ETYKA
Wykłady
Prof. Dr hab. Krzysztof Kalka
Etyka jest działem filozofii.
Filozofia powstała z pytania, dlaczego to, co jest jest?
Kim jest człowiek? Czym się różni od innych rzeczy?
Filozofię dzieli się ze względu na to, jakie pytania się zadaje np.:
Filozofia:
Metafizyka, epistemologia, antropologia, etyka, estetyka, logika, filozofia Boga, aksjologia, filozofia kultury, historia filozofii.
Metafizyka - punkt wyjścia dla filozofii i etyki ( powstała w I w pne - Andronikos z Rodos) - nazwa dla filozofii, jako punktu wyjścia, filozofia praktyczna (byłą zwana fizyką). Metafizyka - nazwa dla filozofii teoretycznej Arystotelesa. Wprowadził on tam pojęcie abstrakcji (Abstrakcje - fizyczne, matematyczne, metafizyczne).
Abstrakcja - nie brać pod uwagę tego, co nie jest istotą najważniejszą, rzeczą czegokolwiek ( np. słoń, stół)
Abstrakcja matematyczna - ujmowanie rzeczywistości w formie języka - cyfry - określamy coś, co jest znakiem np. 2 niby nic, bo to tylko atrament, ale w swej pamięci mamy treść tej cyfry 2 - coś ona znaczy - tutaj oblany egzamin. Cyfry i znaki - np. znaki drogowe.
Abstrakcja metafizyczna - już nie ujmujemy czegoś w rodzaju znaku, ale całą rzeczywistość jednym terminem BYT. ( Byt = rzeczywistość, a rzeczywistość = wszystko, co w niej jest np. człowiek, roślina, rzecz). Metafizyka ma 2 pytania - czy jest? Czym jest?
Człowiek jest zawsze pierwszy, jako punkt wyjścia. ( Czy jest czymś realny m ? Człowiek jest, miłości nie ma)
Epistemologia - teoria poznania ( pytamy jak przebiega ludzkie poznanie)
2 nurty poznawania rzeczywistości:
Idealizm poznawczy - czy człowiek poznaje rzeczywistość ( ja formułuję wiedzę, co jest)
Idealizm poznawczy ma kilka odpowiedzi - każdy ma rację np. kilka kolorów sufitu. W idealizmie jest relatywizm:
- relatywizm poznawczy - każdy człowiek tworzy wiedzę o poznanej rzeczy
- relatywizm moralny - każdy człowiek odrębnie każdy dla siebie wie, co jest dobre, a co złe ( jego sumienie) = WZGLĘDNOŚĆ PRAWDY - tyle prawd ile ludzi na świecie
b) realizm poznawczy - czy rzeczywistość tylko informuje o sobie
W realizmie jest tylko jedna prawda ( jedna odpowiedź).
Czym innym jest pogląd, a czym innym jest rzeczywistość. Dopiero podczas studiów robimy korektę rzeczywistości, swojej wiedzy - uczymy się.
Gdy padło pytanie o postępowanie człowieka to powstała etyka.
Etyka - szuka się odpowiedzi na pytanie jak człowiek ma postępować wobec całej rzeczywistości, innych bytów, względem innego człowieka. Etyka jest nauką o moralnym postępowaniu człowieka. ( Człowiek postępuje moralnie dobrze, lub moralnie źle, czyli moralnie, lub niemoralnie, etycznie, lub nie etycznie). W filozofii nie występuje postępowanie etyczne, tylko moralne ( etyka to wiedza)
Stawiamy pytanie, dlaczego człowiek ma postępować moralnie dobrze, a nie moralnie źle.
Etyka jest oddzielna od prawa i religii - znaczy to, że etyka jest czymś innym niż prawo. W prawie występują normy, prawa i sankcje. Prawo nie występuje w etyce, bo w etyce nie ma prawnych unormowań. ETYKA pyta, dlaczego człowiek ma nie zabijać nie patrząc na sankcje prawne, czy też religię.
