ANTROPOLOGIA - nauka o człowieku
1. a. biologoczna/fizyczna (ewolucja)
2. a. filozoficzna (rola i msce czł. w œwiecie, rozw. w proc. historycznym)
3. a. kulturowa/społeczna (zajm. się czł. jako istotą społ., wytwarzającą kulturę. Bada różne kultury, zwł. kult. społeczeństw pierw. Szczególnie interesuje się problemem kulturowej odrębnoœci, relacjami "my" - "oni", dystansem oraz próbami jego przezwycięż. Bada czł. w kontekœcie jego kultury)
- a. ekonomiczna (syst. ekonom)
- a. lingwistyczna (rel. między jęz. mówionym a całą kulturą)
- a. stosowana (prakt. zast. osiągnięć a. kult. -> stwarzanie klimatu tolerancji)
- a kognitywna/etnosemantyka/antropologia poznawcza/etnonauka/semantyka etnograf. (int. się proc. poznawczymi, bada syst. terminologiczne społ., medycynę ludową, religię, prawo - nazewnictwo traktowane jako dziedziny semantyczne)
antropologia kulturowa - podejœcie amerykańskie (bada kulturę, a przede wszystkim wartoœci, symbole, postawy)
antropologia społeczna - podejœcie brytyjskie (z trad. socjolog., bada społ. wymiar rzeczywistoœci, zas. budowy struktury społ. i prawa regul. jej funkcje)
etnologia - podejœcie europejskie (I krok w syntezie - geograficznej, histrorycznej i semantycznej, wyciąga wnioski)
etnografia - odpowiada pierwszym fazom pracy badawczej - opisowi i obserwacji, pracy w terenie. Nauka opisująca
XVI w. --> Europejczycy poznają inne kultury. Podział My - Oni (biedni nieeuropejczycy = dzicy). Etnocentryzm. My ldzie - oni nieludzie. Dawniej uważano, że "dzicy" nie mówią, a skoro nie mówią, nie czują wstydu, to nie są ludŸmi. Inny znaczy gorszy. Na każdą kult. patrzymy przez pryzmat własnej.
XVII - XVIII w. --> rozważania, łagodniejsze, toleranc. podejœcie do innoœci kult. Inny =naturalny = szlachetny dziki. Wzmaga się pogląd, że rozw. cywilizac. powoduje utratę niewinnoœci, naturaln. "Gorset kulturowy". Powrót do natury.
Jan Jakub Rousseau - uważany za gł. fundatora (w tym okr.) nauk o człowieku. Wszystko co rzekracza granice naturalnoœci jest złe. Jesteœmy niewolnikami kultury.
XIX w. --> Kultura ludowa = pierwotna, dobra. 2 typy innoœci
1. Zamieszkujący œwiat poza Europą
2. Kultura ludowa (lokalna) - izolacjonizm (przestrzenny, œwiadomoœciowy), sensualizm, szczególna religijnoœć (szczególny typ), ustny przekaz, tradycjonalizm
W Polsce ludoznawstwo -> etnografia -> etnologia
Edward Taylora (1871) I def. kultury: KULTURA (wzgl. cywilizacja) - złożona całoœć, zaw. wiedzę, wierzenia, sztukę, moralnoœć, prawo, obyczajowoœć oraz wszelkie inne zdolnoœci i przyzwyczajenia nabyte przez człowieka kajo członka społecznoœci.
Istnieje wiele innych definiczji kultury.
KULTURA są to
- wszystkie stworz. przez człowika materialne lub niemat. przedmioty całokształtu œrod. ludzkiego
- zesp. sądów i przekanoń formułujących powszechnie porozumienie to w ogramnej mierze nieuœwiadomiony przewodnik po rzeczywist. społ. każdej grupy
- potocznie można by powiedzieć, że kultura to po prostu sposób życia danej społ., danego regionu, kraju...
Sfery kultury:
> duchowa/niematerialna/symboliczna (zaw. wytworzy œwiadomoœci takie jak język, symbole, rytuały, zwyczaje, wierzenia, przesądy, wiedzę, idee, religię, magię)
> społeczna (ludzkich interakcji, stos. klas., podział klas., obyczajowoœć, normy społeczne, moralnoœć, obyczajowoœć - zw. z socjologią)
> materialna (wytworzy rąk ludzkich - budown., narzędzia, meble, stroje, przedm. użytkowe zw. ze sferą potrzeb biologicznych, bezpieczeństwa, przetrwania gat. ludzkiego)
OBRZĘDY PRZEJŒCIA, SYSTEM ZAWIESZENIA
Arnold van Gennep - franc. antropolog, twórca teorii dot. obrzędów przejœcia. "Rytuały przejœci" (książka).
