jak i wynikowych, a także swoich powinności i roli. Nie pozostają one obojętne uczuciowo, formułując zdecydowane oceny, wykazując świadomość swej pozycji politycznej i łącząc z nią wyraziste uczucia i oceny.

• SYSTEMY POLITYCZNE

1. System polityczny państwa

• stanowiska metodologiczne:

• podejście instytucjonalne sprowadza system polityczny do całokształtu instytucji politycznych oraz relacji zachodzących między nimi, a także do zasad działania i systemów normatywnych, na podstawie których one działają

• podejście strukturalno-funkcjonalne traktuje system polityczny jako proces polityczny dokonujący się w ramach poszczególnych wspólnot, takich jak państwo, związki zawodowe, zrzeszenia przedsiębiorstw itd.

• podejście systemowe rozpatruje interakcje między systemem politycznym a jego otoczeniem. Sprowadzają się one do trzech etapów:

• wejście - relacje między systemem a otoczeniem; mogą pochodzić z trzech źródeł:

• społeczeństwa

• elity polityczne

• otoczenie międzynarodowe

• przetworzenie - wewnętrzny proces systemu

• wyjście - relacje między systemem a otoczeniem; w postaci ekstrakcji, regulacji, dystrybucji i symboli mogą wywołać zmiany w otoczeniu, które z kolei wpływają na system polityczny. Proces ten określany jest jako -> sprzężenie zwrotne.

Poparcia i żądania wchodzą do systemu politycznego z otoczenia. Żądania i poparcia aktywnie wpływają na decyzje i programy podejmowane przez system, dostarczają zasobów, które umożliwiają systemowi politycznemu realizację decyzji i programów.

• rodzaje systemów:

• system polityczny - definicje:

• dla większości socjologów amerykańskich system polityczny to ogół struktur, procedur i instytucji, które działają wspólnie, aby znaleźć rozstrzygnięcie problemów.

• we francuskim Słowniku terminów politologicznych: całokształt wzajemnych politycznych powiązań istniejących w globalnych systemie, jakim jest społeczeństwo.

• system polityczny to ogół organów państwowych, partii politycznych oraz organizacji i grup społecznych - formalnych i nieformalnych - uczestniczących w działaniach politycznych w ramach danego państwa oraz ogół generalnych zasad i norm, regulujących wzajemne stosunki między nimi.

W systemie politycznym wyróżnić można cztery podsystemy:

• instytucjonalny - obejmuje różnorodne struktury organizacyjne; spełnia rolę inicjującą w stosunku do pozostałych podsystemów i całego systemu politycznego; do najbardziej istotnych struktur organizacyjnych należą:

• aparat państwowy

• partie polityczne

• zinstytucjonalizowane grupy interesu

• funkcjonalny - składa się z ogółu funkcji i ról wypełnianych przez poszczególne elementy podsystemu instytucjonalnego oraz przez system polityczny w całości

• przez funkcję systemu politycznego rozumie się każde działanie, które przyczynia się do zachowania systemu w długotrwałym okresie, tzn. zmierzające zarówno do podtrzymania istniejącego stanu, jak i do dalszego jego rozwoju.

• rodzaje funkcji systemu politycznego:

• regulacyjna - oznacza sterowanie procesami według reguł przyjętych w danym systemie politycznym

• mediacyjna - sprowadza się do rozwiązywania konfliktów i mediacji w przypadkach sprzecznych interesów grupowych

• adaptacyjna - przejawia się m.in. w usprawnianiu działania instytucji i w poszerzaniu bazy funkcjonowania systemu

• innowacyjna - polega na wprowadzaniu do otoczenia reguł i mechanizmów działania

• regulacyjny (normatywny) - obejmuje ogół norm, za których pośrednictwem regulowane są stosunki społeczno-polityczne. Jest on wewnętrznie złożony i obejmuje:

• normy prawne - mieszczące się w konstytucji, ustawach, aktach organów wykonawczych i orzeczeniach sądowych, stanowią główną składową część podsystemu regulacyjnego

• normy pozaprawne (autonomiczne) - występują w aktach (regulaminach, statutach, zarządzeniach) przyjmowanych przez organy i organizacje państwowe, np. partyjne, grupy interesu

• reguły nienormatywne - to m.in. Narodowe i polityczne tradycje, kultura polityczna, różne formy świadomości społecznej, praktyka prawna i polityczna oraz idee prawne i doktryny sądowe

• komunikacyjny - obejmuje ogół związków i stosunków istniejących między różnymi strukturalnymi elementami podsystemu instytucjonalnego, np. między partiami politycznymi, między parlamentem a rządem. W ramach tych powiązań wyróżnić można m.in. związki i stosunki wspierające system oraz naruszające go postawy, a także indyferentne (bierne) w stosunku do procesów zachodzących w systemie politycznym

• strefa wewnętrzna

• system ekonomiczny - określony jest przez typ własności środków produkcji i charakter gospodarowania

• system społeczny - wypełnia struktura socjalna społeczeństwa, zróżnicowana według różnych kryteriów podziału, np. wieku, płci, zamieszkania.

• system kulturowy

• strefa zewnętrzna, tzn. otoczenie międzynarodowe danego kraju, określana jest charakterem stosunków międzynarodowych, a w szczególności wzajemnymi relacjami danego systemu politycznego z innymi systemami politycznymi

• Unia Europejska

• Funkcjonowanie systemu politycznego

• David Easton w swoich pracach rozpatruje system polityczny jako samoregulujący i samorozwijający się organizm, aktywnie reagujący na impulsy dochodzące z zewnątrz. System polityczny, z godnie z jego punktem widzenia, to wzajemne oddziaływanie, w którego konsekwencji w społeczeństwie rozdzielone są środki i rozwiązywane konflikty między jego członkami. (Zgodnie z poglądami Eastona, system polityczny to dynamiczna struktura wzajemnego oddziaływania jego struktur).

