Literatura
Nowicka E., Świat człowieka, świat kultury. Systematyczny wykład problemów antropologii kulturowej
Olszewska - Dyoniziak B. Człowiek, kultura, osobowość. Wstęp do klasycznej antropologii kulturowej. Zarys antropologii kulturowej.
Ostasz L. Rozumienie człowieka. Antropologia filozoficzna.
Antologie tekstów
Antologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów, Menc
Badania kultury, elementy torii antropologicznej, tom I i II Kempny, Nowicka.
Zagadnienia
Miejsce antropologii kulturowej wśród nauk o człowieku
Kultura, wartościujące i niewartościujące zagadnienia kultury
Małżeństwo i rodzina
Kultura paleolitu (człowiek u zarania istnienia, rysunki naskalne)
Mitologia słowiańska - Szyjewski A. Religia Słowian, Kraków 2003
Antropologia - Anatropos - człowiek, ten który w górę, człowiek patrzący w górę. Patrzenie w górę symbolizuje patrzenie coś poza nim, świat bytu wykraczający poza rzeczywistość, człowieka zdolnego do kontaktu watykalnego. Antropologia to nauka
o człowieku, różni się od innych dziedzin tym, że ujmuje byt, powstanie człowieka
w środowisku, zmiany w obrębie fizyczności. Dla nas to nauka badająca miejsce człowieka
w świecie. Antropologia - powstała stosunkowo późno, jedna z najmłodszych dziedzin nauk humanistycznych, interesuje się nie tylko społeczeństwem, ale także społecznościami dzikimi, prymitywnymi, pierwotnymi (człowiek przedpiśmienny). W antropologii pojęcie przedpiśmienny jest niewartościujące, ale istnieje niebezpieczeństwo, że przekreślamy szanse danego społeczeństwa na wyrażanie się poza pismo, gdyż ono nie było im potrzebne.
Antropologia bada kultury, które umożliwiły dojście człowieka do obecnego pułapu. Interesuje się ludźmi, nie interesuje je jednak współczesne społeczeństwo, ale społeczeństwa odległe. Zajmuje się w przestrzeni i czasie kulturami równymi wobec naszej. cywilizacja - stopień rozwoju. Kultura nie musi być cywilizacją, może istnieć bez cywilizacji. Antropologa interesuje np. kultura Romów, interesuje się zatem różnicami, które pokazują, że chociaż jesteśmy ludźmi, to potrafimy odmienni oceniać wydarzenia. Bada dlaczego w innych społecznościach rozwiązuje się w dany sposób problemy, dzięki czemu poznajemy siebie, co nas ukształtowało, pokaże dlaczego jesteśmy tacy jacy jesteśmy. Funkcjonujemy w kulturze, która wyznacza nam jakieś miejsce.
Antropologia - najrozleglejsza ze wszystkich dziedzin nauk, których przedmiotem jest człowiek i rodzaj ludzki, a ta rozległość przejawia się z jednej strony zajmowaniem się obszarem geograficznym zajmowanym przez daną kulturę, z drugiej zaś interesuje się całym, szeregiem zjawisk dotyczących człowieka: język, grupa społeczna jej struktury jej pozycja w świecie, ekspresja społeczna, system wierzeń, wartości, konkretny człowiek. Styka się tu fizyczna sfera człowieka ze społeczno - kulturową. Kultura jest specyficznym tworem człowieka, człowiek jest bytem kulturowym. Przy pomocy kultury człowiek przekształca świat i go zdobywa, może przy jej pomocy przetrwać w każdym miejscu na ziemi.
W antropologii jest spór ideologiczny, ale chce spojrzeć na człowieka całościowo.
Poddyscypliny antropologii:
Każda nauka rozwija się w relacji do innych nauk, które wpływają na jej osiągnięcia. Jest to socjologia, psychologia, biologia
Antropologia pokazuje kulturę, jej prawidłowości, które w jednej kulturze są czymś normalnym, w drugiej może uchodzić za patologie.
