WY 10 . Kształtowanie struktur samorządu i administracji w Polsce Ludowej 1944-1950

- uwarunkowania: polityczne: nowy kształt terytorialny państwa; okres przejściowy; powstanie ustroju opartego na systemie rad narodowych, „demokracja ludowa”; 1944 powstanie Krajowej Rady Narodowej i rad narodowych w terenie jako przeciwwaga dla administracji rządu na emigracji; „Statut tymczasowy rad narodowych” z 1 stycznia 1944 r.( do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego)

- nawiązanie do tradycji polskiego samorządu (wykorzystywanie aktów prawnych z okresu II RP, przyjęcie dotychczasowego podziału terytorialnego państwa)

- nowe akty prawne; manifest PKWN 22 lipca 1944 r. zapowiedź powołania dualistycznego modelu władzy państwowej

1. Dekretem PKWN 21 sierpnia 1944 r. przywrócono urzędy wojewodów i starostów jako organów administracji rządowej

2. Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego 23 listopada 1944 r. o organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego obejmował:

- przywrócenie organów wykonawczych w postaci zarządów gminnych i miejskich z wójtami, burmistrzami i prezydentami oraz wydziałów powiatowych ze starostami; wprowadzenie samorządu wojewódzkiego

- członkowie wydziałów byli wybierani przez rady (z wyjątkiem wojewody i starosty)

-organy wykonawcze podlegały też kontroli rady narodowej wyższego szczebla

- wprowadzenie rad narodowych złożonych z przedstawicieli „wszystkich organizacji i zrzeszeń demokratyczno - niepodległościowych”

- rady narodowa działały na zasadzie jednolitości władzy i hierarchicznego podporządkowania

- kompetencje rad narodowych: kontrola działalności organów wykonawczych rządowych i samorządowych pod katem legalności, celowości i zgodności z linia działania KRN; powoływanie samorządowych organów wykonawczych; planowanie działalności publicznej (budżet); uchwalanie regulaminów obrad rady i komisji

3. Ustawa z 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych:

- powiązanie samorządu z radami narodowymi: rady narodowe są organami uchwałodawczymi samorządu terytorialnego

-rady narodowe są organami planowania działalności publicznej i kontroli

- prezydia rad miały sprawować kontrolę nad właściwymi organami administracji rządowej

- wojewodowie i starostowie mieli składać okresowe sprawozdania z działalności

-wojewódzkie i powiatowe rady narodowe opiniowały kandydatów na stanowiska wojewody i starosty i ich odwołanie

- nadzór nad samorządem sprawowały prezydia rad wyższego stopnia: zatwierdzały uchwały rad niższego stopnia (aż do odwołania); rady wyższego szczebla mogły kontrolować rady niższego szczebla

- skład prezydium 6 osób, nakaz zwoływania sesji rady raz w miesiącu

-ujednolicenie struktury poprzez powołanie wojewódzkich związków samorządowych w całej Polsce

4. Nowelizacja ustawy w styczniu 1946 r. wprowadzała stan dualizmu władz: powiązania samorządu terytorialnego z radami narodowymi, które stały się organami uchwałodawczymi samorządu

- ustanowiono funkcje rad a nie zakres zadań: sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, o ile nie należały do kompetencji władz państwowych

- wszystkie rady podlegały Krajowej Radzie Narodowej

- rady narodowe były organami władzy terenowej realizującej zadania narzucone przez PPR/PZPR

5. Rada Państwa (geneza to KRN) wprowadzona na mocy małej konstytucji z 10 lutego 1947 r. posiadała kompetencje z zakresu władzy uchwałodawczej i sądowniczej

- zakres działania: nadzór nad radami narodowymi, zatwierdzanie dekretów z mocą ustawy, wprowadzanie stanu wyjątkowego i wojennego, inicjatywa ustawodawcza, ogłoszenie zgody na budżet i plan gospodarczy, pobór rekruta, rozpatrywanie sprawozdań NIK

6.- wprowadzony system rad narodowych był częścią wielkiego systemu władzy państwowej budowanego w oparciu o zasady centralizmu demokratycznego (zaprzeczenie decentralizacji). Rady narodowe nie posiadały osobowości prawnej, majątek należał do Skarbu Państwa