Ojcem etyki jest SOKRATES - uczył, co to jest dobroć, prawość, sprawiedliwość, - bo gdy człowiek wie, co to jest sprawiedliwość to będzie sam sprawiedliwy - jest to INTELEKTUALIZM MORALNY - wiedza=cnota. Metoda Sokratesa to dialektyka ( majeutyczna i eklektyczna)
Hedonizm - dobrem dla człowieka jest przyjemność, to, co daje mu radości przyjemność - hedoniści wprowadzili termin eutanazja.
Arystoteles uważał, że człowiek z reguły kieruje się w stronę dobra, jak będzie dobry to będzie szczęśliwy, ale nie mówił, co to jest szczęście tylko, że jest to radość z uzyskanego dobra.
ETYKA KLASYCZNA ( od Arystotelesa do średniowiecza)
Szuka się w niej odpowiedzi na pytanie gdzie tkwi punkt wyjścia dla etyki? Dlaczego mam być moralnie dobry dla innego człowieka? ( Co to jest dobro, a co to jest zło?)
I koncepcja od Św. Augustyna - rozważał on problem sekty religijnej manichonizm, którzy uważali, że jest 2 Bogów ( Bóg dobra i zła). Określił, że dobrem jest to, co jest, a złem brak czegoś w tym, co jest dobre ( np. nogi w krześle). Dobro to coś, a zło to nic ( zło to brak) i nie może go być. Zło nie istnieje w sensie bycia. Złem jest to, czego nie ma, a jak nie ma to istnieje tylko dobro. Zła nie ma - są braki dobra, a braki powodują skutki.
Etyka zajmuje się skutkami braku czegoś w czymś.
Potrzebna nam jest wiedza o rzeczywistości, by unikać błędów ( wszystko, co jest jest dobre, ale niektóre rzeczy nie są dla nas). Złe wykonanie czegoś spowodowane błędem wywołuje zło.
Etyka się dzieli na:
- etykę normatywną, - w której poszukuje się norm wynikających z analiz tego, co nas otacza, w której człowiek ustala, co jest dobre, a co złe
- etykę sytuacyjno-prawniczą - w tej etyce normy ulegają zmianom np. polityczne, gospodarcze, kulturalne.
Człowiek zawsze chce dobra - nawet jak kradnie to wtedy chce dobra dla siebie.
Największym dobrem dla człowieka jest drugi człowiek - to jest punkt wyjścia dla etyki ( nikt nie niszczy tego, co jest dla niego dobre). Trzeba tu wziąć pod uwagę fundament człowieka. Człowieka wyróżnia rozumność, tym się on różni od innych bytów i dlatego człowieka nazywamy również osobą.
OSOBĄ - nazywamy taki byt, który realnie istnieje i posiada intelektualność ( rozum), Człowieka nazywamy osobą, dlatego, że jest i posiada rozumność ( każdy człowiek jest osobą, ale nie każda osoba jest człowiekiem np. każda brzoza jest drzewem, ale nie każde drzewo jest brzozą). Zrobiono tak, by odróżnić człowieka od Boga.
Człowiek rozumie rzeczywistość i wybiera te dobra, co są dobre dla niego. I aby wybierać musi je rozumieć i korzystać z intelektu.
Zasadą postępowania moralnego - jest intelekt, czyli rozumność. Nie sama rozumność, ale sprawna rozumność. ( Człowiek ma możliwość uczenia się, aktualizowania siebie - ma taką dyspozycję)
Dyspozycja w strukturze człowieka - aktualizacja zdolności np. człowiek nie umie chodzić, ale się nauczy, bo ma aktualizację do tego.
Sprawność intelektu oznacza, że każdy człowiek posiada rozumność. Sprawność intelektu to udoskonalanie, a to nazywa się mądrością.
Mądrość ( Arystoteles) - jest to kierowanie się człowieka w stronę prawdy i dobra poprzez znajomość przyczyny i skutków. Mądrość jest 1-szą podstawową zasadą moralną, a to znaczy, że nie tworzy się zasady moralnej bez mądrości.