Nowicka E. - podział antropologii:
Antropologia społeczeństw pierwotnych;
Antropologia społeczności chłopskich - etnologia i etnografia - naród, lud - nauka o ludzie, ludoznawstwo, etnografia - pisanie, tworzenie literatury, pieśni, literatura ludowa;
Antropologia społeczności miejskich - amerykańska, badanie grup etnicznych znajdujących się na żywej tkance miasta; próba uchwycenia różnych kultur ze strony historycznej, obyczaj, mentalność tych kultur, sposób myślenia tych ludzi,
Antropologia historyczna -
Pomocnicze: archeologia - nie potrafimy czytać rzeczy, które pozostawiły nam poprzednie kultury, poprzedni ludzie, niesie wiedzę, której nie potrafimy właściwie zinterpretować, pozwala za to zrozumieć człowieka z jego pierwotnych czasów (40 tysięcy lat)
Lingwistyka - badania języka pisanego i mówionego, pojęcia których używamy dziś powszechnie nie są tak do końca rozumiane przez człowieka,
Religioznawstwo -dyskurs o religijności.
Antropologia filozoficzna - umiłowanie wiedzy, poznania, nauki, próbuje odpowiedzieć jak człowiek pojmował sens świata.
Socjologia.
Kultura z punktu widzenia antropologicznego
Kultura - łac.(colere) - uprawiać, dbać, pielęgnować, kształcić (cultus agri) uprawa ziemi. Cycero - kulturę ujął jako uprawianie. Kultura - wg Czarnowskiego to dobro zbiorowe i zbiorowy dorobek, owoc twórczego i przetwórczego wysiłku niezliczonych pokoleń, całokształt z obiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerza się przestrzennie.
Człowiek kulturalny - zachowuje się z ogólnie przyjętą w danym społeczeństwie konwencją, ma świadomość istniejącej konwencji i się wg niej zachowuje, uczestniczy
w kulturze - teatr, koncerty, korzysta z dóbr kultury i to nie dlatego, żeby się pokazać, lecz dlatego ze ma taką potrzebę. Kultura wyższa - im mniej ludzi ma do niej dostęp, np. filharmonia.
kulturowy - jest pojęciem zmiennym, odbierane jest w różnych środowiskach inaczej, gdyż w środowisku niższym niekiedy może być odbierane jako snobizm.
Kultura w ujęciu atrybutywnym - cecha, człowiek, społeczeństwo posiada daną cechę, która go wyróżnia, nalezy do zdolności jednostki i społeczeństwa, mogę tworzyć tę kulturę. Cecha ATRYBUTYWNA oznacza pewną zdolność do tworzenia w danym środowisku. Jest efektem szlifu, pracy innych, by dany człowiek był uznawany za kulturalnego. Jest to moje zdanie mające określić i wartościować.
Dystrybutywny charakter kultury - przekazywanie, dystrybucja, człowiek jest zdolny do przekazywania kultury w każdej postaci, zdolności te nabywa. Dystrybutywność wynika
z cechy, którą posiada człowiek. Określenie człowiek kulturalny jest pojęciem wartościującym, gdy mówimy kulturowy - nie jest odbierane jako wartościowanie.
Kultura =człowiek! Człowiek jest jednostką kulturotwórczą, przetwarza świat dla siebie. Kultura koreluje z człowiekiem, człowiek tworzy kulturę i jest ona narzędziem którym człowiek przystosowuje świat i siebie do tego świata. Kultura jest zjawiskiem ponad jednostkowym. Kulturę cechuje regularność - występuje określony wzorzec kulturowy, np. koronacja, ma wymiar przestrzenny - człowiek dopasowuje środowisko naturalne, w którym żyje do własnych potrzeb przy pomocy kultury. Kultura jest zespołem zjawisk wyuczonych - nie jest przekazywana genetycznie, została nam przekazana różnymi sposobami.
Wzór kulturowy - pewien ideał ku któremu się dąży postulowany przez daną grupę.
Zjawiska opisujące dynamikę kulturową
Instytucja jest ta rzeczywistością, która nadaje naszemu życiu sens. Społeczeństwo określa i wyznacza nam cele i albo się do nich dopasowujemy, lub żyjemy na jego marginesie. Kultura określa jak mamy się zachować, obliguje nas do pewnych kanonów życia.