7. Podział administracyjny: 14 województw (od 1950 r. 17- nowe woj. koszalińskie, opolskie, zieolonogórskie), 271 powiatów, 44 miasta wydzielone, 2994 gminy do 1975 r. gdy wprowadzono 49 województw i zniesiono powiaty

Ustawa z dnia 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej

a)- uwarunkowania: proces tworzenia jednolitego systemu administracji terytorialnej wzorowany na systemie radzieckim; odejście od polskiej tradycji samorządowej (propagandowo: umocnienienie więzi mas ludowych z władzą, usprawnienie działania władz, walka z biurokracją, rozwijanie inicjatywy mas)

- we wstępie zaznaczano dążenie do pogłębienia demokratyzacji, wzmocnienie państwa w celu budowy socjalizmu

b) treść - likwidacja samorządu terytorialnego, zniesienie związków samorządu terytorialnego, wydziałów wojewódzkich, starostw, stanowisk wojewodów, starostów, prezydentów, burmistrzów, wójtów i wprowadzenie na ich miejsce prezydiów rad narodowych odpowiednich szczebli oraz ich przewodniczących

- wprowadzenie organu władzy państwowej będącego podmiotem wszystkich zadań z zakresu funkcji przedstawicielskiej oraz funkcji administracji państwowej na danym terenie (usunięcie podziału władz)

- rady narodowe w gminach, miastach, dzielnicach miast, powiatach i województwach stanowiły organy władzy państwowej, wyłaniane w drodze wyborów na 3 lata (od 1963 r. na 4 lata); jednocześnie stały się podmiotem administracji terytorialnej

- rady narodowe wyrażać miały wolę ludu pracującego, rozwijać inicjatywę i twórczość w celu pomnażania dobrobytu i kultury narodu, umacniać więzi władzy z ludem, wciągać lud do udziału w rządzeniu państwem (miały obowiązek utrzymania stałej więzi ze społeczeństwem)

- nadzór na radami sprawowała Rada Państwa (zarządzała wybory, wytyczała kierunki działania)

-organami wewnętrznymi rad były komisje (z udziałem osób spoza rady

- prezydium rad stało się samodzielnym organem wykonawczo - zarządzającym wybieranym przez radę i jej podległym

- zakres funkcji prezydium: organizacja pracy rady oraz funkcje wykonawcze władzy państwowej

- powołano wydziały prezydium, które przejęły zarząd administracyjny (wykonywały zadania w imieniu prezydium)

- rady miały reprezentować całość interesów społecznych realizowanych przez państwo

- pierwsze wybory do rad narodowych odbyły się w 1954 r.

- skład polityczny członków rad: 1949 r. PZPR 62,4%, SL 20,9 %, ; w 1978 r. PZPR 46,9%, ZSL - 18,5%, SD 3.4%

- finansowanie rad na podstawie państwowego planu społeczno - gospodarczego

Konstytucja z 22 lipca 1952 roku

- demokracja ludowa/ państwo socjalistyczne

- władza należy do ludu pracującego miast i wsi

- lud sprawuje władzę poprzez przedstawicieli w sejmie i radach narodowych wybranych na podstawie 4 przymiotnikowego prawa wyborczego

Podział organów władzy na:

a) naczelne organy władzy państwowej: Sejm, Rada Państwa, Najwyższa Izba Kontroli i naczelne organy administracji państwowej: rząd

b) terenowe organy władzy i administracji państwowej: rady narodowe w gromadach, miastach, powiatach, województwach 1.Sejm 460 posłów wybranych w 4 przymiotnikowych wyborach (18 lat i 21) (funkcje ustawodawcze i kontrolne)

2.Rada Państwa wybrana przez Sejm (przewodniczący, 4 zastępcy, 11 członków) - funkcje ustawodawcze i reprezentacyjne, nadzór nad radami narodowymi

3. Rady narodowe wyrażają wolę ludu pracującego i twórczą aktywność, umacniają więź z państwem, kierują rozwojem społeczno - gospodarczym oraz kulturalnym i wpływają na jednostki administracji i gospodarki w terenie (kontrola społeczna urzędów, przedsiębiorstw, instytucji), uchwalają plany społeczno - gospodarcze

4. organami wykonawczymi oraz zarządzającymi rad narodowych są wybierane przez nie prezydia

5. prawo wyborcze: prawo zgłaszania kandydatów na członków rad narodowych posiadały organizacje polityczne, zawodowe i spółdzielcze. (pierwsze wybory w 1954 r.)