• Gabriel A. Almond - zgodnie z jego koncepcją, system polityczny to wzajemne oddziaływanie różnych form politycznej działalności państwowych i niepaństwowych struktur, rozpatrywane na dwóch poziomach:

• instytucjonalnym

• normatywnym.

Modem Almonda bierze pod uwagę psychologiczne aspekty wzajemnego politycznego oddziaływania, impulsy płynące nie tylko od narodu z zewnątrz, ale także od rządzącej elity.

Almond rozpatruje funkcjonowanie systemu na trzech poziomach:

• możliwości systemu - zdolność rządu w zakresie oddziaływania na procesy społeczne, wpływania na polityczną świadomość i zachowania ludzi w zamiarze osiągania państwowych celów

• zmiany zachodzące w samym systemie - tzn. proces wytwarzania czynników wchodzących w wychodzące z systemu politycznego

• podtrzymywanie modelu i adaptacja - polityczne regulowanie i socjalizacja. Ważne jest podporządkowanie politycznych działań i politycznego rozwoju podstawowym zasadom, stałe tworzenie bazy normatywnej i poszukiwanie właściwych motywacji.

• typologia systemów politycznych

• najbardziej znaczący system został stworzony przez Arystotelesa - utrzymywał, że formy rządzenia można kategoryzować w oparciu o odpowiedzi na dwa pytania: „kto rządzi?” i „kto odnosi korzyści z rządzenia?” Na tej podstawie wyróżnia się sześć form rządzenia:

• tyranię

• oligarchię

• demokrację

• monarchię

• arystokrację

• pakty

• poglądy Arystotelesa później rozwijali:

• Thomas Hobbes i Jean Bodin - zasada suwerenności interpretowania jako przesłanka stabilności reżimów politycznych. Pożądaną formą rządzenia miał być absolutyzm.

• John Locke i Monteskiusz - występowali za reżimem konstytucyjnym. Rozwój nowoczesnych systemów konstytucyjnych wyparła klasyczna klasyfikacja systemów politycznych.

• prezydialne i parlamentarne formy rządów:

• forma monarchiczna:

• prezydialne: monarchia konstytucyjna (np. niemieckie cesarstwo od 1871)

• parlamentarne: dominacja lub hegemonia premiera (np. W. Brytania i Szwajcaria)

• forma republikańska

• prezydialne:

• prezydent posiada wszystkie kompetencje wykonawcze (np. USA)

• prezydent w Radzie Ministrów (np. Meksyk, Brazylia)

• system kolonialny (np. Szwajcaria)

• parlamentarne:

• egzekutywa kooperująca (np. III. I IV. Republika)

• dominacja lub hegemonia kanclerza (np. RFN)

• dominacja lub hegemonia prezydenta (np. Finlandia, Grecja, V Republika Francuska)

• dominacja parlamentu (np. system rządów wg konstytucji jakobińskiej)

• państwa federalne i jednolite

• federalne struktury państwa

• federalizm międzypaństwowy (konfederacja)

• związek państw np. Związek Niemiecki (1815-1866), USA(1778-1787)

• wspólnota oparta na prawie międzynarodowym

• suwerenność należy do części składowych (państw)

• realizowanie wspólnych zadań w ramach zawartej umowy

• ustawodawstwo w ramach części składowych, jeśli nie jest delegowane na organy wspólnoty

• federalizm wewnątrzpaństwowy (federacja)

• państwo związkowe (np. Szwajcaria (od 1848), RFN

• państwo - prawna forma wspólnoty

• suwerenność należy do związku

• udział części składowych w wypracowaniu decyzji ogólnopaństwowych

• podział władzy państwowej między związek i części składowe

• państwa jednolite

• administracyjna decentralizacja (np. Wielka Brytania, Włochy, Hiszpania)

• najważniejsze decyzje należą do władzy centralnej. Jest ona ograniczona przez autonomiczne obszary rozstrzygania należące do ciał samorządowych

• centralizacja (np. Niemcy 1933-1945)

• centralne zarządzanie

• główne typy systemów politycznych:

• liberalne (polyarchiczne) systemy polityczne

• Indie, Japonia czy postrasistowska RPA

• System taki cechuje:

• konkurencyjny system partyjny

• instytucjonalne zabezpieczenia dla praw obywatelskich

• silne civil society

• regularnie przeprowadzane wolne wybory, poddane społecznej kontroli

• bazują na:

• demokracji większościowej (Wielka Brytania, Nowa Zelandia, Australia, Kanada, Izrael i Indie) zdeterminowane podziałami w parlamencie oraz odpowiadają modelowi westminsterskimu. Jego cechy to:

• jednopartyjny rząd

• brak separacji władz między egzekutywą a legislatywą

• parlament jednoizbowy lub dwuizbowy

• system dwupartyjny

• pluralistyczny system wyborczy

• scentralizowany rząd

• niepisana konstytucja

• demokracji konsensualnej (Austria, Belgia, Holandia, Szwajcaria) - typowa dla społeczeństw podzielonych pod względem religijnym, ideologicznym, regionalnym, kulturowym itd. Wiąże się z cechami:

• koalicyjny rząd

• separacja władz pomiędzy egzekutywą a legislatywą

• system wielopartyjny

• proporcjonalna reprezentacja

• federalizm lub decentralizacja

• pisana konstytucja.