Na opisanie kultury i jej dynamiki jest dyfuzja - roznoszenie się, rozproszenie kultury. Może być rozumiana strukturalnie bądź instytucjonalnie, co nie wyczerpuje dynamiki kultury. Elementy w obrębie jednej jednostki strukturalnej przenoszone są do struktury innej jednostki. Można to porównać do mody na pięknej biżuterii noszonej w jednej kulturze
i podchwyconej przez inną. Drugim porównaniem dla dyfuzji strukturalnej są budowle
w pewnym stylu, które wymyśliła inna kultura, np. gotycki a które zostały wdrożone przez naśladownictwo. Dyfuzją są również przekształcenia, modyfikacje które dostosowuje się do swoich potrzeb i przyjmuje za swoje. Klasy niższe podpatrują klasy wyższe i próbują mniejszym lub większym stopniu je naśladować. Zmianie ulegają poszczególne elementy. Mamy wówczas do czynienia z dyfuzją strukturalną. Dyfuzja cechuje się nieuniknionością - nie ma takiej możliwości by ona nie występowała, nie ma możliwości z niej zrezygnować, jednakże nie możemy biernie, bezkrytycznie ją przyjmować. Nie znamy skutków tej dyfuzji. Jest zjawiskiem neutralnym.
Akulturacja - zjawisko związane z żywiołowym kontaktem dwóch odmiennych społeczności, które dzieli znaczny dystans kulturowy, społeczny i gospodarczy. Proces polega na gwałtownym przeobrażeniu jednej kultury pod wpływem drugiej. Mamy do czynienia
w którym przemianie ulega sam rdzeń kulturowy: podstawowe normy, struktury, organizacja społeczna, wartości. Dokonuje się na przestrzeni jednego pokolenia, a więc błyskawicznie. Jest zjawiskiem ze wszech miar negatywnym, uznaje się pewną kulturę za złą, nie wartościową i siłą zmusza się do przyjmowania nowych norm życia, ubierania itp. Powoduje spustoszenie i burzy zastany porządek.
Synkretyzm polega na wiązaniu w jednorodną całość elementów pochodzących z różnych odrębnych kultur. Mamy do czynienia z efektem stopienia się w jedną całość różnych elementów kultury materialnej. Mówimy o dwóch formach:
- zapożyczeniu ulegają formy powierzchowne a istota pozostaje bez zmian;
- gdy przemianie ulega istota rzeczy a formy powierzchowne nie ulegają.
Rodzina i małżeństwo w ujęciu antropologii.
To ujęcie małżeństwa i rodziny na przestrzeni kultur.
Rodzina - w świetle antropologii to związek mężczyzny i kobiety zalegalizowany we właściwej instytucji. Nie definiujemy jej w kontekście prawa polskiego. Rodzina jest instytucją wcześniejszą aniżeli małżeństwo. Mead - zauważył, że dziecko nie rodzi się
z potrzebą ojca, uczy je tej potrzeby społeczne szczęście innych dzieci. Żadne dziecko
w społeczeństwie samoańskim, w którym uczucie dziecka do ojca rozłożone jest na dziesiątki dorosłych nie wpadnie na myśl, a by stworzyć sobie ideał ojca.
Według złożoności wewnętrznej formy rodzinę dzielimy na trzy typy: rodzina nuklearna, rozszerzoną i zbiorcza. Nuklearna to dwupokoleniowa - rodzice i dzieci, przede wszystkim związki krwi, rodzina jednorodzicielska, występuje w świecie europejskim.
Rozszerzona - typ rodziny, w którym występuje wielopokoleniowość z jednej strony, lub cały szereg członków spokrewnionych bliższymi lub dalszymi więzami, bez uwzględnienia nuklearności. Wspólnota rodowa.
Zbiorcza - inaczej domowa, opiera się na innych zasadach niż rodowa, nie musi być jednak związana pokrewieństwem i więzami krwi. Jest szersza aniżeli nuklearna.
