Proza XVI wieku
Okres XV i XVI wieku w Europie nazywany jest w złotym, co wiąże się z głębokimi przemianami, jakie zaszły wówczas w życiu kulturalnym i politycznym, powodującymi zmierzch średniowiecza i narodziny epoki umownie nazywanej renesansem.
Ruch umysłowy i artystyczny wyznaczają 2 podstawowe zjawiska: humanizm i reformacja. Humanizm oznaczał ideę odrodzenia człowieczeństwa na wzór antyczny za pomocą literatury(prof. Borowski - „nie można antyku odrodzić”). Kult łaciny i greki stał się narzędziem do poznania dzieł starożytnych, nasiąknięcia ich świeckimi i doczesnymi zasadami życiowymi, które w przeciwieństwie do ideałów średniowiecznych były bardziej ludzkie czyli humaniora. Reforomacja była wielkim ruchem religijnym, który doprowadził do powstania obok Kościoła katolickiego odmiennych wyznań w łonie chrześcijaństwa. Nie naruszając doktryny chrześcijańskiej, uderzała przede wszystkim w niektóre dogmaty etyczne, widząc w nich przyczynę niedomagań organizacyjnych i moralnych Kościoła. Zrywając autorytet tradycji kościelnej - wprowadzono autorytet samego Pisma Świętego.
W dobie renesansu w całej Europie dominowała proza. XVI wiek, będąc okresem przebudzenia świadomości narodowej i kulturalnej, stał się epoką narodzin własnej tradycji kulturowej. Proza XVI stulecia stała się pełnym zwierciadłem życia tamtych czasów, ukazującym z dużym realizmem, pomimo dominacji szlachty, praktycznie wszystkie stany społeczeństwa ówczesnej Rzeczypospolitej. Literatura była dwujęzyczna, najpierw w przeważającej części łacińsko-humanistyczna(łacina renesansowa to łacina humanistyczna, zupełnie odmienna od średniowiecznej), później hegemonię przejął język narodowy, przy czym wówczas łacina nie poszła zupełnie w zapomnienie. Proza nowołacińska była zatem niejako „żywym gruntem, na którym wzrosła i rozwinęła się proza w języku polskim”. Przyczyniła się do ułatwienia rozwoju wielu zjawisk językowych, np. wykształcenie słownictwa specjalistycznego. Stanowiła swego rodzaju „okno na świat” renesansowy.
Ówczesna proza artystyczna odzwierciedlała bogactwo życia zbiorowego w tamtych latach, i to z różnych dziedzin: religii, polityki, obyczajów. Krąg zagadnień poruszanych przez literaturę był znacznie bogatszy niż dziś. Zupełnie inne było bowiem pojęcia literackości dzieła.Proza historyczna. Rozwój pisarstwa historycznego w XVI wieku jest jedną z najbardziej znamiennych cech tego okresu. Podstawę do ówczesnych rozległych, choć nie zawsze dogłębnych studiów historycznych dawały i same założenia humanistyczne epoki, i ożywienie życia politycznego, które rozbudzało świadomość narodową, szukającą swojej genealogii, i znaczny wzrost zainteresowań antykiem, wysoko ceniącym przecież historiografię - rozwój udokumentowany w Polsce znakomitymi działami z tego okresu, i wreszcie - w warunkach rodzimych - wpływ najwybitniejszego przykładu polskiego dziejopisarstwa - Roczników Jana Długosza. Żaden rodzaj piśmiennictwa odrodzeniowego nie pozostawił po sobie tak dobitnych i doskonałych osiągnięć literackich, jak historiografia. Wiek XVI jest stuleciem humanistycznych zainteresowań historią(XVII stuleciem pamiętnikarstwa). W 1557 r. wydano pierwszą w Polsce rozprawę teoretyczną z zakresu historii: Stanisława Iłowskiego De historica facultate liellus. Cztery typy tekstów:
prace typu kronikarskiego,
dziejopisarstwo czasów bieżących,
biografistyka,
d) historyczna proza o charakterze naukowym.