„ Pamiętaj, aby inny człowiek zawsze był celem, nigdy środkiem do celu” - Emmanuel Kant.
2-gą zasadą moralną jest sumienie ( sumienie działa, kiedy jest umienie=wiedza=informacja) - połączenie mądrości z wiedzą.
3-cia zasada moralna - jest to kontemplacja ( relacja między sumieniem, a mądrością).
Te zasady moralne nie ulegają zmianie.
Zmianie ulegają normy moralne.
Brak osoby bliskiej jest powodem wpadania w rozpacz, a rozpacz jest przyczyną chcenia śmierci.
MIŁOŚĆ - może być tylko pomiędzy ludźmi, a nie rzeczami, zwierzętami - jest to więź między ludźmi, relacja człowieka do człowieka.
W miłości musi być podmiot relacji i kres relacji.
WIĘZI MIŁOŚCI = DILECTIO = RELACJE OSOBOWE - dawanie komuś siebie - ma 3 odmiany:
- Caritas - bezinteresowność - dajemy komuś coś nie oczekując niczego w zamian
- amicitria - przyjaźń - cieszy spotkanie, a nie smuci rozstanie
- Amor - miłość - cieszy spotkanie, smuci rozstanie
Relacje te są przez nas podtrzymywane naszą kulturą. Te relacje sa nazywane relacjami osobowymi. Dotyczą one tylko osób, bo są to relacje zwrotne.
Koncepcja etyki szczęścia ( Arystoteles) - człowiek nabiera cnót ( dzieli je na intelektualne i moralne)
3 CNOTY GŁÓWNE ( kardynalne, praktyczne) inaczej zawiasy
- sprawiedliwość ( oddanie 2-mu tego, co mu się należy)
- umiarkowanie
- męstwo
Zawiasy, bo na nich są zawieszone mniejsze cnoty, czyli cnotki.
Złoty środek - by nie było nadmiaru, ani niedomiaru ( komuś tyle szacunku na ile zasługuje). Aby określić ile potrzeba to potrzebna jest mądrość.
Arystoteles neguje demokrację, bo o dobru nie może decydować większość. Państwo powinno funkcjonować jak sprawny człowiek.
ŚREDNIOWIECZE
Tu budowano etykę na zasadzie łączenia wiary z wiedzą. Celem człowieka jest zawsze Bóg, celem zbawienia nie jest uzyskanie wiedzy, ale wiara w Boga.
Św. Augustyn - uważał, że człowiek ma poznawać prawdę, ale prawda jest czymś stałym i niezmiennym, jednak szukając jej stwierdzamy, że wszystko jest zmienne. Teraźniejszość nie da się uchwycić, bo ciągle jest w ruchu. Stałym i niezmiennym jest Bóg, a więc tam trzeba szukać prawdy.
Iluminacja = oświecenie - łaska widzenia prawdy. Według niego rozum nie ma znaczenia, a najważniejszą władzą człowieka jest jego wola. Dobrem jest Bóg, a złem niechcianie Boga.
Św. Tomasz z Akwinu - uważał, że moralność człowieka tkwi w człowieku i podstawą moralnego postępowania jest miłość.
NOWOŻYTNOŚĆ
Zaczęto odróżniać treści objawione (wiarę) od wiedzy. Głosiła egoizm i umowę społeczną. Teza, że moralność jest prawem, które tkwi w nas. Prawo to Kant nazwał obowiązkiem, powinnością.
Kant mówi, że obowiązek to imperatyw.
Imperatyw kategoryczny - kategorycznie obowiązujący.
Kant powiązał powinność z prawem to znaczy, że oprócz jednych sankcji są jeszcze sankcje moralne.