"Życie ludzkie nie stanowi continuum, ale jest serią symbolicznie zaznaczonych skoków (przejœć)"
Życie - łańcuch złoż. z ogniw, koniec jednego początkiem nast., każdy rytuał ma niezmienną strukturę:
- faza wyłączenia
- faza zawieszenia (margialna)
- faza włączenia
Rytuał przejœcia nie dotyczny wył. człowieka (np. faza zawieszenia w cyklu dobowym).
Rytuał przejœcia =obrzęd przejœcia = inicjacja
W kulturach pozaeuropejskich inicjacja to rytuał
Inicjacja chłopięca. Najczęœciej chłopcy zbierani są w grupę i poddawani fazie wyłączenia - symbol œmierci (np. kładą się na ziemi, są przykrywani, faza faktycznego wyłączenia się ze społecznoœci np. wygania się ich do lasu) albo wyłącza się neofitów (jeżeli w plemieniu obowiązuje zasada, że nie bije się dzieci, to w fazie wyłączenia grunt. się od niej odstępuje). Neofici są wyganiani, dostają przewodnika - nauczyciela, przedstawiającego im różne prawdy.
Kolejnym elementem inicjacji jest próba (czy podołamy "nowej roli społ.). Najczęœciej w plemionach są to próby wytrzymałoœci fiz. - wybijanie przednich zębów, wypalanie znaków, nacinanie skóry...
Włączenia do społecznoœci już na innych zasadach, także z ceremoniałem (np. symbolizacja narodzenia), żeby wszyscy wiedzieli, że przeszli inicjację, są inaczej ubierani, bądŸ malowani, często nadaje im sie nowe imię. Podstrzyżyny - długie włosy chłopca są obcinana na znak przejœcia spod opieki matki, pod opiekę ojca.
Katolickie: narodziny --> chrzest --> komunia œw. --> bierzmowanie
Rytuałem przejœcia nazywamy każdą czynnoœć, którą wykonujemy po raz pierwszy, a która wprowadza nas w nowy etap życia (przedszkole, szkoła...)
18te urodziny - tort z 18ma œwieczkami o północy, oklepywanie, wrzucanie do wanny.
Po co zdmuch. œwieczki? sybolika ognia > symbol życia, usmiercanie starej formy, jakiœ etap.
Po co podrzucamy do góry? ruch do góry jest ruchem pozytywnym, kreującym kreowanie nowej istoty (???)
OBRZĘDY PRZEJŒCIA CD.
Zmiana stanu cywilnego. Zaręczyny - narzeczeństwto jest okresem zawieszenia, przemiana z panny w osobę zamężną, dający czas, by przyzwyczaić się do nowej roli, którą trzeba będzie pełnić. Kiedyœ nie noszono tak wiele biżuterii, pierœcionek był więc znakiem wyrazistym. Pierœcionek - koło - zamknięte.
Faza włączenia - œlub. Moment kulminacyjny - oczepiny, o północy (moment przejœcia). Zdjęcie wianka - symbolu dziewictwa, założenie czepca. Prywolne przyœpiewki (char. prokreacyjny).
Dawniej na terenie Polski panował stanowczo PATRIARCHAT.
Kobieta (córka) imała upoœledzoną rolę w rodzinie - cieszono się tylko z narodzin wyna. Córka była inwestycją bezzwrotną (włożone pieniądze w wychowanie zawsze odchodziły do cudzego domu).
Kobieta była również uważana za osobę nieczystą:
- menstruacja
- współżyje z mężczyzną
- rodzi dzieci
Menstruacja - nie rozumiano tego zjawiska. porównanie do krwawiącej rany u mężczyzny sprawiało, że podejrzewano konszachty kobiety z siłami szatana.
Za medialne elementy ciała (magiczne) uznawano wydzieliny, zęby, włosy i paznokcie.
Współżycie uważane było w ogóle za akt grzeszny. powinno było się unikać współżycia w przypadku klęsk żywiołowych oraz w wielu innych sytuacjach. Spółkowanie jedynie w celach prokreacyjnych.
