Układy krystalograficzne, nazwa stosowana w krystalografii i w mineralogii, do niedawna w co najmniej trzech nieco różnych znaczeniach. Obecnie dwa z nich są zastępowane nowymi terminami:
1) układy krystalograficzne, najstarszy i najczęœciej stosowany w krystalografii podział wszystkich kryształów na siedem rozłącznych zbiorów. Kryształy należące do każdego układu krystalograficznego cechuje inny rodzaj symetrii punktowej. Elementy symetrii determinujące ten podział narzucają specyficzne ograniczenia na parametry sieci przestrzennych kryształów należących do poszczególnych układów krystalograficznych.
Przy tzw. konwencjonalnym opisie sieci przestrzennych w poszczególnych układach krystalograficznych ograniczenia te są następujące: wymienione ograniczenia parametrów sieci wynikają z symetrii cechującej kryształ, możliwe (i znane) są zaœ przypadki pokazujące, że twierdzenie odwrotne nie jest prawdziwe: kryształ, którego parametry sieci spełniają (w pewnej temperaturze i przy pewnym ciœnieniu oraz w granicach precyzji pomiarowej) ograniczenia charakterystyczne dla któregoœ z układów krystalograficznych, może w rzeczywistoœci należeć do układu krystalograficznego cechującego się niższą symetrią.
Z tego samego powodu nieœcisłe i niepoprawne jest definiowanie układów krystalograficznych na podstawie relacji różnoœci dla tych parametrów sieci, które w poszczególnych układów krystalograficznych mogą przyjmować wartoœci dowolne, np. dla kryształów tetragonalnych nie można żądać warunku a ? b.
Ponieważ kryształy należące do układu krystalograficznego trygonalnego i heksagonalnego cechują te same ograniczenia parametrów ich sieci przestrzennych, które, przy innym wyborze parametrów sieci, można alternatywnie wyrazić (dla obu tych układów!) w postaci: ? = ß = ? = dowolnej wartoœci oraz a = b = c = dowolnej wartoœci, były one łączone przez niektórych autorów w jeden układ krystalograficzny zwany również heksagonalnym. Obecnie taki podział nazywa się podziałem na rodziny krystalograficzne.
Każda z 32 klas krystalograficznych należy do jednego i tylko jednego z siedmiu układów krystalograficznych.
2) układy Bravais'go kryształów.
3) rodzina krystalograficzna.
4) układy krystalograficzne współrzędnych stosowane do opisu budowy kryształów, zależne od tego, do jakiego układu Bravais'go dany kryształ należy. Mogą to być układy ukoœnokątne, których wersory na osiach x, y, z mają różną długoœć, odpowiadającą parametrom sieci a, b, c. Kąty między osiami układu współrzędnych są z kolei równe parametrom sieci ?, ß, ?. Zgodnie z konwencją stosuje się zawsze prawoskrętne układy współrzędnych.
Wszystkie kryształy z danej rodziny krystalograficznej można opisać w krystalograficznych układach współrzędnych tego samego typu. Dla kryształów należących do rodziny heksagonalnej, oprócz układu osi heksagonalnych można użyć alternatywnie układu osi romboedrycznych. Zwyczajowo stosuje się tę możliwoœć jedynie dla częœci kryształów z tej rodziny, stanowiącej romboedryczny układ Bravais'go.
W układzie osi heksagonalnych stosuje się zazwyczaj, zamiast zwykłego układu współrzędnych trójosiowego (x,y,z), tzw. czteroosiowy układ współrzędnych Bravais'go (x,y,u,z), w którym osie x,y,u leżą w jednej płaszczyŸnie, tworząc między sobą kąty 120°. Taki układ współrzędnych ułatwia rachunki z użyciem wskaŸników Millera-Bravais'go płaszczyzn powiązanych elementami symetrii występującymi w rodzinie heksagonalnej.
