WY 4 ST. Samorząd szlachecki . Sejm Walny
Powstanie Sejmu
- rada królewska (dygnitarze świeccy i duchowni: kanclerz, podskarbi, wojewodowie, kasztelanowie, biskupi) - późniejszy senat
- pod koniec XV w. regularne zwoływanie posłów ziemskich jako reprezentantów sejmików: i sejmów prowincjonalnych w Wielkopolsce (Koło) i Małopolsce (Korczyn) - późniejsza izba poselska
- 1454- 1456 r. wzrost roli sejmików prowincjonalnych w sprawach skarbowych i sądowych .
- regularne zwoływanie sejmów elekcyjnych w epoce Jagiellonów podczas bezkrólewia
- obrady sejmów w walnych głównie w Piotrkowie Trybunalskim, Krakowie, Lublinie, Poznaniu, Warszawie, Toruniu, Wilnie, Grodnie
- konstytucja Nihil novi 1505 r. na sejmie w Radomiu sankcjonowała praktykę ustrojową: każda decyzja polityczna wymaga zgody senatorów i posłów ziemskich; powstał system reprezentacji stanu szlacheckiego
- sejm walny, sejmiki prowincjonalne i ziemskie oraz konfederacje składały się na system demokracji parlamentarnej
Struktura wewnętrzna, rodzaje, zakres funkcji
1. struktura: trzy stany sejmujące: król, senat (w 1569 r. 91 senatorów), izba poselska (ok. 170 posłów)
-senatorowie mianowani przez króla i kapituły duchowne
- posłowie wybrani na sejmikach ziemskich, wyposażeni w instrukcje
-miasta nie posiadały stałej reprezentacji w sejmie
2. zakres funkcji: stanowienie prawa dotyczącego polityki wewnętrznej i zewnętrznej, jak spraw skarbowych, wojskowych, polityki zawierania sojuszy, bezpieczeństwa, ceł, zarządzania dobrami królewskimi,
3.rodzaje sejmów: zwyczajne i nadzwyczajne; konwokacyjne, elekcyjne, koronacyjne, egzekucyjne (1562-1564, 1569 - Unia lubelska)
4. Obrady: pod kierunkiem marszałka; zasada liberum veto (1652); konstytucje sejmowe
5. Kryzys demokracji szlacheckiej
- osłabienie władzy królewskiej (elekcyjność tronu,)
- liberum veto, zrywanie sejmów
- kształtowanie oligarchii magnackiej od XVII w.
- wojny wewnętrzne (1648) oraz najazdy zewnętrzne (1655, 1672)
- sarmatyzm
- Sejm „niemy” 1717 r. - nacisk polityki Rosji
- projekty reform: Stanisław Leszczyński, Stanisław Konarski
-upadek demokracji szlacheckiej
Sejm Wielki 1788-1791 powołany na podstawie konfederacji)
1. napływ idei Oświecenia (suwerenność narodu, prawa obywatelskie)
-rywalizacji stronnictwa patriotycznego i konserwatywnego
2. reformy sejmu konwokacyjnego 1764 i sejmu koronacyjnego 1765 r. (Czartoryscy i Stanisław August Poniatowski)
-powstanie Komisji Wojskowej i Komisji Skarbowej
- komisje „dobrego porządku” w miastach
- głosowanie wg zasady większościowej w sprawach skarbowych
- Szkoła Rycerska w Warszawie
3. reformy sejmu rozbiorowego 1773 r.
- powstanie rady Nieustającej
-rola Komisji Edukacji Narodowej
4. reformy Sejmu Wielkiego
a) uchwała o 100 tys. armii
b) powołanie komisji cywilno - wojskowych w województwach (wybieranych przez sejmiki) jako organów administracji lokalnej
c) Deputacja dla miast (rola Hugona Kołłątaja, Stanisława Małachowskiego, Jana Dekerta)
d) 24 marca 1791 prawo o sejmikach (usunięcie szlachty „gołoty”, glosowanie większością, zniesienie przysięgi na instrukcje poselskie)
e) 18 kwietnia 1791 r. ustawa o miastach
-możliwość wyboru i delegowania plenipotentów (20-24) do Komisji Skarbowej i Komisji Policji, i przedstawiania postulatów mieszczan na obradach sejmowych (Gdańsk i Toruń mogły delegować sekretarza do sejmu, albo składać postulaty)
-prawo nietykalności osobistej, dostępu do urzędów i godności duchownych, prawo nabywania własności ziemskiej, możliwość nobilitacji (na każdym sejmie 30)
-wszyscy obywatele miasta zapisani w księgach miejskich, dysponujący dziedziczną posesją mogą wybierać oraz być wybierani do urzędów miejskich większością głosów
- miasta posiadały prawo wybierania zgromadzeń uchwałodawczych (obywatele posiadający posesje)
- prawo wybierania własnego magistratu (burmistrzów, wójtów, (w większych miastach prezydentów) oraz urzędników, np. kasjera) oraz prawo do zarządzania porządkiem wewnątrz miasta i nadzór nad nim w porozumieniu z Komisją Policji
- magistrat zarządzał sprawami miasta, dbał o bezpieczeństwo, rozkładał i zbierał podatki
- zniesienie jurydyk szlacheckich w miastach i poddanie ich zarządowi miasta
- magistrat miejski posiada prawo sądzenia w pierwszej instancji (drobne sprawy np. 300 zł)
-dla spraw poważniejszych powstały sądy apelacyjne (Kraków, Lublin, Łuck, Żytomierz, Winnica, Kamieniec Podolski, Poznań, Kalisz, Warszawa, Płock, Wilno, Grodno, Nowogródek, Mińsk, Pińsk, Brześć Litewski) dla miast z danego obszaru
-sądy apelacyjne wybierane przez mieszczan na 2 lata w składzie 5 osób ze szlachty i 5 z nieszlachty sądziły w sprawach cywilnych większej wagi oraz sprawach kryminalnych
f) Konstytucja 3 Maja 1791 r. (Ustawa Rządowa przygotowana przez Ignacego Potockiego, króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Hugona Kołłątaja)
-celem naprawa ustroju i jedności Rzeczypospolitej
- odejście od pojęcia narodu szlachecko -magnackiego na rzecz narodu właścicieli ziemskich i miejskich
- zasada trójpodziału władz: Sejm, Król i Straż Praw oraz sądy (trybunały niezależne od władzy wykonawczej). Połączono sądy grodzkie, ziemskie i podkomorskie w kolegialne sądy ziemskie wybierane na 2 lata)
-zniesienie liberum veto, wprowadzenie dziedziczności tronu
- utrzymano podział społeczeństwa na stany; chłopi mieli być pod opieka prawa (ograniczenie samowoli szlachty)
g) upadek Konstytucji: interwencja Katarzyny 1792 r. „w obronie wolności narodowych” i restytuowania praw kardynalnych gwarantowanych przez Rosję; ogłoszenie aktu konfederacji Targowicy przeciwko Konstytucji 3 Maja
Sejm w Grodnie 1793 r.
- potwierdzenie zaborów ziem polskich przez Rosje i Prusy
- zniesienie Konstytucji 3 Maja , ale pozostawiono prawo mieszczan do nietykalności osobistej oraz nabywania dóbr ziemskich
- przywrócono Radę Nieustającą
4