Nowelizacje

1. ustawa z 25 września 1954 r. wprowadzała w miejsce rad gminnych rady gromadzkie. Zniesiono gminy i instytucje sołtysa, wprowadzono gromadzkie rady narodowe i zebrania wiejskie (w miejsce ok. 3 tys. gmin wprowadzono 8,8 tys. gromad)

2. ustawa z 25 stycznia 1958 r.

- przemiany po „październiku” 1956 r.

- rozwinięcie zakresu działania rad: zakres władzy i administracji państwowej oraz forma lokalnej samorządności w dziedzinie gospodarki, spraw społecznych i kultury: udział mieszkańców w zarządzaniu (np. inicjatywy czynów społecznych na rzecz poprawy warunków życia, komunikacji, opieki nad dziećmi, kształtowania wzorów postaw społecznych).

- rola zebrania wiejskiego (cechy organu państwowego i organizacji społecznej; brak środków egzekwowania, tylko nacisk)

- współdziałanie rad z samorządem mieszkańców (zwłaszcza w gminach wiejskich)

Ewolucja w „epoce” Edwarda Gierka

3. ustawa z 29 listopada 1972 r. o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych: od 1 stycznia 1973 r. gmina stała się podstawową jednostką podziału terytorialnego (utworzono ok. 2,3 tys. gmin)

- prezydiom rad narodowych nadano nowy status; organizowały pracę rady i reprezentowały gminę na zewnątrz (organ wewnętrzny rady)

- rady narodowe nadal były terenowymi organami władzy państwowej a zarazem uzyskały status samorządu „społecznego”

- przywrócono tradycyjne nazwy: wojewoda, prezydent lub naczelnik miasta

- wprowadzono jednoosobowy terenowy organ administracji państwowej - naczelnika gminy, mianowanego przez PWRN a potem wojewodę

4. ustawa z 22 listopada 1973 r. jako nowelizacja Konstytucji wprowadzała pojęcie „terenowe organy władzy i administracji państwowej”

- rady narodowe oraz organy wykonawcze i zarządzające rad narodowych to wojewodowie, prezydenci miast, naczelnicy miast i gmin

- organy administracji terenowej podlegały administracji wyższego stopnia, a w zakresie zadań zleconych przez rade narodowa tejże radzie

- prezydia rad narodowych straciły charakter organów administracji terenowej, były tylko organami wewnętrznymi rady (przewodniczącym prezydium był I sekretarz PZPR)

5. ustawa z 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym państwa (w celu przyspieszonego rozwoju społeczno - ekonomicznego): gminy, miasta, dzielnice oraz województwa (Warszawa, Łódź, Kraków, Wrocław

- utworzono 49 województw

6. Nowelizacja konstytucji z 10 lutego 1976 r.

- art. 3. zapis o przewodniej roli PZPR w budowaniu ustroju socjalistycznego

(w sojuszu z ZSL i SD)

-art. 43 „terenowymi organami władzy państwowej i podstawowymi organami samorządu społecznego ludu pracującego miast i wsi .. są rady narodowe”

7. ustawa z 20 lipca 1983 r.