Mol, gramoczasteczka, jednostka ilosci, precyzyjniej licznoœci czastek, nalezaca do ukladu jednostek SI , stosowana powszechnie w chemii. 1 mol danej substancji jest taka liczba jej czasteczek, która jest równa liczbie atomów zawartych w (dokladnie) 12 gramach nuklidu wegla12C. Liczba ta jest nazywana liczba Avogadra
Pojecie mola bywa równiez uzywane jako synonim masy molowej.
Stezenie procentowe, ulamek wagowy wyrazony w procentach (czyli pomnozony przez 100).
Hydratacja, addycja wody, uwodnienie, reakcja przylaczenia czasteczek wody Rozróznia sie hydratacje jonów w wodnych roztworach elektrolitów, hydratacje substancji higroskopijnych , hydratacje cząstek koloidowych, hydratacje czasteczek chemicznych z utworzeniem hydratów.
Hydratacja jest na ogól procesem odwracalnym, egzotermicznym. Przykladami przemyslowego wykorzystania hydratacji sa: hydratacja alkenów do alkoholi , hydratacja alkinów do aldehydów hydratacja gipsu palonego (solwatacja )
Foton, kwant pola promieniowania elektromagnetycznego. Masa spoczynkowa fotonu równa jest zero (oszacowanie eksperymentalne daje wielkosc < 10-48g), porusza sie z predkoscia swiatla c, ma energie E=h?, (h - stała Plancka ? - czestotliwosc odpowiadajacej fali elektromagnetycznej), jest bozonem nie posiada momentu magnetycznego ani ladunku elektrycznego.
Fotony powstaja w wyniku przejscia ukladu, np. atomu lub jadra atomowego ze stanu wzbudzonego do stanu o nizszej energii, podczas zmiany pędu czastki naladowanej, a takze w wyniku anihilacji par elektron-pozyton.
Hipoteze istnienia fotonu wysunal w 1905 A. Einstein Foton oddziałuje elektromagnetycznie ze wszystkimi cząstkami elementarnymi Teorie fotonu i jego oddzialywan jest przedmiotem badan elektrodynamiki kwantowej
foton (gr. phós, photós `swiatlo') fiz. czastka elementarna o zerowej masie, nieposiadajaca ladunku elektr. i poruszajaca sie w prózni z predkoscia swiatla.
Haslo opracowano na podstawie „Slownika Wyrazów Obcych” Wydawnictwa Europa, pod redakcja naukowa prof. Ireny Kaminskiej-Szmaj, autorzy: Miroslaw Jarosz i zespól. ISBN 83-87977-08-X. Rok wydania 2001.
Stopien dysocjacji, stosunek liczby czasteczek elektrolitu,które ulegly dysocjacji w roztworze do calkowitej liczby czasteczek elektrolitu wprowadzonych do roztworu.
hydroliza (hydro- + gr. lýsis `rozwiazanie') 1. chem. reakcja soli z woda, w wyniku której powstaje kwas i zasada; reakcja odwrotna do zobojetniania. 2. biochem. rozpad czasteczek zlozonego org. zwiazku chem. zachodzacy przy udziale wody; reakcja odwrotna do estryfikacji.
hybrydyzacja (lc. hibrida `mieszaniec') 1. chem. funkcja ujednolicania róznych orbitali w atomach do typów powstalych z kombinacji ilosci i jakosci orbitali s, p i d, np. sp, sp3d2. 2. biol. kojarzenie plciowe osobników innych ras, gatunków; krzyzowanie.
Solwatacja, otaczanie jonów lub czasteczek substancji rozpuszczonej (albo cząstek koloidalnych przez czasteczki rozpuszczalnika Solwacja spowodowana jest glównie dzialaniem sil van der Waalsa (van der Waalsa oddzialywaniaMa zasadnicze znaczenie dla procesu rozpuszczania substancji jonowych w rozpuszczalnikach polarnych.
Przestrzenna siec, schemat przestrzennej struktury krysztalu Siec przestrzenna zbudowana jest z nieskonczenie wielu scisle i periodycznie ulozonych komórek elementarnych (Bravais'ego sieci)
Liczba Avogadra, stala Avogadra, NA, liczba czastek (np. czasteczek, atomów, jonów, elektronów) w jednym molu dowolnej substancji: NA = 6,022137·1023 mol-1, czyli nieco ponad 600 000 trylionów sztuk.