Wynikiem nieczystoœci współżycia była nieczystoœć ciąży. Kobieta powołuje kogoœ na œwiat - skazuje go jednoczeœnie na œmierć. Kobieta przed porodem była izolowana.
TOPOS DZIECKA W KULTURZE LUDOWEJ
Dziecko jako istota, która przybyła ze œwiata natury. Dzieci były uważana za nie-ludzi, coœ niegotowego, bliższego zwierzęciu (bo chodzi na czterech kończynach, nie potrafi mówić - z grugiej strony zaœ więcej widzi, czuje, poznaje fałsz). Im dziecko strasze tym mniej ma wspólnego ze œwiatem natury. Dziecięcoœć była postrzegana jako choroba, którą trzeba przejœć, żeby być dorosłym, coœ nieautonomicznego.
W tamtych czasach œmierć dziecka nie była czymœ traumatycznym, na œwiat wydawało się wiele dzieci, by zachować wylko niektóre. Dotyczyło to też wart. warstw wyższych. W œredniow. na obrazach nie pojawiają sie dzici (poza Jezusem). Jeœli już, ot ni są bobasowate, zmiejszeni doroœli.
Poród - obrzęd przejœcia.
Kobieta w ciąży była neofitą, była więc w pewnym sensie wyłączona ze społeczeństwa (kobieta była w ciąży, kiedy było widać, wczeœniej trzymano to w tajemnicy). Wyłączenie było coraz bardziej restrykcyjne im bliżej było rozwiązania. Kobieta w stanie błog. musiała ograniczyć kontakty z innymi (aż do zerwania). Do zachodu słońca nie mogła opuszczać domuNakaz milczenia. Ograniczenia kontaktu słownego z mężm. Tajamnica obejmowała przewidywany termin porodu. Powinna unikać oglądania rzeczy przydkich, nicponi i pijaków, zmarłych... Nie powinna płakać (szczeg. w dni pochmurne), kraœć, wystraszać się, patrzeć na pożar i ogień, powinna zażegnać wszystkie konflikty, załatwić wszystki sprawy, nie wolno było przed porodem robić ubranek dla dziec (wiele odniesień do sytuacji rajskiej - w raju nie ma ubrań) i, zakaz wypożyczania czegokolwiek z domu, a szczególnie ognia. Przed porodem kobieta nie mogła oddawać moczu i kału w obecznoœci słońca i księżyca (kalanie matki ziemi). Nie można było patrzeć na dzikie zwierzęta (o obfitym futrze). Futrzastoœć = dobrobyt, ale symbolizowały też œwiat natury, a dziecko miało zerwać kontakt z tamtym œwiatem. Kobieta przygotowująca się do porodu nie powinna się myć, czesać (w raju się nie myjemy). Zaraz przed porodem izolowano kobietę w mieszkaniu, wydzielano specjalny kąt izby, robiona sacrosferę.
Poród. Zakrywa się okna i lustra. Nie rozgłaszano tego, że idzię się po akuszerkę. Nie gotowana potraw. Próbowano zatrzymać czas -> wstrzymywanie oddechu. Mężczyzna dostawał szklankę wody, brał łyk do ust i nie połykał. Akuszerka przyjmowała jedynie zapłatę w naturze. Babka była transformatorem przejœcia, szamanem. Odurzała się alkoholem. Wykonywanie symbolicznych czynnoœci, umożliwiających przejœcie z jakiegoœ stanu (zabiegi otwarcia), z drugiej strony zabiegi wykonywane w celu zatrzymania obiektu w nowej sytuacji (zabiegi zamknięcia). Żeby pomóc w przejœciu należy wszystko otworzyć - okna drzwi, szuflady, rozpleœć jej włosy, rozwiązać pęczki. Jeœli już np. urodzi - zamknąć, zawiązać. Przy zabiegu otwarcia nie wykonywano kuchów kolistych, w ostatecznoœci proszono o otwarcie drzwi cerkwi.
Trafsformatorami przejœcia są przy porodzie
- osoby boskie i œwięte
- przedmioty sakralne.