W pierwszym zespole grupa kompilatorów Długosza, idących niemalże niewolniczo za jego Rocznikami. Są to m.in. De origine et rebus gestis Polonorum [..] M. Kromera czy praca M. Stryjkowskiego. Dwie redakcje dzieła Bielskiego(Marcinowa i Joachimowa). Obok tych kronikarzy-encyklopedystów, obejmujących swoimi utworami szerokie połacie dziejów, nie tylko narodowych, lecz całego świata, pojawiają się również opracowania jakby „monograficzne”, ujmujące krótkie odcinki w sposób pragmatyczny, z uwzględnieniem głębszego wniknięcia w znaczenia przyczyn i skutków omawianych zdarzeń. Przeważnie dotyczą one jakiegoś okresu z życia pisarza, np. Dzieje w Koronie Polskiej Ł. Górnickiego. Biografistyka rozwinęła się z typowego dla renesansu założenia wysuwania jednostki na pierwszy plan oraz przebogatej tradycji antycznej. Do żywotopisarstwa można zaliczyć: sylwetkę Jana Tarnowskiego S. Orzechwoskiego, literacki wizerunek Mikołaja Reja niepewnego autorstwa Andrzeja Trzecieskiego oraz sylwetkę Jana Kochanowskiego, pióra wydawcy jego dział Jana Januszowskiego. Naukowe dociekania historyczne - w tym wypadku mamy do czynienia z próbami przeprowadzenia konkretnych wywodów historycznych, których zadaniem jest udokumentowanie określonych zjawisk dziejowych. Przykłady: traktat historyczno-geograficzny Macieja Miechowity Polskie wypisanie dwojej krainy świata, O Czechu i Lechu historyja naganiona Kochanowskiego.Proza społeczno-polityczna. Ówczesne życie energicznie przebudowywano, dokładnie opisując, niemal rejestrując wszystko. Skomplikowanie sytuacji polityczno-społecznej stało się jedną z przyczyn burzliwego rozwoju prozy literackiej z tego zakresu. Wszelkim rozważaniom i roztrząsaniom na temat aktualnego stanu kraju sprzyjały szczególnie stosunki wewnątrzustrojowe i rozwój parlamentaryzmu. Przyłącza się tu zakorzeniona w mentalności ówczesnej szlachty idealizacja własnego państwa(S. Orzechwoski nazywa Polskę Sancta Sanctorum), z drugiej strony głosy ostrzeżeń przed zbytnią dufnością we własne siły u schyłku stulecia. Ważne są napływające z zachodu prądy odrodzeniowe. Rozwija się proza, która w przeważającej mierze jest po prostu publicystyką lub literaturą pełniąca funkcję publicystyki zaangażowanej w bieżące sprawy. Tak pojmowana publicystyka oraz literatura uzupełniały się. Rozwój pisarstwa agitacyjnego o charakterze politycznym ma własne akcenty, nieco inaczej rozkładające się w całokształcie prozy XVI wieku - głównie okres bezkrólewi i czasy panowania Zygmunta III Wazy. Czterech najważniejszych autorów:Andrzej Frycz Modrzewski, za którego przyczyna narodziła się u nas nauka o państwie i prawie. Stworzył dzieło, w którym dał idealny obraz Rzeczypospolitej polskiej, a które stało się wydarzeniem na skalę europejską. Frycz jest nazywany ojcem polskiej myśli demokratycznej.
Stanisław Orzechwoski - opozycjonista Frycza, przedstawiciel „partii konserwatywnej”. Zaznaczył się na omawianym polu przede wszystkim broszurami antytureckimi. Poświęcił je opisaniu zagrożenia tureckiego i konieczności udziału Polski w kampanii przeciw półksiężycowemu niebezpieczeństwu. Orzechwoski budował swoją publicystykę według wszelkich zasad klasycznej literatury(pozyskanie życzliwości odbiorcy, rozbudzenie jego uwagi, wprowadzenie problematyki, określenie sytuacji i przedstawienie podstawowych kwestii, prezentacja argumentów i odparcie zarzutów, podsumowanie i podkreślenie motywów natury emocjonalnej).Piotr Skarga i jego Kazania Sejmowe. Jego ulubiona forma wypowiedzi literackiej była często pretekstem do wygłaszania oracji, której celem było wyłożenie poglądów na konieczna przebudowę państwa polskiego.
Jan Kochanowski i refleksyjne dzieło Wróżki, w którym kładzie nacisk na konieczność moralnego odrodzenia społeczeństwa.