Pierwiastek chemiczny, zbiór atomów o tej samej liczbie atomowej Atomy danego pierwiastka chemicznego moga sie róznic liczba neutronów, a zatem i masa jądra Atomy takie nazywamy izotopami danego pierwiastka. Niektóre pierwiastki chemiczne tworza odmiany alotropowe (alotropia)
Przemiany jednych pierwiastków w inne zachodza samorzutnie w przypadku pierwiastków promieniotwórczych (promieniotwórczoœć naturalna)a w przypadku innych pierwiastków tylko w wyniku bombardowania jader atomowych wysokoenergetycznymi czastkami (np. protonami, deuteronamicząstkami) lub powolnymi neutronami.
Pierwiastki chemiczne najogólniej dzielimy na metale, niemetale i półmetale. Wiekszosc z nich wystepuje we Wszechswiecie w zwiazkach chemicznych lub w postaci mieszaniny izotopów. Natomiast pierwiastki chemiczne o liczbie atomowej wiekszej od 92 otrzymywane sa w wyniku sztucznych reakcji jądrowych. Obecnie znanych jest 118 pierwiastków (usystematyzowanych w układzie okresowym pierwiastków chemicznychodpowiadajacych liczbom atomowym od 1 do 118.
Zawiesina, suspensja, uklad heterogeniczny cialo stale-ciecz, w którym czastki fazy rozproszonej maja srednice powyzej 0,1 µm. W zaleznosci od srednicy czastki te moga byc widoczne pod mikroskopem i ulegac sedymentacji w ziemskim polu grawitacyjnym.
Zawiesin uzywa sie m.in. w medycynie do sporzadzania leków stosowanych wewnetrznie (doustnie) i zewnetrznie (pudry plynne) lub pozajelitowo (wstrzykiwanych domiesniowo badz podskórnie), ponadto do kapieli leczniczych (zawiesina wodna borowiny) oraz do badania przewodu pokarmowego (zawiesina siarczanu(VI) baru w wodzie).
Liczba koordynacyjna, w chemii związków kompleksowych liczba ligandów otaczajacych atom centralny, np. w jonie kompleksowym heksacyjanozelazianu(II) [Fe(CN)6]2- liczba koordynacyjna zelaza wynosi 6.
Polikrysztal, cialo polikrystaliczne, zbiór mikrokrysztalów lub mikrokrystalitów zorientowanych w róznych kierunkach. Jesli mikrokrysztaly nie sa zrosniete z soba, to polikrysztal jest proszkiem (krystalit , monokrysztal)
Kation, jon dodatni, atom lub czasteczka z niedomiarem elektronów. Przyklady: kation (prosty) sodu Na+, kation potasu K+, kation wapnia Ca2+, kation (zlozony) amonu NH4+, kation (kompleksowy) heksaaminaniklu(II) [Ni(NH3)6]2+. W procesie elektrolizy kationy wedruja do katody (elektroda).
Wartosciowosc, liczba wiązań chemicznych tworzonych przez atom lub jon. Pojecie przestarzale, zastapione obecnie przez stopień utlenienia.
Komórka elementarna, komórka sieciowa, w krystalografii podstawowy element sieci krystalicznej, powtarzalny w krysztale dzieki translacji.
Elektroujemnosc, zdolnosc atomów danego pierwiastka do przyciagania elektronów. Wedlug R.S. Mullikena, wartosc elektroujemnosci jest srednia arytmetyczna z powinowactwa elektronowego i pierwszej energii jonizacji.
Wedlug Paulinga róznica elektroujemnosci miedzy pierwiastkami A i B wyraza sie wzorem: ?xA - xR ?= =[DAR - (DAADRR)1/2]1/2, gdzie DAR, DAA, DRR sa energiami dysocjacji polaczen chemicznych A-B, A-A, B-B. Obie miary elektroujemnosci sa do siebie w przyblizeniu proporcjonalne. Elektroujemnosc wzrasta w okresach ukladu okresowego od litowców do fluorowców i maleje w poszczególnych grupach ze wzrostem liczby atomowej.