Fryderyk Nietsche - twierdził, że moralność to wymysł filozofii starożytnej i chrześcijaństwa, które zbudowały takie wartości jak by być dobrym, sprawiedliwym, miłościwym. On uważał, że należy przewartościować tego typu wartości w tym znaczeniu żeby wprowadzić tylko te wartości, które są niezbędne. Według niego największa jest wartość życia i wszelkie postawy człowieka wobec człowieka muszą być podporządkowane wartości życia. Uważa, że najgorsza dla człowieka jest miłość, bo ogłupia i zniewala. Nienależy kochać, należy dać się kocha komuś.
EGZYSTENCJALIZM ( Sartre)
Głosił, że człowiek rodzi się po to, aby umrzeć, Człowiek jest bytem skończonym. W strukturze człowieka tkwi śmierć i dużo ludzi wybiera relacje do Boga, ale człowiek ma świadomość, że nie nadąży do Boga, bo Bóg jest nieskończony, a człowiek skończony i dlatego człowiek cierpi.
Egzystencjalizm z teologią łączy ruch egzystencjalizmu religijnego Martina Bubera, który twierdził, że człowiek postępuje moralnie dobrze, gdy 2-giego człowieka traktuje się podmiotowo. Twierdził, że Bóg jest samą miłością i promieniuje tą miłością na świat ziemski.
Podstawy postępowania moralnego człowieka
Człowiek ------ nawiązuje relacje---- z kimś, z czymś
(podmiot relacji) (spotkanie) ( kres relacji)
Przy spotkaniach uzyskujemy wiedzę.
Każdy atak na człowieka jest niemoralny, dlatego nie można bić dzieci, kraść ( niezgodny z fundamentem moralności). Najlepsze jest wychowanie bezstresowe. Stres dotyczy czegoś, czego nie ma ( brak wiedzy powoduje strach, stres)
Zawsze wszelkie działania, analizy, które wykonujemy muszą mieć podmiot, a podmiotem jest człowiek. Człowieka ma władze zmysłowe ( smak, wzrok), emocjonalne, porządawcze (wola), poznawcze (intelekt). Starożytni mówili cnota i wada. Usprawniamy w sobie władze poprzez wychowanie i wykształcenie. A to razem nazywamy duchową elegancją człowieka.
Ujawniamy sobą to, jakimi jesteśmy, kim jesteśmy - to też nazywamy duchową elegancją człowieka.
Zadaniem człowieka jest kształcenie się.
Wychowanie - wpływanie sobą na drugiego człowieka - trwa 24h na dobę. Dziecko wychowują rodzice.
Wymiana relacji - jak kogoś spotykam to on staje się podmiotem, a ja kresem. Następuje odwrotność relacji ( relacja obecności=relacje osobowe)
Relacje osobowe budowane są na własnościach osoby:
- własność realności -------------- miłość
- własność prawdy -------------- wiara
- własność dobra ------------- nadzieja
(buduje się)
Aby relacja trwała musimy odpowiednio postępować, ( czyli to jest moralność)
Postępowanie --------------------- moralność
Mądrość sumienie kontemplacja
(sprawność intelektu) (wola) (relacja między intelektem a wolą)
- kieruje działaniem człowieka - działa wtedy, gdy jest odpowiednia wiedza
Mądrość, sumienie i kontemplacja to 3 zasady postępowania moralnego.
Mądrość nie ulega zmianie, zmianie podlegają tylko sposoby obrony drugiego człowieka ( technika).
Mogą istnieć byty, które są rozumne, ale nie sa ludźmi ( Bóg, anioły, diabły, ufoludki)
Pozycja człowieka wśród innych bytów (najwyższa) nazywa się GODNOŚCIĄ.
Człowiek nigdy nie przestaje być osobą. Atakując innego człowieka, czyniąc mu źle nie pozbawiamy go godności tylko samego siebie.
Człowiekowi nie wypada:
- postępować źle
- postępować niemądrze
- postępować jak zwierzę
- nie używać intelektu.
Człowiek jest wolny - ta wolność pozwala na zachowanie intelektu.
Wolność - rozumne kierowanie się w stronę prawdy i dobra. Akceptowanie siebie i drugiego człowieka.
Odpowiedzialność - biorę na siebie skutki swoich działań.