Proza dydaktyczna i parenetyczna. Z lit. społeczno-politycznej wyrosły i wyodrębniły się osobne 2 dalsze działy prozy XVI wieku: teksty dydaktyczne i piśmiennictwo związane z kwestiami religijnymi. Źródłem dydaktycznej prozy renesansowej były z jednej strony proste obserwacje życia codziennego, z drugiej zaś wzory literackie antyku, średniowiecza i renesansu europejskiego. Autorzy: M. Rej(i Żywot człowieka poczciwego), J. Kochanowski, A. Modrzewski, Ł. Górnicki(i Dworzanin polski), B. Paprocki. W literaturze parenetycznej, obok utworów moralizatorskich w rodzaju prac J. Wereszczyńskiego czy J. Mrowińskiego, wyróżnić można ciekawy zespół tzw. zwierciadeł(łac. specula) - idealne wizerunki poszczególnych przedstawicieli społeczności renesansowej. Czytelnik ówczesny w dziele szukał bowiem nie tylko piękna, ale i korzyści intelektualnej, nauki, zgodnie z horacjańskim nakazem łączenia pożytku z przyjemnością, które miało być głównym zadaniem pisarza.
Proza religijna. Można wyróżnić 3 grupy tekstów:
a) polemiki religijne,
b) postyllografia,
c) przekłady Biblii.
Dyskusje religijne tamtych czasów są dokumentem umysłowej i literackiej kultury doby renesansu. Dyskutowano tym chętniej, że temat obejmował dziedzinę niepodważalną w poprzedniej epoce. Literatura ta porusza wielki obszar zagadnień - od ustrojowo-organizacyjnych Kościoła, po kwestie dogmatyczne. Prezentowane są stanowiska różnych odłamów religijnych. Przykłady: Marcin Krowicki Obrona nauki prawdziwej i wiary starodawnej krześcijańskiej(typowy przykład wręcz agresywnego polemisty), Szymon Budny O urzędzie miecza używającym(poznajemy tendencje pojednawcze i bardziej umiarkowane grupy myślicieli, którzy próbowali określić miejsce gmin ariańskich w ówczesnym społeczeństwie). Spośród postylli(od post illa verba textus, tj. po owych słowach tekstu świętego, kiedy kapłan wygłasza naukę) ważny jest zbiór Reja. Na gruncie dyskusji religijnych i ogólnego zainteresowanie sprawami wiary wyrosły liczne przekłady Pisma św. Wszystkie ważniejsze wyznania brały udział w pracy wydawniczej, dając własne wersje tekstów biblijnych: luteranie(Murzynowski, Malecki), kalwini(biblia brzeska), arianie(Budny, Czechowic), katolicy(Leopolita, Wujek).
Proza fabularna. Duża różnorodność nazw stosowanych na określenie poszczególnych utworów. Podział:
utwory powieściowe, tj. romanse(termin „romans” nie był używany w odrodzeniu, pojawił się dopiero w XVII wieku we Francji w odniesieniu do tekstów prozatorskich, stosuje się go dziś dla części prozy fabularnej renesansu na oznaczenie i dla odróżnienia od tego, co w lit. nowszej nazywamy powieściami), wśród których rozróżniamy szereg odmian, jak romans pseudohistoryczny, moralistyczny, rycerski, błazeński, humanistyczny,
facecje, tj. inaczej apoftegmaty lub przypowieści(bajki), czyli teksty, które nazwać by można krótkimi humoreskami,
utwory o charakterze religijnym: hagiograficzne, apokryficzne i romanse religijne, tj. literatura fabularna, spełniająca szeroko pojęte funkcje religijne. Owa fabularna proza religijna wykazuje ścisły związek z działami parenetyki świeckiej(wchodzą tu bowiem legendy), dalej prozy religijnej(zamiast Pisma św. - apokryfy, zamiast polemik - romans antykatolicki).
Całe piśmiennictwo fabularne było nosicielem tradycji średniowiecznej i renesansowej nowoczesności, przyswajanej z łaciny ogólnoeuropejskiego średniowiecza oraz czeszczyzny, niemczyzny a także języków romańskich - włoskiego i francuskiego. Nasze piśmiennictwo z tej dziedziny w stosunku do europejskiego wydaje się dość ubogie.
Tak przedstawia się jedna z możliwości podziału prozy XVI wieku, nie muszę chyba dodawać, że znajda się inne, ale ten wydaje się dobry(bo zaczerpnięty z pozycji znajdującej się na naszej liście lektur).
1