- art. 3 „rady urzeczywistniają zadania samorządu terytorialnego”: organ przedstawicielski to jednocześnie organ samorządu terytorialnego

-art.4. - określono formy działania rad, które miały realizować zadania na rzecz potrzeb lokalnych oraz rozwoju terenu: planowanie rozwoju, powoływanie zakładów i przedsiębiorstw, pobudzanie aktywności obywatelskiej, wytyczanie kierunków pracy terenowych organów administracji państwowej (trudne do rozdziału funkcje władzy państwowej oraz samorządu - główna zasada jednolitości władzy)

8. ustawa z 8 marca 1989 r. o samorządzie terytorialnym

- przywrócenie samorządu gminnego, radykalne zerwanie z instytucjami rad narodowych

- Mała konstytucja z 17 października 1992 r. zastępowała Konstytucję z 22 lipca 1952 r.: „podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina. Pozostałe rodzaje jednostek samorządu terytorialnego określi ustawa”

- przyznanie osobowości prawnej samorządowi gminnemu (podstawa do działania samodzielnego)

999999999999999-określenie uprawnień do mienia komunalnego

- określenie kompetencji własnych i w stosunku do organów administracji rządowej; podział zadań na własne i zlecone

- prawo do referendum lokalnego

- organy stanowiące wybierane w wyborach demokratycznych

WY 9 Samorząd w myśli politycznej okresu II Rzeczypospolitej

Narodowa Demokracja (Związek Ludowo Narodowy 1919-1927, Stronnictwo Narodowe 1928-1939)

- Przedstawiciele: Roman Dmowski, Bohdan Wasiutyński, Stanisław Grabski

1.Istota samorządu: ważny filar ustroju demokratycznego, czynnik decentralizacji władzy: harmonijne uzupełnienie administracji państwowej, (łagodzenie błędów urzędników państwowych), czynnik wzmacniający spoistość narodu z państwem, szkoła przygotowująca do zarządzania państwem i kształtowania postaw obywatelskich (odpowiedzialność, łagodzenie postaw roszczeniowych), niwelacja separatyzmów dzielnicowych (np. rozwiązywanie problemów życia mniejszości narodowych na Kresach Wschodnich), nadzór państwa nad działalnością organów samorządowych i zatwierdzanie składu osobowego)

2. Struktury: 3 stopniowy samorząd (gmina, powiat, województwo) z uwzględnieniem tradycji regionalnych

- zakres zadań: sprawy społeczne (oświata, wychowanie, ochrona zdrowia, dobroczynność, placówki kulturalne), rozwój gospodarczy, sprawy komunikacji,

- prawo wyborcze: czynne prawo wyborcze tylko dla osób płacących podatki na rzecz gminy; bezpośrednie wybory do rad gmin, pośrednie do sejmików powiatowych i wojewódzkich ( z uwzględnieniem dodatkowych kryteriów, np. wykształcenia, autorytetu, posiadania rodziny); czynne prawo od 25 roku życia, bierne od 30 roku)

- zasada pluralnego prawa wyborczego, krytyka zasady proporcjonalności, na Kresach obowiązkowa znajomość języka polskiego

3. Rola samorządu zawodowego: kształtowanie etyki zawodowej, zapobieganie konfliktom społecznym, kształtowanie więzi społecznych i odpowiedzialnej pracy

Sanacja

Bezpartyjne Blok Współpracy z Rządem, Obóz Zjednoczenia Narodowego

Przedstawiciele: Kazimierz Bartel, Wojciech Stpiczyński, Stanisław Car

1.Istota samorządu

- idea państwa „uspołecznionego”; dobro państwa dobrem wspólnym obywateli

- rozdział kompetencji państwa i samorządu przy jednoczesnym współdziałaniu; obywatele przejmują część zadań od państwa; wszystkie warstwy pracują na rzecz państwa; komórki samorządowe mają być miniaturami państwa

- państwo ustanawia prawo, które umożliwia zespolenie pracy obywateli na rzecz dobra wspólnego

- rola samorządu w polityce narodowościowej: uprawnienie autonomiczne samorządu na Kresach służą budowaniu odpowiedzialności mieszkańców za rozwój i umocnienie państwa (interesy gospodarcze, społeczne, kulturalne), uczą osiągania kompromisu

- samorząd na Kresach łagodzi relacje narodowościowe, dzięki zaspakajaniu potrzeb łączy obywateli z państwem

-samorząd nie może być przeciwstawiany państwu

- samorząd winien być „odpolityczniony i odpartyjniony”

- aktywność w lokalnych strukturach winna otwierać drogę do sprawowania funkcji państwowych; to pierwsze pole aktywności obywatelskiej wszystkich bez różnicy mieszkańców