Jak była tworzona etyka podczas dziejów:
MONIZM - struktura jednoelementowa - świat jest złożony z jednego elementu.
- radykalny monizm - ( Parmenides z Elei) - mówił, że świat jest bytem, a byt jest; przeciwieństwem jest niebyt, który nieistnieje. Nic się nie rodzi, ani nie umiera. Świat nie ma początku, bo przedtem byłby niebyt, a niebyt nie istnieje. Tyka w takim rozumieniu nie istnieje.
- umiarkowany monizm - niematerialistyczny i materialistyczny
-- niematerialistyczny - panteistyczny i idealistyczny
--- panteistyczny - świat jest Bogiem, a Bóg jest światami - wszystko dzieje się w Bogu - B. Spinoza
--- idealistyczny - świat jest myślą, myśl buduje rzeczywistość, kultura jest tym, co tworzy rzeczywistość - J. Hegel - znajdujemy tu części takie jak: - subiektywna i obiektywna część tworzenia świata, oraz absolutna część ( jak świat taki będzie to stanie się Bogiem, absolut to prawda, a prawdą jest Bóg.
-- materialistyczny - numeryczny i ewolucyjny
---- numeryczny - 1, 2, 3, 4 byt zrobiony z tego samego materiału. Materię tą nazwaną atomem ( Demokryt z Abdery), a atomy łączą się w różne byty.
---- ewolucyjny - stoicyzm, materializm, stalinizm - pewna część materii ewoluuje
DUALIZM - świat jest zbudowany z dwóch substancji różnych od siebie, a byty są zrobione z jednej, lub obu naraz ( Kartezjusz). Twierdzi, że jest substancja myśląca i rozciągła ( człowiek obie, zwierzę tylko rozciągła)
PLURALIZM -byty zbudowane są, z co najmniej 2 elementów, które są w opozycji do siebie. Każdy byt jest zbudowany z innych elementów.
Tylko w pluralizmie budujemy coś, co jest ETYKĄ.
- pluralizm esencjalistyczny - ( Arystoteles) - byt z 2 elementów jak forma i materia, które razem tworzą istotę bytu, czyli esencję bytu.
- pluralizm egzystencjalny - ( Św. Tomasz z Akwinu) - byt zbudowany jest z istoty i istnienia ( istnienie to egzystencja)
- pluralizm idealistyczny - ( Platon) - byty zbudowane są z tego, co duchowe i tego, co materialne i byty te są idealne
- pluralizm spirytualistyczny - ( J. Loebnitz) - wszystkie byty są zbudowane z dusz, które ujawniają się w ciałach
- pluralizm reizstyczny - ( T. Kotarbiński) - odwrotny niż spirytualistyczny, zbudowany z ciał, w których ujawnia się dusza
- pluralizm kompilacyjny - łączenie ze sobą różnych elementów tworzących byty np. ciało z duszą, ciało z intelektem.
Metody stosowane w filozofii, które występują w ETYCE:
- dialektyka - porównywanie czegoś z czymś ( suche-mokre)
- apofatyka - zróżnicowanie pomiędzy jednym bytem, a drugim bytem ( różnice pomiędzy człowiekiem a Bogiem) - dodawanie do pojęcia przedrostka „nie” np. człowiek jest śmiertelny, a Bóg jest nieśmiertelny
- możliwości - polega na tym, że możliwość jest czymś realnym i byt jest czymś realnym ( możliwość wyprzedza rzeczywistość) np. zrobiłem to, bo było możliwe
- chierarchi - byty porównuje się ze względu na odległość ( człowiek wyżej niż zwierzę, ale niżej niż byty duchowe) - te byty najbardziej oddalone od Boga są mniej doskonałe.
- aksjologii - wartościowanie wartości ze względu na wartości
- transcendentalne - zakładamy coś, tworzymy pytania, pytamy daną populację i sprawdzamy czy się zgadza z założeniem
- identyfikacji - badamy te elementy, które stanowią o danym bycie.