WY 12. Samorząd w myśli politycznej opozycji oraz władz (lata 70- te i 80-te XX w.)

1. Kryzys społeczny i ekonomiczny lat 70-tych. Powstanie KSS Komitet Obrony Robotników i Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela, Konfederacji Polski Niepodległej, Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”.

Cele: dążenie do demokratyzacji oraz kształtowania świadomości obywatelskiej; samorząd jest elementem ustroju demokratycznego (wolne wybory, prawa obywatelskie)

- samorząd terytorialny musi mieć samodzielność prawną, organizacyjną, majątkową , zakres zadań

- wprowadzenie systemu samorządów pracowniczych w zakładach pracy

2. Postulaty zmian: jako realny cel uznawano wprowadzenie demokratyzacji samorządów najniższego szczebla (rady narodowe) oraz reformy gospodarcze

- wykorzystywanie możliwości działania samorządu mieszkańców (np. wybory do samorządu wsi mogą być demokratyczne), lepszej pracy rad gminnych na rzecz mieszkańców, kształtowania kultury politycznej

- akcentowanie funkcji samorządu jako procesu ograniczenia władzy państwowej oraz decentralizacji struktur państwowych

- postulaty ruchu Solidarności w 1980 i 1981 r.: a) zmiana zasad wyborczych do rad narodowych: sposób wysuwania kandydatów, czas konsultacji społecznych, współdziałanie z FJN; b) gwarancje samorządności, c) relacje z administracją, d) własność społeczna e) gwarancje konstytucyjne zmian, f) samorząd na wszystkich szczeblach wyposażony w osobowość prawną, g) demokratyczna ordynacja wyborcza, h) określenie źródeł finansowania i zakresu kompetencji oraz pozycji organów uchwałodawczych i wykonawczych

- krytyka ustroju rad narodowych

-akcent na rolę samorządu pracowniczego w zakładach pracy (podmiotowość robotników)

3. Program „Samorządna Rzeczpospolita” 7 października 1981 r. przygotowany przez ruch Solidarność

- samorząd winien być rzeczywistą reprezentacją społeczności lokalnej, posiadającą samodzielność prawną, majątkową, organizacyjną

- prawo wystawiania kandydatów w wyborach dla organizacji społecznych i grup obywateli

- umożliwienie prowadzenia działalności gospodarczej oraz zawierania porozumień z innymi jednostkami samorządu terytorialnego

-kontrola organów samorządu tylko z punktu widzenia legalności działania

4. PZPR 1980 r. : dopuszczono możliwość obsadzania stanowiska przewodniczącego rady narodowej także przez przedstawicieli partii sojuszniczych; zwiększenie roli rad w zarządzaniu gospodarką, przygotowanie nowej ustawy; w 1981 r. postulaty wzmocnienia znaczenia rad w społeczeństwie, zwiększenie kompetencji w zakresie gospodarowania na swoim terenie w oparciu o środki finansowe częściowo własne, wpływ na administrację terenową; postulaty demokratyzacji z zachowaniem zasady kierowniczej roli PZPR

5. Zjednoczone Stronnictwo Ludowe w 1980 r. : wzrost znaczenia organów przedstawicielskich (rad narodowych) m.in. poprzez mechanizmy kontroli nad administracją państwową i gospodarczą, zwiększenie możliwości finansowych, wpływu obywateli na obsadę rad; wszystko w ramach nienaruszalności zasad ustrojowych socjalizmu; w 1981 r. akcent na odrodzenie samorządności rolniczej, roli zebrań ludowych oraz demokratyzacji funkcjonowania organów rad narodowych, wybór przez rady organów wykonawczych

6. Stronnictwo Demokratyczne 1980 r. : usprawnienie praktycznego funkcjonowania konstytucyjnych instytucji państwowych; w 1981 r. postulowano zwiększenie kompetencji rad i środków finansowych ich realizacji, kształtowanie planów rozwoju społeczno - gospodarczego

7. Ruch Młodej Polski 1984 r. : samorząd wyrazem decentralizacji władzy i jej ograniczenia; państwo inny zakres zadań (cele ogólne), zaś samorząd sprawy społeczne, gospodarcze, kulturalne

- krytyka „samorządności” rad narodowych

- wykorzystanie samorządów mieszkańców np. na wsi powołanych w sposób demokratyczny w zakresie lepszej pracy gminy, opiniowania decyzji, kształtowania lokalnych działaczy i samokształcenia społeczeństwa

8. Po 1986 r. postulowanie reformy rad narodowych (A.Stelmachowski, T.Zieliński, B.Geremek): przekazanie części kompetencji państwa samorządom terytorialnym; przekształcenia rad narodowych w organy samorządu byłyby elementem koncesji państwa na rzecz społeczeństwa; rozpoczęcie reform państwa od przekazania części kompetencji państwa samorządowi

- jako przedmiot negocjacji z rządem wskazywano: przywrócenie samorządu w miastach i gminach, przyspieszenia wyborów do rad narodowych oraz przygotowanie nowej koncepcji samorządu terytorialnego

-idea odbudowy samorządności obecna w działalności Jerzego Regulskiego, Michała Kuleszy, Jerzego Stępnia

Okrągły Stół

-sprawy samorządu w zespole do spraw reform politycznych (głównie: J.Regulski, M.Kulesza, J.Stępień, B.Geremek)

1.stanowisko Solidarności: a) krytyka rad narodowych (manipulacja, brak strategii rozwoju, złe zarządzanie, brak demokracji), b) budowanie samorządu „od dołu” c) podmiotowość prawna miast i gmin (przywrócenie samorządu), d) demokratyczne prawo wyborcze dla wyłaniania organów uchwałodawczych, e) prawo gminy do ustalania własnych zadań, f) prawo do własności komunalnej i obiektywne kryteria finansowania, g) prawo do opieki sądowej, h) ustalenie relacji z administracją i kontrola administracji państwowej ze strony samorządu

- dlaczego potrzebny jest samorząd - wzmocnienie autorytetu władzy, usprawnienie zarządzania, budowa społeczeństwa obywatelskiego, decentralizacja państwa, lepsza realizacja interesów lokalnych i aktywność społeczna

- odrzucenie zasady jednolitości władzy

- postulaty zmian podziału terytorialnego kraju (trójstopniowy podział lub w przyszłości podział na regiony, ziemie, prowincje) (J.Korwin Mikke - ziemie mogą stanowić własne prawo, aby obywatel mógł wybrać miejsce zamieszkania)

2. stanowisko PZPR (Kazimierz Małecki, Kazimierz Secomski, Wojciech Sokolewicz): a)opór przeciwko samorządowi; b) postulat usprawniania i ulepszania rad narodowych, ich demokratyzacja i zwiększenie zakresu samorządności przy zachowaniu ich istoty, tj. organów władzy państwowej c) umocnienie władzy rad nad administracją rządową (kontrola, wybór naczelników i wojewodów) d) zachowanie okresu przejściowego wprowadzania reform e) samodzielność finansowa rad narodowych f) reforma „od góry” - województwa (wojewoda organem wykonawczym samorządu wojewódzkiego)

3. stanowisko ZSL: przywrócenie samorządu terytorialnego

4. przyjęcie 4 marca 1989 r. protokołu rozbieżności: ogólna deklaracja do wprowadzenia samorządności i pozostanie na swoich stanowiskach; popularyzacja problematyki samorządowej; różnice podejścia wynikały z podejścia do zmian ustrojowych.

prowadzenie samorządu terytorialnego łamało monopol: polityczny PZPR, - jednolitej władzy państwowej, własności państwowej, polityki finansowej

---