Małżeństwo monogamiczne, poligeniczne [wiele kobiet] (poliandryczne - wielu mężczyzn), multilateralne - zbliżone do poligenicznego, występuje wielokrotność mężczyzn kobiet w jednym związku (np. 2 kobiety i dwóch mężczyzn). Rodzina nie mogła się wyżywić, więc wchodziła w relacje z inną rodziną.
Periodyzacja paleolitu (starsza epoka kamienia):
Starszy paleolit - od ok. 550 tys. Do ok. 130 tys. Lat p.n.e
Środkowy - okres między 130 - 38 tys. lat p.n.e
Młodszy - 38 - 12 tys. Lat p.n.e.
Późny - od ok. 12 tys. Do ok. 8200 lat p.n.e
Periodyzacja mezolitu i neolitu
Mezolit - środkowa epoka kamienia od ok. 8.200 do 5.600 lat p.n.e
Starszy neolit - 5600/4500 do 4300/3600
Środkowy neolit - 4300/3600 - 2700/2600
Młodszy neolit - 2700/2600 - 2300/1800
Epoka brązu - 1800 - 700lat p.n.e
Kultury okresu młodszego paleolitudaty piszę skrótowo, bo wiadomo że to p.n.e)
- kultura szatelperońska - 40 tys. - 35 tys. p.n.e pojawiły się pierwsze rytmiczne nacięcia na kości i kamieni
- kultura oryniacka - 27 tys.p.n.e pierwsze ryty na płytkach kamiennych i rysunki sylwetek zwierzęcych i kobiecych organów płciowych;
- kultury graweckie - w zakres tej kultury wchodzą m.in. kultury sztelperońska II, zwierzyniecka, willendorwska, 27 - 23 tys.p.n.e ryty i rysunki na ścianach jaskiń, sylwetki zwierząt, postaci ludzkich, najstarsze figurki kobiet
-kultura solutrejska - 23 - 18 - ryty i rysunki na kościach, figurki kobiece, reliefy, najstarsze budowle mieszkalne wykonane przez człowieka na Ukrainie
- kultura magdaleńska - 17 - 8 dzielona na trzy okresy: wczesny, środkowy i późny magdaleński, rzeźbione i zdobione ornamentem figuralnym przedmioty (miecze, laski), malarstwo, reliefy na ścianach jaskiń
Cechy charakterystyczne młodszego paleolitu:
Koczowniczy tryb życia, łowiectwo, zbieractwo, sięgał od Uralu aż po Ocean Atlantycki, tematyka przekazywana to zwierzęta, polowanie, rzadko ludzie, a wizerunki zwierząt miały znaczenie kultowe.
Jaskinie dekorowane - w Europie znane są około 130 dekorowanych jaskiń, malowidła różnią się od siebie, są na ogół w głębi jaskini. Większość z nich znajduje się w południowo- zachodniej Francji i północno - wschodniej Hiszpanii.
Lokalizacje malowideł naskalnych- w schronach skalnych, gdzie dochodziło światło dzienne (ryty i malowidła powstawały jedynie przy świetle dziennym), oraz w podziemnych jaskiniach. Dekorowane wnętrze sanktuaria zwykle zaczynają się w dogodnych wnękach
w głębi jaskiń, w pewnej odległości od wejścia, nie są zamieszczane na wysokości oczy, lecz znacznie wyżej.
Jaskinia Hohle Fels w Niemczech
Zabytki należą do kultury oryniackiej, znaleziono m.in. rzeźbę człowieka - lwa rytej
w kle mamuta długości około 30 cm. Znalezisko to datuje się na ok. 30- 32 tys lat, przez co jest najstarszym przedstawieniem człowieka z cechami zwierząt. Drugim eksponatem jest flet z kości ramieniowej sępa płowego (22 cm średnica) - 35 tys. p.n.e, trzecim zaś jest dziesięciocentymetrowa figurka kobiety z kości mamuta (najstarsza rzeźba figuratywna na świecie).
Jaskinia Chauvet - znaleziona w skalnym, wapiennym zboczu wąwozu nietkniętą jaskinię. Mieszczą się w niej oszałamiające malowidła, jest zatem najpiękniejszą znaną dekorowaną jaskinią na świecie.