• postkomunistyczne systemy polityczne

• w Europie w latach 1989-1990 - proces demokratyzacji wg zachodniego, liberalnego modelu

• adaptacja wielopartyjnych wyborców i otwarcie na reformy gospodarki rynkowej

• przejmowanie wzorców zachodniej polyarchii

• bezwzględna cenzura, tłumienie opozycji i monopol partii komunistycznej w przeszłości ciągle dzisiaj owocują trudnościami w podejmowaniu negocjacji, a także rozwój słabego i sfragmentaryzowanego systemu partyjnego, mającego problemy z agregacją interesów społecznych.

• wzrastająca rola partii postkomunistycznych

• następstwa procesu ekonomicznej transformacji

• słabość władzy państwowej, niezdolnej do rozwiązywania konfliktów etnicznych i narodowościowych

• wschodnioazjatyckie systemy polityczne

• Wschodnia i Południowo-Wschodnia Azja: Korea, Tajwan, Hongkong, Singapur oraz Chiny (w pewnym stopniu, od końca lat 70.)

• charakterystyczne cechy:

• dominujące zorientowanie bardziej na ekonomiczne niż polityczne kwestie

• wzrost i budowa dobrobytu

• generalny respekt dla państwa

• poparcie dla silnego rządu

• tolerancja dla silniejszych partii

• konfucjański wymóg lojalności, dyscypliny i obowiązku wyzwala ogólną skłonność do uznawania liderów

• respektowanie socjalnej kohezyjności i centralnej roli rodziny

• w konsekwencji powyższych -> bardzo ograniczona gotowość asymilacji idei i praw człowieka

• islamskie systemy polityczne

• Północna Afryka, Bliski Wschód i niektóre obszary Azji

• islam jest, poza religią, sposobem życia

• islam polityczny jest konstrukcją teokratyczną, w której zarówno polityczne jak i inne stosunki są zgodne z zasadami religijnymi.

• Systemy takie przybierają różne formy

• fundamentalistyczna łączona jest zwykle z Iranem, zaznacza się również w Arabii Saudyjskiej

• system zinstytucjonalizowanych pól religijnych z Islamską Radą Rewolucyjną z 15 duchownych seniorów

• parlament wyłaniany w wyborach, ukształtowany jako Islamskie Zgromadzenie Konsultacyjne

• pluralistyczna

• występuje w Malezji

• reżimy wojskowe

• cechuje podporządkowanie wszystkich czynników kształtujących system polityczny władzy wojskowych

• występuje często w Ameryce Łacińskiej, na Bliskim Wschodzie, w Afryce, w Południowo-Wschodniej Azji

• normy prawne są zazwyczaj zawieszone, nie funkcjonują instytucje, przez które opozycja może wyrażać swoje stanowiska, wolna prasa z reguły zakazana lub ściśle reglamentowana

• trzy formy wojskowych reżimów:

• klasyczna wojskowa junta - najczęściej w Ameryce Łacińskiej. Rozstrzygającą rolę spełnia Rada Oficerów, w której reprezentowane są armia lądowa, siły morskie i powietrzne. Rywalizacja między grupami oficerów.

• spersonalizowana dyktatura wojskowa - do władzy desygnowany jest charyzmatyczny przywódca, tj. np. generał Pinochet w Chile po 1973.

• rządy cywilów lojalne wobec armii - brak bezpośredniej interwencji armii. Pojawiają się tendencje polyarchiczne (np. powojenna Brazylia)

• ELITY POLITYCZNE

1. pojęcie i koncepcje elit

• najogólniej elitę można określić jako zespół osób sprawujących władzę, a więc podejmujących istotne decyzje polityczne

• Elita to wyodrębniona, choć niekoniecznie w sposób sformalizowany, grupa przywódcza stanowiąca wzór dla reszty społeczeństwa, kierująca jego życiem i określająca lub przynajmniej wpływająca na kierunek jego rozwoju; może być usytuowana w różnych segmentach struktury społecznej i niekoniecznie w oficjalnym establishmencie, szczególne znaczenie jednak przypisywane jest powszechnie elicie politycznej i elicie kulturalnej.

• Przekonanie o celowości lub wręcz konieczności i dobroczynności istnienia elit nosi nazwę elitaryzmu. Elita jest trwałym elementem struktury społecznej i pełni rolę sprawczą w procesie historycznym

• Podstawowe metody wyodrębnienia elity politycznej:

• Metoda pozycyjna - elitę polityczną tworzą osoby zajmujące strategiczne pozycje w państwie

• Metoda reputacyjna - elitę polityczną tworzą osoby, które mają istotny wpływ na decyzje państwowe

• Metoda decyzyjna - elitę polityczną tworzą osoby rzeczywiście podejmujące decyzje bądź mające na nie istotny wpływ

• perspektywy występujące w studiach nad elitami:

• ujęcie instytucjonalne - centralnym punktem zainteresowania są instytucje władzy i organizacje polityczne.

• Max Weber uważa, że warstwa zawodowych polityków pojawiła się dopiero w nowoczesnym, scentralizowanym państwie. Sami nie pragnęli być władcami, ale wstępowali do służby politycznej.

• C. W. Mills: pozycja jednostki zależy przede wszystkim od uczestnictwa w najważniejszych instytucjach politycznych, ekonomicznych oraz militarnych, a także wynika z uznania znaczenia urzędu. Elita władzy to „koła polityczne, ekonomiczne i wojskowe, które podejmują wspólni - jako złożony zespół nakładających się na siebie klik - decyzje pociągające ze sobą skutki w skali przynajmniej ogólnokrajowej. Dominacja elit wynika z dwóch procesów rozwojowych. Z jednej strony kompleksowość współczesnego, nowoczesnego społeczeństwa powoduje skupienie władzy w rękach wąskiej grupy społecznej. Z drugiej - coraz bardziej zatomizowane społeczeństwa są niezdolne do autonomicznego działania, co powoduje wzrost znaczenia elit rządzących.