Ziemia (teluryczne pochodzenie człowieka) - położyć kobietę na ziemi, jeżeli nie może urodzić. Nóż i przedmioty żelazne - pozwalają na ingerencję w œwiat natury. Ofiara z koguta (zwierzę mediaolne - noc-dzień, pierwszy, pierwszy widzi rodzenie się dnia, symbol płodnoœci). Ofiara z koguta w formie rosołu. Próg jako symbol granicy, œwiat Ten i Tamten. W czasie ciąży nie było wolno na nim siadać, ale w porodzie mógł pomc. Stare spodnie lub intymne częœci garderoby męża.
Babka musiała być osobą obcą. Uczestniczyła w dalszych rytuałach.
Faza włączenia.
Ceremonia wywodu 40 dni po porodzie. Caremonia katolicka. Rekonwalescencja. Ceremonia wywodu często łączyła się z ceremonią chrzetu, chyba, że ochrzciła akuszerka (jeœli przewidywała œmierć dziecka).
Nakazy obowiązujące do wywodu: nakaz milczenia i nie kontaktowania się ze œrodowiskiem, nakaz siadania goœci (ewent.), bo dziecko nie zaœnie, bezruch. Kładzenie dziecka na ziemi po wykąpaniu (telluryczne pochodzenie), czasowy nazywania dziecka po imieniu, nienazwane nie istnieje, nie chrzczone.. Nakaz posiadania rzeczy brudnych (wycieranie w brudne pieluszki itd.), Kładzenie dziecka na furach (dobrobyt). Zakaz pożyczania. Zakaz gotowania wody aż do wrzenia (objaw działań w œwiecie ludzkim). Zakazy dotyczące higieny ciała. Nie wolno obcinać dziecku paznokci, włosów, nie czesać ich (1 rok). Zakaz patrzenia w lustro (matka też). Zakaz szycia, przędzenia (nić życia, może się zerwać), zakaz dotykania pieców (gotowanie), zakaz odwracania się do dziecka plecami (tył znaczy œmierć).
DZIECKO. TOPOS ZADOMOWIENIA
Odcinanie pępowiny. Pępowiny nigdy nie wyrzucano. Gdy dziecko szło do szkoły, kazano mu rozwiązać supełek na pępowinie. Jeœli mu się to udało, oznaczało to, że będzie mądre. Czynienie znaku krzyża. Krzyż - całoœć wszechœwiata (cztery strony, żywioły, pory roku), obecnoœć œmierci i zbawienia. Położenie dziecka pod piecem, ławą, stołem, na ziemi, czasem obnoszenie wokół paleniska. Centrum domu - symbol udomowienia, miejsce integrujące rodzinę. PIerwsza kąpiel - zmycie zmary zaœwiatowej (pieniądze, nóż, zioła). Gest uniesienia dziecka do góry (wartoœciowanie sfer górnych podanie dziecka ojcu, zaraz po pierwszej kąpieli, uniesienie do góry, ucałowanie - akceptacja i uznanie. Pierwsze karmienie po pierwszej kąpieli. Prawa pierœ, prawą ręką. "Pępkowe" - impreza dla wspólnoty wioskowej. Wybór imienia - to, co nienazwane, nie istnieje. Nie nadawano imion niedawno zmarłych członków rodziny. Nadawano imie patrrona po urodzinach a nie przed. Jeœli zbyt wiele dzieci w rodzinie umierało nazywano dziecko Adam lub Ewa. Chrzest - nie póŸniej niż po 6 tygodniach. Dziwczynki należało chrzcić prędzej. Każdy chrzeœniak to do nieba stopień. Odmowa bycia chrzestnym to grzech. Jeœli dzieci umierały na chrzestnych brało się żebraków, dziadów.
TOPOS MEDIATORA.
Dzieci mogą być miediatorami pomiędzy dwoma rzeczywistoœciami. W œredniowiecznej Europie zatrudniano dzieci na pogrzebach ważnych osób. Œpiewały requiem, szły w orszaku. Sądzisi, że syn wyprowadza rodziców z piekła a jego modlitwa "studzi piekło".
Psychopompos - istota przeprowadzająca dusze zmarłych. Wierzono również, że i dzieci mogą być psychopomposem. Gdy ktoœ nie mógł umrzeć, łapał dziecko za rękę.
Dzieci siedziały w czyœćcu nie tylko za siebie ale i za rodziców oraz ojców chrzestnych (jeœli umarło wczeœniej). Dzieci mogły zwiastować œmierć (gdy kopały dołki pod domem). Mediator między œwiatem natury i kultury.
PRZESTRZEŃ W KULTURZE
Antropologia zajmuje się m.in. człowiekem w kontekœcie jego związków z przestrzenią i jej traktowania.