Wnioski:
Sztuka w jaskini Chauvet nie była kontynuowana rysunki jednolite, u artystów zaawansowany proces myślowy, który jest do dziś rozszyfrowywany, technika rysunków charakteryzowała się dwoma typami : obróbka - ryt poprzez usuwanie materiału z podłoża skalnego o różnej twardości, stosowanie zewnętrznego barwnika, ściany odpowiednio uprzednio przygotowywane (ścieranie, zeskrobywanie oraz wygładzanie). Zaawansowanie technik - użycie narzucenie, rozpryskiwania, rozprowadzania i wcierania barwnika, stosowanie rozmyć, cieni i półcieni, nakładanie się rysunków. Jaskinia Chauvet nie służyła pomieszkiwaniu, nie była też gromadnie odwiedzana. Nie znaleziono żadnych śladów zasiedlenia, tematyka to groźne zwierzęta oraz łagodne konie. Czaszka niedźwiedzia ustawiona pod pewnym kątem symbolizuje określony kult. Teza tego okresu brzmi: Jaskinia Chauvet była miejscem kultowym, a różne jej komory były używane do odmiennych celów, zależnie od stopnia inicjacji uczestników.
Jaskinia Cosquer- wąski korytarz poniżej poziomu morza u podnóża urwiska Przylądka Morgiou. Mieści się w niej szereg malowideł ściennych. Jej przeznaczeniem było sanktuarium. Dostęp do niej był ograniczony do pewnych celów, być może rytualnych
i kulturowych.
Jaskinia Lascaux - od samego początku znajdują się w niej przepiękne galerie o żywych kolorach. Malowidła są szalenie realistyczne, w miejscu centralnym znajdują się konie, bizony, a następnie renifery, byki. Postacie trzecioplanowe to drapieżniki - niedźwiedzie i lwy jaskiniowe.
Cechy techniki malarstwa jaskiniowego:
- rysunek w skale a kontur wypełniony farbą;
- farby mieszane z wodą lub tłuszczem;
- podstawowym barwnikiem była ochra i czerń (zwęglone kości);
- narzędzia - palce, pędzel, dmuchawki;
-najpierw duże zwierzęta roślinożerne, potem mniejsze roślinożerne, a dopiero potem groźne drapieżniki;
- bogata w szczegóły, wymiary adekwatne do rzeczywistych.
Paleolityczna Wenus
Nie mają ani stóp, ani głowy, mogła być wieszana na rzemyku lub wstawiane w ziemi, wykonywane przede wszystkim z kamienia, kości, rzadziej z gliny. Niektóre są ostro przejaskrawione, inne realistyczne.
Zagadnienia na egzamin:
Miejsce antropologii kulturowej wśród nauk o człowieku
Wartościujące i niewartościujące oraz atrybutywne i dystrybutywne rozumienie kultury
Definicja kultury w ujęciu E. Nowickiej świat człowieka - świat kultury
Pojęcia służące do badania dynamiki zjawisk kultury
Przedstaw i omów 4 typy antropologii kulturowej wg Nowickiej
3 główne formy występowania rodziny: charakterystyka
3 główne formy występowania małżeństwa - charakterystyka
Pochodzenie, rezydencja, władza: 3 wyznaczniki społecznej roli małżeństwa
i rodziny
Święto i świętowanie w ujęciu antropologicznym
Funkcje świąt: gwarant ciągłości i trwałości kultury
Cechy charakterystyczne kultury młodszego paleolitu: funkcje i znaczenie jaskiń, malarstwa jaskiniowego na wybranych przykładach
Paleolityczne Wenus na wybranych przykładach omów cechy charakterystyczne
i znaczenie dla kultury kobiecych figurek okresu paleolitu
Od kultury myśliwych do pierwszych cywilizacji. Cechy i znaczenie rewolucji neolitycznej
Mit słowiański - przykłady i cechy charakterystyczne w ujęciu A. Szyjewskiego: Religia Słowian
Panteon bóstw słowiańskich w ujęciu „zasad trzech funkcji” G. Dumezil′a
Homo festus
Człowiek świętujący - jak długo znamy człowieka tak długo znamy kulturę, a przez nią świętowanie człowieka. Świętowanie jest potwierdzone na 40 lat przed Chrystusem, a więc jest wpisane na trwałe w egzystowanie człowieka. Zauważa się pewien rytm świętowania. Świętowanie jest elementem kultury, nie ma żadnej kultury która nie miałaby komponentu świętowania. Zdarza się, że niektóre kultury wypierają niektóre święta na rzecz innych. Świętowanie ma pewien cel, sens w życiu człowieka. Świętowanie to przerwanie
w monotonii. Nieprzerwanie tej monotonii może skutkować chorobami somatycznymi. Jeśli zaniedbujemy możliwości odpoczynku to działamy przeciw sobie.