• R. Dahl: w okresie pierwszej połowy XX stulecia w USA nastąpiło przejście od hierarchii władzy, na której szczycie stała klasa panująca, do stanu rozproszenia władzy.

• G. Sartori: określenie elity jako konkretnej mniejszości, stanowiącej „grupę kontrolującą”, które wyodrębniane są na podstawie:

• władzy (kryterium altymetryczne): władzę ma ten, kto jest na szczycie

• zasług usprawiedliwiających sprawowanie władzy (kryterium zasług, które zakłada, że ktoś ma władzę i jest na szczycie, dlatego, że na to zasługuje).

• K. Mannheim - w historii występowały trzy podstawowe kryteria selekcji elit:

• kryterium krwi - na podstawie którego dobierały swoje elity społeczeństwa arystokratyczne

• kryterium własności - charakterystyczne dla społeczeństwa burżuazyjnego

• kryterium osiągnięć - łączące się z dwoma poprzednimi

Autor ten definiuje elitę jako „konglomerat osób, mężczyzn i kobiet, które powodzenie i pozycję zawdzięczają jednemu lub więcej niż jednemu z wymienionych kryteriów

• ujęcie stratyfikacyjne - charakteryzuje elitę przez cechy jej położenia społecznego, wewnętrznych więzi, wspólne treści świadomości. Elita w tym ujęciu jest grupą zintegrowaną i wyizolowaną.

• termin elita - wprowadzony do nauk społecznych przez V. Pareta. Elitę tworzą ludzie o najwyższych zdolnościach w danej dziedzinie aktywności. Są to ludzie uszeregowani według wielkości wpływów oraz władzy politycznej i społecznej (...). Jak długo równowaga społeczna jest stabilna, większość członków elity wydaje się znakomicie wyposażona w pewne cechy, nieważne dobre czy złe, zapewniające im władzę.

• Gaetano Mosca: Całą historię cywilizowane ludzkości można by wyjaśnić konfliktem między dążeniem rządzących do monopolizowania i dziedziczności władzy a dążeniem nowych sił do zmiany stosunków społecznych.

• Model organizacyjny elity implikuje podział zadań między jej członkami, strukturę hierarchii funkcjonariuszy państwowych, sposób wydawania decyzji i ich egzekwowania.

• Teoria klasy politycznej Moski zakłada, że w ustroju, w którym władzę sprawuje arystokracja, klasa rządząca jest stabilna, w przeciwieństwie do ustroju demokratycznego. Grupa społeczna staje się elitą lub klasą polityczną właśnie dzięki organizacji, która pozwala na realizację celów elity.

• Robert Michels: Autor żelaznego prawa oligarchii. Nieuchronną tendencją rozwoju społecznego jest pojawienie się zorganizowanej mniejszości w łonie mas. Mniejszość ta przyjmuje pozycję klasy panującej.

• Skłonności oligarchiczne w ramach ruchów społecznych prowadzą do tzw. amalgamacji nowych przywódców, wchłonięcia przywódców nowych ruchów politycznych przez istniejącą klasę polityczną.

• Powstawanie oligarchii w łonie najróżnorodniejszych form demokracji to tendencja organiczna, a więc taka, której nieuchronnie podlega każda organizacja.

• H. Lasswell rozumiał elitę jako tych, którzy otrzymują najwięcej tego, co jest do otrzymania. Dostępne wartości mogą być sklasyfikowane jako prestiż, dochód, bezpieczeństwo. Ci, którzy otrzymują najwięcej, są elitą, reszta jest masą.

Stosunek do władzy jest podstawowym kryterium podziału społeczeństwa na trzy klasy:

• klasę panującą, na którą składają się rządzący i w których interesie władza jest sprawowana

• klasę zależną, czyli subelitę

• klasę poddaną, która jest przedmiotem decyzji władczych i której wpływ na owe decyzje jest niewielki

• G. Field i J. Higley są twórcami neofunkcjonalnego paradygmatu elitystycznego - opiera się on na przesłankach instytucjonalnych. W ich ujęciu elita to zbiór jednostek, które dzięki swej strategicznej pozycji w kluczowych organizacjach społecznych są w stanie kształtować procesy decyzyjne regularnie i substancjalnie.

• wg W.A. Welsha należy rozróżnić następujące cechy elit:

• demograficzne - wiek, pochodzenie narodowościowe, pochodzenie społeczne, natura i zakres uczestnictwa politycznego rodziny, formalne wykształcenie, rodzaj specjalistycznego wykształcenia

• karier politycznych - formalna pozycja w elicie władzy, doświadczenie polityczne itp.

• orientacja na wartości i na zadania

• w polskiej literaturze problematykę elit podejmował Cz. Znamierowski: w każdej społeczności państwowej musi istnieć elita faktycznie sprawująca władzę.

• K. Smogorzewski - elity można definiować według kryteriów:

• obiektywnych - idea wyższości, względnie przewagi jaką pewnej grupie ludzi w dawnym społeczeństwie gwarantują jej cechy charakteru, inteligencja, zdolności.

• subiektywnych - zasługi i użyteczność elit

• W. Wesołowski: elitę stanowią ci, którzy z racji swego miejsca w strukturze politycznej podejmują decyzje państwowe lub mają bezpośredni wpływ na te decyzje. Autor uważa, iż elitę polityczną można nazwać elitą władzy, ponieważ jej główną cechą jest stosunek do władzy państwowej. Ludzie elity wykorzystują wpływ polityczny do zajęcia stanowisk rządowych, bądź decydowania o treści działań rządu.