- w 1926 r. K.Bartel zapowiedział organizowanie samorządu, jako niezbędnego uzupełnienia administracji państwowej umożliwiającej obywatelom udział w życiu państwa

2. Struktury:

- gmina podstawową jednostką, także powiat i województwo (kadencja 5 lat)

-prawo wyborcze: utworzyć system pozwalający uwzględnić przygotowanie do pełnienia funkcji samorządowych, a więc np. uprawnienia wyborcze dla organizacji zawodowych, społecznych, gospodarczych, kulturalnych; zróżnicowanie prawa ze względu na czynnik doświadczenia w pracy państwowej, a nie np. pochodzenie narodowościowe (wybory pośrednie)

-organy uchwałodawcze (rady gminne zajmują się uchwalaniem budżetu i kontrolą); organy wykonawcze posiadają realne uprawnienia zarządzania przy daleko posuniętej samodzielności wojewodów i starostów

- w razie konfliktu samorząd jako organizacja pochodna od państwa musi się podporządkować państwu

Polska partia Socjalistyczna

1. istota samorządu

- zasady demokracji i ludowładztwa są podstawą budowania samorządu jako budowania państwa „od dołu”

- samorząd jest szkołą przygotowania warstw ludowych do sprawowania władzy w państwie

- na poziomie samorządu zalążek kształtowania zasad ustroju socjalistycznego: „opanowanie ratusza to droga do usuwania kapitalizmu”- jedna z dróg walki o władzę, kształtowania solidarności ludzi pracy

- autonomia terytorialna na Kresach Wschodnich

2. Struktury: podstawową strukturą jest gmina miejska i wiejska, także samorząd powiatowy i wojewódzki, kadencja 3 lata

- prawo wyborcze 5 przymiotnikowe, (21 i 25 lat), bezpośrednie

- organy gminy miejskiej: rada miasta wybierana przez ogół obywateli (organ uchwałodawczy i kontrolujący)

- magistrat wybierany przez radę

- nadzór przez jednostkę samorządu wyższą

3. Zakres zadań samorządu szeroki w zakresie spraw socjalnych: pomoc bezrobotnym, bezdomnym, sierotom, opieka społeczna, opieka zdrowotna, zwalczanie patologii społecznych, oświata, ruch teatralny, koła sportowe

- oprzeć źródła dochodów samorządu na podatkach także lokalnych, np. od warstw wyższych proporcjonalnie od dochodów, dochody z prowadzenia instytucji gospodarczych gmin, pomoc państwa

Partie chłopskie

Polskie Stronnictwo Ludowe Piast, Polskie Stronnictwo Ludowe Wyzwolenie, Stronnictwo Ludowe

Przedstawiciele: Aleksander Bogusławski, Władysław Kiernik, Wincenty Witos

1.Istota samorządu

- idea Polski ludowej

- lud - naród jako suweren sprawuje władzę poprzez parlament i samorząd terytorialny

- samorząd to szkoła wychowania obywatelskiego: kształtuje świadomość społeczną chłopów, uczy kierowania sprawami publicznymi: „kto rządzi w gminie, ten rządzi w państwie”, prowadzi do przejęcia władzy w państwie przez chłopów

- samorząd jest wyrazem decentralizacji państwa, jest przeciwwagą biurokracji, umożliwia obywatelom kontrolę urzędników

- SL głosiło program przeobrażenia ustroju kapitalistycznego przy pomocy samorządu i spółdzielczości (sfera ekonomiczna, społeczna i moralna)

2. Struktury: gmina, powiat, województwo; jednolita struktura w całym kraju

-organy: rada oraz zarząd; główna rola organów uchwałodawczych

- prawo wyborcze: demokratyczne, podobnie jak w wyborach do sejmu; PSL Piast za głosowaniem pluralnym (wysokość podatku bezpośredniego)

- zakres zadań gminy szeroki: gospodarka, oświata, kultura, zdrowie,

- hasło zagwarantowania środków finansowych na realizację zadań (obok obciążeń mieszkańców także dotacje z budżetu)

---