Świętowanie to wprowadzenie elementu odmiennego od codzienności. Świętowanie jest powszechne w każdej kulturze. Może mieć konkretne przejawy związane z wierzeniami
i przestrzenią gospodarczą (gospodarka wyznacza pewne tryby prac i świętowania). Świętowanie w kulturze zbieracko - łowieckiej nie jest pretekstem wyznaczanym przez kalendarz, lecz warunkowane jest np. upolowaniem czegoś, zebraniem plonów. Wg Cejrowskiego świętowanie jest wówczas, gdy człowiek może się najeść do syta. Świętowanie wiąże się z jedzeniem. Drugim czynnikiem jest wiara - obrządki religijne. Podstawowe elementy związane są z kręgiem życia: narodziny, inicjacja, samodzielne polowania mężczyzn, zakładanie rodziny, śmierć.
W gospodarce rolniczo - hodowlanej - rewolucja neolityczna to wydarzenie epokowe w dziejach ludzkości. Miało miejsce między 10 - 2 tysiącleciem przed Chrystusem, najwcześniej doszło na terenie północnej Azji. Polegała na przejściu z gospodarki łowiecko - zbierackiej do rolniczo - hodowlanej. Często towarzyszyły jej powroty do poprzedniego stylu gospodarowania. Nastąpiła kompletna zmiana mentalności - wprowadzono poza wszystkimi pozytywnymi cechami, nowego myślenia, czyli przewidywania. Człowiek zaczął planować. Dotychczas plany ograniczały się do dzisiaj. Dało to człowiekowi niezależność, bowiem potrafił wytworzyć produkty niezbędne do przeżycia. I tu pojawia się kalendarz pór roku. Zauważono następowanie po sobie pór roku - przesilenie to moment krytyczny który wyznaczał datę do świętowania. Okres wielkiego postu jest odpowiednikiem przednówku, ciężkiego czasu przed wiosną. Odkryto pług - pierwsze narzędzie rolnicze.
Człowiek dopatrzył się zależności między porami roku a zjawiskami astronomicznymi. Przesilenie zimowe związane jest z pamiątką narodzenia Chrystusa, to utrata mocy promieni słonecznych, które przestają świecić z taką mocą jak wcześniej. Wg człowieka na niebie wydarzyły się jakieś kosmiczne wydarzenia, słońce zwyciężyło i znów wszystko będzie budziło się do życia. Symbolem świętowania było przybijanie zielonych gałązek do stropów (stąd nasza choinka) a ośrodka wkładano pożywienie: jabłka, jajka, orzechy. Wisiało to nad stołem, gdyż pożywienie to było dla zmarłych- takie symboliczne świętowanie żywych ze zmarłymi. Świętowanie to kultywowało ród, pielęgnowano pamięć przodków. W czasie przesilenia zimowego spędzano czas na świętowaniu w postaci: snop zboża - wróżba dobrobytu na nowy rok. Jest to symbol Bożego Narodzenia. Święty Mikołaj nie jest tradycją chrześcijańską. W świętach bożonarodzeniowych można dopatrzeć się najwięcej pozostałości kultury przedchrystusowej. Ogień dla Słowian był ważny - oznaczał kontakt ze zmarłymi.
Przesilenie wiosenne - początek prac polowych, świętowanie z okoliczności wielkanocnej. Przesilenie letnie - święto kupały (formy wyrażania religijności).
Antropologia kulturowa dr W. Gajewski
~ 5 ~