• elitaryzm a demokracja

• Źródłem władzy nie są masy (nieelita) lecz elita, która jednakowoż ma obowiązek kierowania ludem i poświęcania się dla niego.

• Projektami najdalej idącymi w kierunku postulowanej instytucjonalizacji elitaryzmu były

• koncepcja Legionu Zasłużonych oraz różne warianty rządów elity narodowej

• Elitaryzm i demokracja dają się pogodzić i są komplementarne; elitaryzm i demokracja służą sobie nawzajem, demokracja tworząc i pielęgnując różne elity, elita służąc demokracji i ożywiając ją poprzez utrzymanie dynamizmu demokracji i poprzez zwalczanie jej skłonności do filistynizmu.

• Współczesny punkt widzenia prezentuje M. Duverger: formuła „Rządy ludu przez lud” musi być zastąpiona formułą „Rządy ludu przez elitę wyłonioną z ludu”.

• struktura elit

• wg Pareta, na strukturę elit składają się trzy elementy:

• elity rządzące

• elity nierządzące

• masy

• W kształtowaniu elity obok władzy istotne znaczenie mają takie czynniki jak: bogactwo, rodzina oraz koneksje.

• G. Mosca wyróżnił 2 warstwy, z których stosunkowo nieliczna wyższa monopolizuje funkcje decyzyjne w rządzie, natomiast niższa wykonuje podjęte decyzje.

• Współcześnie: Klasa polityczna jest jednym z podstawowych elementów systemu politycznego. Można wyróżnić w niej 2 zasadnicze warstwy:

• szeroko rozumiana elita polityczna, skupiona w instytucjach, jak partie polityczne, związki zawodowe.

• administratorzy, establishment podejmujący bezpośrednio decyzje polityczne i odpowiedzialny za ich realizację.

• R. Putnam: skonstruował model współczesnego społeczeństwa demokratycznego ze względu na kryterium udziału obywateli w życiu społecznym. Wyróżnia się następujące kategorie społeczne:

• elita decyzji - możliwość podejmowania decyzji politycznych na szczeblu władzy państwowej. Osoby, które zajmują urzędy polityczne na skutek procedur demokratycznych (prezydenci, premierzy, ministrowie, szefowie centralnych instytucji w strukturze władzy politycznej)

• elita wpływu - te jednostki i grupy, które w sposób pośredni oddziałują na decyzje polityczne (urzędnicy państwowi wyższego szczebla, wielcy właściciele, przemysłowcy, finansjera, grupy interesów, przywódcy partyjni, oficjalni bądź nieoficjalni konsultanci)

• aktywiści polityczni

• uważnie obserwujący życie polityczne

• wyborcy

• nieuczestniczący w życiu politycznym.

• W. Wesołowski: elita władzy jako produkt struktury politycznej społeczeństwa. Znajdują się tu wszystkie te jednostki, które biorą udział w procesie kształtowania i podejmowania decyzji politycznych. Elita decyzji jest zarazem elitą wpływu, gdyż ma wpływ wewnętrzny na proces podejmowania decyzji,

• Trzy warstwy (segmenty) elity władzy:

• elita parlamentarna

• elita rządowa

• elita sądownicza

• Do elity wpływu należy zaliczyć jeszcze:

• struktury formalne, np. pozaparlamentarne partie polityczne, ustrukturalizowane grupy interesu, związki zawodowe, Kościół i organizacje religijne oraz inne.

• struktury nieformalne: grupy, które nie mają statusu politycznego, nie dysponują formalnymi strukturami i organizacjami, ale mają środki wpływu i wykorzystują je zawsze, kiedy dotyczy to realizacji ich partykularnych interesów.

• Decyzyjne podejście do analizy elit polega na kreśleniu szeregu koncentrycznych kół o różnym promieniu, symbolizującym odległość od centrum decyzyjnego

• (np. rdzeń decyzyjny, centrum decyzyjne, peryferie i dalekie peryferie)

• typologie elit

• K. Smogorzewski

• elity idealistyczne - odwołują się do uczuć religijnych i patriotycznych

• elity realistyczne - stwierdzają, iż dar spekulacji przeważa nad więzami duchowymi

• Cz. Znamierowski

• elity sytuacji społecznej:

• elita walorów - opiera się na uznanych za wartościowe cechach duszy i ciała człowieka, a więc na wartościach jego osobowości

• elita majątku - związana z elitą walorów

• elita rodowa - opiera się na wyróżnieniu genealogicznym, czyli na twierdzeniu oceniającego, iż człowiek, który urodził się z rodziców należących do elity, sam do niej należy.

• elita ludzi ustosunkowanych - osoby, które związane są z przedstawicielami elity społecznej.

• elita funkcji - funkcja, jaką wypełniają członkowie elity

• elita zasług - podejmujący działanie korzystne dla społeczności

• ze względu na stosunek do członków grupy:

• elita pasożytnicza (kastowa) - solidarność społeczną odczuwają jej członkowie jedynie w granicach swojej grupy. Masy są jedynie narzędziem realizacji interesów elity

• elita rycerska - postawa wyższości w stosunku do mas, ale jednocześnie uświadamia sobie obowiązki, jakie na niej spoczywają.

• D. Putnam

• wg struktury elity

• integracja elity

• łatwość dostępu do niej

• powiązania pomiędzy elitami

• B. Hawrylyshyn - modele interakcji pomiędzy elitami:

• jednowładztwo - istnieje tylko jedna elita władzy, która szybko alienuje się ze społeczeństwem

• równoległe istnienie dwu elit - rządzącej i opozycyjnej, obie mogą ulec alienacji, chociaż zagrożenie nie jest tak duże

• system partycypacyjno-konsensualny - optymalne rozwiązanie - porozumienie pomiędzy rządzącymi i rządzonymi pozwala na ograniczenie zjawiska alienacji elit.