Elektroujemnosc pierwiastków przejsciowych zmienia sie nieznacznie i nieregularnie, co zwiazane jest z efektem przeslonowym elektronów (n-1)d. Najwieksza elektroujemnoscia charakteryzuja sie F, O, Cl. Najmniejsza Cs, Fr.
Polimorfizm, wielopostaciowosc, wystepowanie tej samej substancji w kilku odmianach rózniacych sie wlasnosciami fizycznymi (postac krystaliczna, struktura sieci przestrzennej ) lub chemicznymi (alotropia , odmiany enancjotropowe, odmiany monotropowe).
Elektrolit, ciecz mogaca przewodzic prad elektryczny dzieki obecnosci w niej swobodnie poruszajacych sie jonów. W powszechnie stosowanych bateriach akumulatorowych (akumulatorach ) jako elektrolit stosuje sie chemicznie czysty kwas siarkowy rozcienczony wode destylowana.
Izotop, odmiana atomów pierwiastka chemicznego o okreslonej liczbie neutronów N=A-Z (gdzie: A - liczba masowa, Z - liczba atomowa równa liczbie protonów). Rózne izotopy danego pierwiastka róznia sie miedzy soba iloscia neutronów N, a wiec i masa A (przy stalym Z). Nazwa izotop pochodzi od greckiego "izos topos" - jednakowe miejsce (w układzie okresowym pierwiastków). Istnienie izotopów odkryl (1913) J.J. Thomson. Dany izotop pierwiastka reprezentuje zapis:
polaryzacja . 2. fiz. p. atomowa - przemieszczenie atomowych powlok elektronowych lub atomów czasteczki dielektryka w inne polozenie równowagi oraz ukierunkowanie ich momentów dipolowych zachodzace pod wplywem zewnetrznego pola elektrycznego.
p. jonowa - przesuniecie jonów w krysztale jonowym, komórce roslinnej lub zwierzecej zachodzace pod wplywem zewnetrznego pola elektr., które powoduje w nich biegunowe ulozenie jonów o przeciwnych znakach.
Cisnienie osmotyczne, sila, z jaka czasteczki rozpuszczone dzialaja przyciagajaco na rozpuszczalnik, gdy dwa niskoczasteczkowe roztwory zwiazków chemicznych (o malej masie czasteczkowej) sa rozdzielone blona pólprzepuszczalna.
Komórka elementarna, komórka sieciowa, w krystalografii podstawowy element sieci krystalicznej, powtarzalny w krysztale dzieki translacji.
Roztwór, uklad wieloskladnikowy jednofazowy, o czasteczkowej dyspersji. Skladnik roztworu bedacy w przewadze ilosciowej nosi nazwe rozpuszczalnika, pozostale skladniki sa rozpatrywane jako substancje rozpuszczone.
Rozróznia sie:
1) ze wzgledu na stan skupienia: roztwory gazowe, ciekle i stale.
2) ze wzgledu na spelnienie warunku o jednakowym wspólczynniku aktywnosci wszystkich skladników (równym jednosci) i zachowaniu lub odstepstwie od prawa Raoulta (ciecze) i Daltona (gazy): roztwory doskonale i rzeczywiste.
W medycynie leki w postaci rozpuszczonej (w wodzie, alkoholu, eterze, glicerynie itp.). W dermatologii roztwory stosuje sie do pedzlowania skóry (np. wodne lub alkoholowe roztwory róznych barwników) lub do okladów i przymoczków (np. oklady z roztworu kwasu bornego), rzadziej w postaci kapieli leczniczych (np. nadmanganianu potasu).
Polimeryzacja, reakcja chemiczna monomerów prowadzaca do powstania polimerów. Poczawszy od lat 30. XX w. wiele reakcji polimeryzacji wykorzystanych jest w przemysle. Szybkosc polimeryzacji uzalezniona jest od temperatury, cisnienia, ilosci i rodzaju inicjatora lub katalizatora.