Wartoœciowanie i oswajanie przestrzeni. DOM jako schronienie fizyczne przed niesprzyjającymi warunkami atmosferycznymi. Ochrona emocjonalna, psychiczna, dystans do otaczającego œwiata.
Schronienie tworzyło przestrzeń swoją, własną, prywatną. Dawało spokój, nawet jeœli było tylko szałasem. Wyodrębnienie spoœród całego œwiata pozwala watoœciować inne przestrzenie i ludzi. Dom - centrum œwiata. Stopień oddalenia - stopień zagrożenia. Liczą się również inne warunki stważające zagrożenie (wojna) oraz poza doby (noc)
W XIXwiecznej Polsce należało wrócić do domu przed zmierzchem. Gdy noc zaskakiwała wędrowca w obcym miejscu szukał goœciny, a odmówienie mu było bardzo Ÿle widziane. Dom + obejœcie pola okoliczne i wioski. Resta nieznana a iwęc straszna i owiana legendą.
Łącznoœć domu ze œwiatem: próg, sień, otwory w dachu. Wyróżniane podczas obrzędów. W folklorze reprezentując drogi przenikania zewnętrznoœci, obcoœci, tajemnicy. Skupiają na sobie szczególne gesty, są omijane lub czczone. Tradycyjne klasyfikacje przestrzeni wiązały się często z kategoryzacjami czasu. Las - dobry w dzień, zły w nocy.
W antropologii powstały zatem kategorie oddające umownie jakoœciową kategoryzaję przestrzeni orbis interior, orbis exterior.
Orbis interior - œwiat wewn., oswojony, bezpieczny. Orbis exterior - œwiat zewn., œwiat zewnętrzny, nieoswojony, obcy, niebezpieczny. Granica pomiędzy dwoma œwiatami nie jest zawsze w jednym miejscu.
W domu granicami są okna, drzwi..., może być też płot, albo krawężnik, siatka, albo granica wsi, obszar, w jakim się codziennie poruszamy.
Każde granice należało bronić. Symbole sakralne umieszczane nad drzwiami, czosnek, gromnica w oknie (strzegła od gromów, jak wskazuje nazwa). Teraz zamki gerda, programy antywirusowe. W granicach wsi - kapliczki z wizer. œw. Kapliczki również na rozstajach dróg (zawieszenie, niedookreœlenie, margines, miejsce skupiające siły magiczne). Wszystkie upiory, diabły, topielice zamieszkiwały miejsca zw. z przejœciem, albo orbis exterior. Droga, wybrana w orbis exterior - zagraożenie, krzyżówka dróg, zmultiplikowanie zagrożenia.
Nie witami i nie żegnamy się przez próg (podanie ręki - zobacz, nie mam broni, nic Ci nie zrobię, gest pojednawczy, mam dobre intencje).Gest pojednania nie może nastąpić na dwóch różnych przestrzeniach, nie może tu być granicy.
Przenoszenie panny młodej przez próg domu męża. Sama mogłaby nadepnąć dziadkowi na głowę, czym by go wkurzyła i sprowadziła nieszczęœcie na siebie i rodzinę.
PRÓG - pod progiem zakopywano łożysko, wylewano tam wode z pierwszej kąpieli dziecka, zakopywano (u progu) prochy bliskich. Na progu odczarowywano dziecko podmiemione przez mamunę (biło się je, aż zaczęło krzyczeć aż mamuna zlitowała się nad swoim dzieckiem i oddała tamto.
WIELKANOC
Przeplatanie się okresów poszczenia i biesiadowania charakterystyczne dla naszej obrzędowoœci. Anna Zadrożyńska: POST - odwrócenie się od cielesnoœci na rzecz duchowoœci oraz/lub dobroczynne oczyszczenie organizmu (u warstw wyższych). Post w œrody, piątki, soboty, czasem w poniedziałki poszczono. Adwent, wielki post. Nasi przodkowie poœcili chyba najwięcej, w razie nizastosowania się do postu kara wybicia zębów.
Malowane jaja dla chrzeœniaków. Przygotowywanie grobu Chrystusa w koœciele. Koszyczek ze œwięconką. Jedzenie - duży bochen chleba, kilka ja, więso wędzone wieprzowe, serek, masło, kiełbasa, chrzan, nogi wołowe w galarecie.