• Z. J. Pietraś - podział ze względu na problem adaptacji politycznej państwa:

• elity kosmopolityczne - popierają nowoczesność nawet wtedy, gdyby doprowadziło to do zniszczenia ich własnej kultury i tradycji. Akceptują nieograniczoną inwazję obcych wzorów, a także zrywanie z przeszłością.

• elity nacjonalistyczne - odrzucają wpływy płynące ze świata zewnętrznego. Dążą do izolowania państwa i odrzucania nowoczesności, idealizują przeszłość

• elity kompradorskie - protegują dwoistość kultury w państwie: akceptują zarówno tradycję, jak i nowoczesność, jednak dla różnych grup społecznych: obok wysp nowoczesności, w których zamierza żyć taka elita, dopuszcza się „morza” tradycyjności dla reszty społeczeństwa

• elity liberalne - próbują łączyć obie wartości, by stały się niesprzeczne. Kompromis pomiędzy tradycją a nowoczesnością oznacza unowocześnienie nieniszczące podstawowych wartości tradycyjnej kultury

• wg kryterium stopnia strukturalnej integracji

• elita sfragmentalizowana - cechuje fundamentalna rozbieżność co do wartości i reguł polityki. Odłamy elity zachowują się wobec siebie jako wrogowie na polu walki. Konsekwencją może być długotrwała destabilizacja polityczna, rewolucja czy też dyktatura elity, która odwołuje się do zasad egalitaryzmu po to, aby zyskać pomoc nieelit. W przypadku, kiedy dojdzie do dyktatury czy rewolucji, są one eliminowane ze strategicznych pozycji lub giną.

• elita ideologicznie zunifikowana - w jej skład wchodzą obsadzający strategiczne pozycje przywódcy zwartych ideologicznie i organizacyjnie ruchów politycznych. Pojawia się w wyniku zwycięstw militarnych lub rewolucji wewnętrznych. Elita tego typu monopolizuje decyzje polityczne, stopniowo eliminując konkurentów mających inne przekonania. Jest jedynym graczem na scenie politycznej, a wyznawana przez nią ideologia - jedyną dozwoloną. Systemy polityczne są stabilne i utrzymują się dopóki nie zostaną obalone. (Rosja 1917, Niemcy 1933, Włochy 1922)

• elita konsensualnie zunifikowana - składa się z frakcji podzielających podstawowe wartości i reguły gry politycznej. Niezależnie od różnic, poszczególne frakcje komunikują się ze sobą, a niekiedy współpracują. Są politycznymi oponentami, których należy przekonać, zneutralizować lub osłabić. Warunek wstępny rzeczywiście demokratycznych działań politycznych. Instytucje polityczne są stabilne.

• pozostałe:

• elita częściowo zunifikowana - typ pośredni pomiędzy elitami niezunifikowanymi a konsensualnie zunifikowanymi, gdyż nie ma ona zdolności samotrwania i przekształca się w jedną z nich (zależy od sytuacji ekonomicznej).

• elity konsensualnie zjednoczone - powstają labo przez długotrwały proces stopniowego przybliżania się elit podziemnych, albo przez porozumienie, kiedy to elity zawierają układ regulujący ich wzajemne stosunki i kształt przyszłego ustroju. Istnienie takiej elity jest warunkiem koniecznym stabilnej demokracji,

• elity tajne (niejawne ośrodki decyzyjne). Zaliczane są tutaj mafie, masoneria, inne ugrupowania transnarodowe, kliki oraz organizacje wywiadowcze, które rzekomo penetrują jawne elity polityczne.

• posłowie Sejmu kontraktowego nie mieli wykrystalizowanego modeli swoich poselskich ról. Można podzielić ich na sześć nierozłącznych kategorii:

• poseł-specjalista - postrzega pracę w parlamencie bardziej jako działalność profesjonalną niż polityczną

• poseł-polityk - widzi w Sejmie miejsce działalności politycznej, a jego celem jest realizacja interesów własnego ugrupowania politycznego

• poseł-reprezentant - reprezentuje swoich wyborców

• poseł-społecznik - Sejm jest miejscem, ale niejedynym działalności społecznej

• poseł-wojownik - chce walczyć w słusznej sprawie

• poseł-biznesmen - uważa siebie samego za przedstawiciela „stanu trzeciego” i interesował się przede wszystkim sprawami gospodarczymi czy moralnymi

• PRZYWÓDZTWO POLITYCZNE

1. przyczyny zajmowania się przywództwem

2. pojęcie

• Carl Schmitt: Sztuka pozyskiwania zwolenników i minimalizowania wpływu przeciwników, w warunkach istnienia zewnętrznego wroga (nawiązanie do klasycznej definicji Carla Schmitta)

• Rola wielkich przywódców polega przede wszystkim na budzeniu wiary - czy to religijnej, politycznej, społecznej, czy wreszcie wiary w jakieś dzieło, w człowieka bądź ideę. Wielkim przywódcą jest więc ten, kto - niezależnie od formalnej roli, jaką pełni - potrafi ową wiarę wzbudzić, zaszczepić i przekształcić w motyw działania.