Rozróznia sie polimeryzacje addycyjna i polimeryzacje kondensacyjna (polikondensacja). Podczas polimeryzacji addycyjnej laczenie sie monomerów ma charakter reakcji lancuchowej, która przebiega bez wydzielenia maloczasteczkowych produktów ubocznych.
Rozróznia sie polimeryzacje addycyjna rodnikowa, jonowa (anionowa i kationowa) oraz koordynacyjna.
Proton, cząstka elementarna (w historycznym znaczeniu nazwy), barion o liczbie barionowej B = 1, bedacy fermionem o spinie 1/2 (w jednostkach stalej Plancka), posiadajacy walencyjne kwarki uud.
Proton jest jednym ze stanów ladunkowych nukleonu (obok neutronu), ma izospin 1/2, dodatni elementarny ładunek elektryczny, niezerowy moment magnetyczny (+2,79278 µI), masę spoczynkową równa 938,2796±0,0027 MeV/c2 = (1,67265±0,00009)·10-27kg = 1836,1 mas elektronu = 1,00727 atomowych jednostek masy.
Czas zycia protonu jest nie mniejszy niz 1032 lat. Antycząstka protonu nosi nazwe antyproton. Proton jest jądrem atomu wodoru (izotopu 1H).
Pauliego zakaz, zasada wykluczenia, jedna z zasad mechaniki kwantowej, zgodnie z która dwa fermiony nie moga jednoczesnie znajdowac sie w tym samym stanie kwantowym (tj. miec takich samych wszystkich liczb kwantowych).
Polarnosc wiazania, biegunowosc wiazania chemicznego, przemieszczenie ladunku orbitalu czasteczkowego w kierunku jednego z atomów tworzacych wiązanie. Atom ten odznacza sie wieksza elektroujemnosci anizeli pozostale atomy.
Dysocjacja, rozpad czasteczek związku chemicznego na prostsze rodzaje chemiczne: atomy , jony , prostsze czasteczki, wolne rodniki .
1) Dysocjacja elektrolityczna jest rozpadem elektroobojetnych czasteczek elektrolitu na jony (aniony i kationy). Dysocjacja elektrolityczna jest procesem równowagowym, stala dysocjacja elektrolityczna nie zalezy od stezenia elektrolitu.
Stopien dysocjacji elektrolitycznej dla danego elektrolitu w roztworze (a), definiowany jako stosunek liczby zdysocjowanych czasteczek elektrolitu do ogólnej liczby czasteczek elektrolitu wprowadzonych do roztworu, wplywa na wartosc przewodnictwa elektrycznego roztworu i jest podstawa klasyfikacji elektrolitów na mocne (a ? 1) i slabe (a«1).
Stopien. dysocjacji elektrolitycznej zalezy od rodzaju elektrolitu i rozpuszczalnika, stezenia roztworu, temperatury, sily jonowej roztworu.
2) Dysocjacja termiczna nastepuje pod wplywem odpowiednio wysokiej temperatury, ulegaja jej wszystkie zwiazki chemiczne.
Roztwór nasycony, roztwór substancji pozostajacy w równowadze z osadem tej substancji.
Stopien utlenienia, pojecie formalne odpowiadajace zgodnemu z pewnymi regulami przyporzadkowaniu ladunków elementarnych atomom tworzacym wiazania chemiczne w czasteczkach lub jonach.
Zaklada sie, m.in. ze stopien utlenienia pierwiastka w stanie wolnym jest równy zeru, suma stopnia utlenienia pierwiastków tworzacych obojetna czasteczke jest takze równa zeru, a tworzacych jon równa sie ladunkowi jonu (wyrazonemu oczywiscie w jednostkach elementarnych ladunku).
Stopien utlenienia przypisany niektórym pierwiastkom w wiekszosci ich zwiazków chemicznych jest zawsze ten sam, np. dla fluoru -1, dla tlenu -2, dla wodoru +1, dla metali alkalicznych +1.