• Pewna osoba w sposób względnie trwały i przewidywalny wywiera wpływ na innych ludzi tworzących grupę lub tłum

• typy i style przywództwa

• typ przywództwa - wyraża charakter potrzeby, jaką przejawia wspólnota polityczna na danym etapie rozwoju

• wg J. MacGregora Burnsa:

• przywództwo transformacyjne - wywołujące zmianę wspólnoty i podnoszące na wyższy poziom zachowania i etyczne aspiracje zarówno lidera, jak i zwolenników

• przywództwo transakcyjne - oznaczające obopólną wymianę korzyści pomiędzy liderem a zwolennikami

• wg norweskich politologów -> fazy rozwoju partii politycznej:

• kreator - jest potrzebny w fazie powstawania partii politycznej

• organizator - w fazie ustanawiania struktury

• przywództwo stabilizujące - w fazie umacniania się partii na arenie politycznej

• Philip Cerna - analiza przywództwa musi obejmować trzy wymiary:

• właściwości temperamentu przywódcy - zawiera się w przestrzeni ograniczonej dwoma biegunami:

• przywództwem pasywnym

• przywództwo aktywnym

• jego relacje z otoczeniem społecznym - biegunami ograniczającymi są:

• przywództwo przyjacielskie

• przywództwo autonomiczne

• pozycja w strukturze społecznej - przypadkami granicznymi są

• przywództwo legalistyczne - mieszczące się w granicach obowiązujących norm

• przywództwo autorytarne - przekraczające te granice

Krzyżując wszystkie trzy wymiary, autor wyodrębnia dwa przeciwstawne typy przywództwa:

• przywództwo rutynowe - będące połączeniem pasywności, reprezentatywności i legalizmu; ma charakter przede wszystkim adaptacyjny; jest pożądane w wysoce ustabilizowanej sytuacji ekonomicznej i politycznej

• przywództwo transformatywne - stanowi syntezę aktywności, autonomiczności i autorytatywności; jest w najwyższym stopniu kreatywne i innowacyjne; wykazuje swą przydatność w warunkach kryzysu

Pomiędzy nimi mieszczą się dwa typy pośrednie:

• przywództwo integratywne - różni się od rutynowego poziomem aktywności; ujawnia swoje walory w liberalnych demokracjach o jasno zdefiniowanych konfliktach społecznych

• przywództwo katalityczne - różni się od transformatywnego jedynie legalizmem, tj. brakiem naruszeń norm prawnych; pożądane w warunkach konsolidacji zmian lub wprowadzania reform

• U. Jakubowska - typy przywództwa wyodrębnione z uwagi na predyspozycje psychiczne:

• przywództwo ekstrawertyczne - wiąże się z chwiejnością zachowań, brakiem szacunku dla cudzych potrzeb, koncentracją nas własnej osobie, chłodem emocjonalnym i znaczną nietolerancją na stres

• ujawnia neurotyczną wrogość, podejrzliwość, skłonność do agresji, nietolerancję oraz przesadną wrażliwość na krytykę otoczenia

• szczególnym typem przywództwa jest:

• przywództwo charyzmatyczne - wywodzi się z teorii legitymizacji władzy w ujęciu Maxa Webera; każdy polityk, który chce być przywódcą musi cechować się namiętnością (oddanie sprawie), poczuciem odpowiedzialności oraz wyczuciem w ocenie. Charyzma jest szczególnym typem relacji między przywódcą a jego zwolennikami. Przywództwo takie składa się z:

• autorytetu niecodziennego

• osobistego daru łaski

• całkowitego osobistego oddania i osobistego zaufania do objawień, bohaterstwa lub innych własności przywódczych jednostki

Richard Bendix stwierdza, że jest on zawsze radykałem, który rzuca wyzwanie ustalonemu porządkowi, chcąc dotrzeć do jego podstaw, panuje nad ludźmi dzięki cechom nieosiągalnym dla innych i niedających się pogodzić z prawami i działaniami rządzącymi codziennym życiem.

• inne typy:

• przywódcy-krzyżowcy - walczący o realizację wytyczonej przez siebie misji i odrzucający porozumienie z myślącymi inaczej

• przywódcy-pragmatycy - bardziej skłonni do kompromisu i w mniejszym stopniu tkwiący w okopach swojej wiary

• przywódcy-agitatorzy - dąży do wzbudzenia pozytywnej emocji u zwolenników

• przywódcy-administratorzy - cechuje się konfliktami wewnętrznymi, wynikającymi z niekonsekwencji stosowanych wobec niego w dzieciństwie oddziaływań wychowawczych

• przywódcy-teoretycy - reprezentuje osobowość dojrzałą; przekonuje zwolenników za pomocą racjonalnych argumentów

• najczęściej spotyka się w literaturze rozróżnienie:

• przywództwa demokratycznego - wiąże się z orientacją raczej na ludzi niż na zadania do wykonania, z podejmowaniem działań mających na celu wysłuchanie różnych opinii, z preferowaniem metody negocjacji, z docenianiem roli organów kolegialnych w procesie decyzyjnym oraz z pozytywnym wartościowaniem kompromisu

• przywództwa autorytarnego - orientacja na zadania, przekonanie o słuszności własnych racji, tłumienie bądź lekceważenie opozycji, żądanie posłuszeństwa w zamian za określone korzyści, pomniejszanie roli ciał kolegialnych, minimalizacja zakresu konsultacji oraz negatywna ocena kompromisów traktowanych jako ocena słabości.