Reakcja odwracalna, reakcja, w trakcie której substraty przechodza w produkty lub - po zmianie warunków reakcji - produkty reaguja w kierunku wytworzenia substratów.
W znaczeniu potocznym reakcja odwracalna to taka reakcja, w której musi wystapic odtwarzanie substratów przez reagujace ze soba produkty
Monokrysztal, pojedynczy kryształ <00ea41.html>, bez defektów makroskopowych, lecz niekoniecznie ograniczony naturalnymi, plaskimi scianami.
monokrysztal (mono- + krysztal - lc. crystallus z gr.) (fiz., miner.) krysztal naturalny lub syntetyczny pozbawiony wewnetrznych zrostów, pekniec i wrostów, stosowany np. w laserach.
zol (lc. solutio `rozwiazanie, roztwór') chem. koloidowy roztwór z cieklym osrodkiem dyspersyjnym.
Inhibitor, substancja lub zwiazek hamujacy przebieg niektórych reakcji biochemicznych na drodze blokowania odpowiednich enzymów lub zmieniania toru procesów metabolicznych.
Dyslokacja, liniowy (jednowymiarowy) defekt sieci krystalicznej powstaly w wyniku przesuniecia sie pewnej czesci sieci w stosunku do pozostalej czesci, zaklócajacy periodycznosc sieci krystalicznej. Ze wzgledu na geometrie dyslokacji rozróznia sie: dyslokacje brzegowe, schodkowe i srubowe.
Emulsja, układ koloidalny skladajacy sie z dwóch nierozpuszczalnych wzajemnie cieczy, z których jedna jest rozproszona w drugiej w postaci kropelek. Dwie ciecze moga tworzyc rózne emulsje w zaleznosci od stosunku ilosciowego fazy rozproszonej i rozpraszajacej.
Naturalnymi emulsjami kropelek tluszczu w roztworze wodnym zawierajacym węglowodany i bialka sa mleko i œmietana , maslo i margaryna zas sa emulsja kropelek roztworu wodnego w tluszczu.
Redukcja, elektronacja, pobieranie elektronów przez rodzaj chemiczny. Redukcji towarzyszy zmniejszenie stopnia utlenienia przynajmniej jednego atomu w tym rodzaju chemicznym. Zachodzi równoczesnie z procesem utleniania .
adsorpcja (ang. adsorption wg absorption `absorpcja' od adsorb) 1. fiz., chem. zjawisko, które zachodzi na granicy dwóch substancji, gdy adsorbat gromadzi sie na adsorbencie; rodzaj a. zalezy od sil, jakie dzialaja pomiedzy czasteczkami adsorbatu i adsorbenta: a. chemiczna - gdy w warstwie powierzchniowej tworza sie wiazania chem., a. fizyczna - gdy oddzialywanie powodowane jest silami miedzyczasteczkowymi z zachowaniem odrebnosci substancji; proces a. przeprowadza sie w adsorberach; a. ma zastosowanie w procesach oczyszczania i rozdzielaniamieszanin oraz stanowi podstawe chromatografii
Stala równowagi chemicznej, stala równowagi reakcji chemicznej, stosunek iloczynu równowagowych ułamków molowych (lub stezen albo cisnien czastkowych) produktów reakcji chemicznej (podniesionych do poteg równych ich współczynnikom stechiometrycznym ) do iloczynu równowagowych ulamków molowych (lub odpowiednio: stezen albo cisnien czastkowych) substratów (w odpowiednich potegach).
W ukladach niejednorodnych we wzorze na stala równowagi chemicznej uwzglednia sie jedynie reagenty gazowe. Stala równowagi chemicznej jest charakterystyczna dla danej reakcji chemicznej, zalezy jednak od sposobu zapisu równania stechiometrycznego.
Dla reakcji przebiegajacych w fazie gazowej pomiedzy stala równowagi chemicznej wyrazona za pomoca cisnien (Kp) i stala równowagi chemicznej wyrazona za pomoca ulamków molowych (Kx) lub stezen (Kc) zachodza zwiazki:
Kx=Kp(p)n i Kp=Kc(RT)n,
gdzie p - cisnienie ogólne, R - stała gazowa , T - temperatura bezwzględna, n - róznica sumarycznej liczby moli gazowych produktów i substratów reakcji w równaniu stechiometrycznym.
Stale Kx, Kc, Kp zmieniaja sie z temperatura: rosna wraz z jej wzrostem w reakcjach endotermicznych (reakcja endoenergetyczna ) i maleja w reakcjach egzotermicznych (reakcja egzoenergetyczna). Stala Kx zalezy równiez od cisnienia ogólnego (równowaga chemiczna, prawo działania mas).
Czastka elementarna, czastka nie posiadajaca struktury. W latach przed pojawieniem sie modelu kwarków za czastki elementarne uwazano proton , neutron, hiperony, mezony, foton , leptony oraz tzw. cząstki rezonansowe (i ich antyczastki). Juz w latach 60. znanych bylo ponad 100 czastek elementarnych, co stanowczo bylo niepokojace, w obecnej chwili znanych jest ich kilkaset.
Hipoteza istnienia kwarków jako skladników protonu, neutronu, hiperonów, mezonów, oraz wszystkich czastek rezonansowych pozbawila wyzej wymienione czastki prawa do miana "elementarne". Mimo ewidentnego potwierdzenia eksperymentalnego istnienia struktury tych czastek, ze wzgledów historycznych wykorzystuje sie czasem dalej nazwe - czastki elementarne do okreslenia tej grupy czastek.
Czastkami elementarnymi sensu stricto w obecnej chwili sa co najmniej: bozony posredniczace (W, Z, foton i gluony), kwarki, leptony oraz ich antycząstki, co razem tworzy grupe ponad dwudziestu czastek.
krysztal (lc. crystallus z gr. krýstallos `krysztal; lód') 1. fiz. cialo stale o uporzadkowanej, okreslonej strukturze wewnetrznej elementów skladowych. 2. fiz., technol. ciekly k. - ciecz, która zawiera sztywno polaczone wiazaniami wydluzone czasteczki org., dzieki czemu obok plynnosci charakterystycznej dla cieczy wykazuje wlasnosci anizotropowe krysztalów jednoosiowych optycznie; ciekle krysztaly sa stosowane m.in. jako farby termotropowe, ekrany monitorów i telewizorów, wyswietlacze. 3. miner. k. górski - czysty (przezroczysty i bezbarwny) krysztal kwarcu. 4. technol. typ bezbarwnego szkla latwego do obróbki, o wysokim wspólczynniku zalamania swiatla, np. szklo olowiowe; takze wyrób z takiego szkla. 5. spoz. forma cukru spozywczego w postaci drobnych krysztalków sacharozy.
Katalizator, substancja, której obecnosc w ukladzie reagentów wywoluje zmiane szybkosci reakcji chemicznej. Bierze udzial w zachodzacych reakcjach, jednakze tak, ze pozostaje po ich zajsciu w niezmienionej ilosci i postaci chemicznej, w zwiazku z czym nie pojawia sie w sumarycznych równaniach opisywanych reakcji.
Substancje zwiekszajace szybkosc sa nazywane katalizatorami dodatnimi (lub skrótowo katalizatorami), zas substancje hamujace dana reakcje zwane sa jej inhibitorami (katalizatorami ujemnymi). Katalizatory dodatnie przyspieszaja reakcje obnizajac ich energie aktywacji poprzez zmiane drogi reakcji.
Znalezienie odpowiedniego dla danej reakcji katalizatora zazwyczaj nie jest latwe i wymaga wielu badan laboratoryjnych. Role katalizatorów w licznych procesach biologicznych odgrywaja enzymy (fermenty).
Anion, jon o ladunku ujemnym. Podczas elektrolizy aniony wedruja do anody (dysocjacja). Rozróznia sie aniony: proste (np. S2-), zlozone (SO2-4) i kompleksowe ([PtCl6]2-).