• Attila Agh rozróżnia cztery typy przywódców politycznych:

• polityk-moralista - produkt antykomunistycznej opozycji i czuje się moralnie uprawniony do przewodzenia procesowi przejścia ku demokracji (Lech Wałęsa)

• historyczny wizjoner - odrzuca możliwość wypracowania kompromisu z tymi, których uznaje za przeciwników; jego główną cechą jest bezkrytyczny stosunek do przedkomunistycznej przeszłości (Vaclav Klaus w Czechah)

• polityk z przypadku - produkt chaosu procesu przejścia oraz niedomagań demokracjil przywódcy nie wywodzą się z antykomunistycznej opozycji; grają na rozczarowaniach, zagubieniu i niewiedzy tej grupy odbiorców, która szczególnie boleśnie odczuwa skutki ekonomiczne i socjalne transformacji (Andrzej Lepper, Stanisław Tymiński)

• profesjonalista - w szeregach partii postokomunistycznych jak i po prawej stronie sceny politycznej; jego cechą jest oragmatyzm, orientacja na zadania, które należy wykonać oraz instrumentalne podejście do koalicji i kompromisów politycznych (Marek Borowski, Paweł Piskorski)

• Wildavsky rozróżnia cztery główne typy kultury politycznej i odpowiadające im rodzaje systemów:

• hierarchiczny kolektywizm - występuje tutaj przywództwo autokratyczne

• indywidualne współzawodnictwo - przywództwo meteoryczne

• fatalizm - przywództwo despotyczne

• egalitaryzm - charakter charyzmatyczny

• Max Weber - dwa sposoby potraktowania polityki jako zawodu: życie dla niej i z niej. Polityk albo rozkoszuje się samym tylko posiadaniem władzy, którą sprawuje, albo też ma świadomość, że przez służbę nadaje on swemu życiu sens, będącą pożywką dla jego równowagi wewnętrznej oraz poczucia ważności

• M. Hermann wymienia, prócz pragnienia władzy, chęć i wiarę w możliwość rozwiązania jakiegoś problemu, misję, poczucie obowiązku, potrzebę aprobaty i szacunku, ambicje prestiżowe oraz kompensację osobistych kompleksów.

• przyczyny, dla których ludzie decydują się pełnić role przywódcze:

• motywacja kratyczna - pierwszoplanowym adresatem zachowań przywódczych jest przeciwnik

• potrzeba afiliacji - oznacza kontakt ze zwolennikami

• potrzeba osiągnięć - nasilenie związków z eksertami

• typy przywództwa ze względu na położenie nacisku na to, z kim przede wszystkim komunikuje się przywódca:

• przywódca defensywny - zorientowany na utrzymanie poziomu poparcia zwolenników; posiada charakter bezpośrednio rywalizacyjny (Aleksander Kwaśniewski, Jerzy Buzek, Vaclac Havel)

• przywódca ofensywny - skierowany na redukcję zagrożenia ze strony przeciwników; posiada charakter bezpośrednio rywalizacyjny (styl reprezentowany przez Lecha Wałęsę)

• przywódca technokratyczny - przyznaje większe znaczenie stosunkom z ekspertami niż ze zwolennikami lub przeciwnikami; element rywalizacji przesuwa na dalszy plan (Vaclav Klaus, Władimir Putin)

• można mówić także o:

• przywództwie prospektywnym - charakteryzuje się dwiema cechami:

• kładzie nacisk na indywidualizm lub na prymat jednostki wobec grupy, co oznacza przywiązanie mniejszej wagi do nakazów i zakazów jako instrumentu integrowania wspólnoty; wiąże się z uznaniem pluralizmu społecznego jako cechy naturalnej i pożytecznej

• skierowane jest na utrzymanie poziomu poparcia wśród dotychczasowych zwolenników, jednak głównie na pozyskanie nowych - wiąże się z docenianiem umiejętności argumentacji i przekonywania, odrzucaniem i piętnowaniem zachowań agresywnych oraz położeniem nacisku na porozumienie osiągane mimo różnic poglądów bądź interesów.

• przywództwie retrospektywnym - położenie nacisku na elementy integrujące wspólnotę polityczną, np. na narodowość i wyznanie. Przywódca taki ma silne poczucie historycznej i moralnej misji, kierując się -> etyką przekonań pozwalającą na minimalizowanie znaczenia sporu społecznego i na lekceważenie przeciwników

Czynnikami różnicującymi są zakres oraz tempo proponowanych zmian; propozycje zmian mogą być:

• radykalne - przywództwo radykalne bazuje na przeświadczeniu, że zespolenie motywacji przywódcy i zwolenników opiera się na wierze we wspólne wartości, co nie wymaga wspólnych zabiegów pielęgnacyjnych, przeciwnicy stanowią jedynie obiekt sankcji

• umiarkowane - przywództwo umiarkowane oznacza typ zespolenia motywacji przywódcy i zwolenników, podlegający ciągłej weryfikacji i systematycznemu odnawianiu

Krzyżując oba kryteria, otrzyma się cztery typy przywództwa politycznego, które można określić jako:

• umiarkowanie prospektywne

• radykalnie prospektywne

• umiarkowanie retrospektywne

• radykalnie retrospektywne

• styl przywództwa można zdefiniować jako sposób komunikowania się przywódcy ze zwolennikami i przeciwnikami

• większość autorów wiąże styl przywództwa politycznego z:

• osobowością przywódców

• sposobem ustalania celów i zadań wspólnoty

• charakterem działań przywódczych

• cechy przeznaczone do pełnienia funkcji przywództwa politycznego to m.in.:

• wysoka samoocena

• pewność siebie

• zdolność do podejmowania ryzyka

• analiza przywództwa politycznego zakłada istnienie osobowości:

• demokratycznej - obejmująca takie cechy jak: tolerancja, dyscyplina wewnętrzna, uczciwość, odwaga cywilna, wrażliwość na cudze interesy, rycerskość i umiejętność współdziałania

• autorytarnej - wyznaczona przez konwencjonalizm, skłonność do autorytarnej uległości oraz autorytarna agresja

23

---