staropolka, STUDIA JEZYK POLSKI, Staropolska


Proza XVI wieku

Okres XV i XVI wieku w Europie nazywany jest w złotym, co wiąże się z głębokimi przemianami, jakie zaszły wówczas w życiu kulturalnym i politycznym, powodującymi zmierzch średniowiecza i narodziny epoki umownie nazywanej renesansem.

Ruch umysłowy i artystyczny wyznaczają 2 podstawowe zjawiska: humanizm i reformacja. Humanizm oznaczał ideę odrodzenia człowieczeństwa na wzór antyczny za pomocą literatury(prof. Borowski - „nie można antyku odrodzić”). Kult łaciny i greki stał się narzędziem do poznania dzieł starożytnych, nasiąknięcia ich świeckimi i doczesnymi zasadami życiowymi, które w przeciwieństwie do ideałów średniowiecznych były bardziej ludzkie czyli humaniora. Reforomacja była wielkim ruchem religijnym, który doprowadził do powstania obok Kościoła katolickiego odmiennych wyznań w łonie chrześcijaństwa. Nie naruszając doktryny chrześcijańskiej, uderzała przede wszystkim w niektóre dogmaty etyczne, widząc w nich przyczynę niedomagań organizacyjnych i moralnych Kościoła. Zrywając autorytet tradycji kościelnej - wprowadzono autorytet samego Pisma Świętego.

W dobie renesansu w całej Europie dominowała proza. XVI wiek, będąc okresem przebudzenia świadomości narodowej i kulturalnej, stał się epoką narodzin własnej tradycji kulturowej. Proza XVI stulecia stała się pełnym zwierciadłem życia tamtych czasów, ukazującym z dużym realizmem, pomimo dominacji szlachty, praktycznie wszystkie stany społeczeństwa ówczesnej Rzeczypospolitej. Literatura była dwujęzyczna, najpierw w przeważającej części łacińsko-humanistyczna(łacina renesansowa to łacina humanistyczna, zupełnie odmienna od średniowiecznej), później hegemonię przejął język narodowy, przy czym wówczas łacina nie poszła zupełnie w zapomnienie. Proza nowołacińska była zatem niejako „żywym gruntem, na którym wzrosła i rozwinęła się proza w języku polskim”. Przyczyniła się do ułatwienia rozwoju wielu zjawisk językowych, np. wykształcenie słownictwa specjalistycznego. Stanowiła swego rodzaju „okno na świat” renesansowy.

Ówczesna proza artystyczna odzwierciedlała bogactwo życia zbiorowego w tamtych latach, i to z różnych dziedzin: religii, polityki, obyczajów. Krąg zagadnień poruszanych przez literaturę był znacznie bogatszy niż dziś. Zupełnie inne było bowiem pojęcia literackości dzieła.Proza historyczna. Rozwój pisarstwa historycznego w XVI wieku jest jedną z najbardziej znamiennych cech tego okresu. Podstawę do ówczesnych rozległych, choć nie zawsze dogłębnych studiów historycznych dawały i same założenia humanistyczne epoki, i ożywienie życia politycznego, które rozbudzało świadomość narodową, szukającą swojej genealogii, i znaczny wzrost zainteresowań antykiem, wysoko ceniącym przecież historiografię - rozwój udokumentowany w Polsce znakomitymi działami z tego okresu, i wreszcie - w warunkach rodzimych - wpływ najwybitniejszego przykładu polskiego dziejopisarstwa - Roczników Jana Długosza. Żaden rodzaj piśmiennictwa odrodzeniowego nie pozostawił po sobie tak dobitnych i doskonałych osiągnięć literackich, jak historiografia. Wiek XVI jest stuleciem humanistycznych zainteresowań historią(XVII stuleciem pamiętnikarstwa). W 1557 r. wydano pierwszą w Polsce rozprawę teoretyczną z zakresu historii: Stanisława Iłowskiego De historica facultate liellus. Cztery typy tekstów:

  1. prace typu kronikarskiego,

  2. dziejopisarstwo czasów bieżących,

  3. biografistyka,

d) historyczna proza o charakterze naukowym.

W pierwszym zespole grupa kompilatorów Długosza, idących niemalże niewolniczo za jego Rocznikami. Są to m.in. De origine et rebus gestis Polonorum [..] M. Kromera czy praca M. Stryjkowskiego. Dwie redakcje dzieła Bielskiego(Marcinowa i Joachimowa). Obok tych kronikarzy-encyklopedystów, obejmujących swoimi utworami szerokie połacie dziejów, nie tylko narodowych, lecz całego świata, pojawiają się również opracowania jakby „monograficzne”, ujmujące krótkie odcinki w sposób pragmatyczny, z uwzględnieniem głębszego wniknięcia w znaczenia przyczyn i skutków omawianych zdarzeń. Przeważnie dotyczą one jakiegoś okresu z życia pisarza, np. Dzieje w Koronie Polskiej Ł. Górnickiego. Biografistyka rozwinęła się z typowego dla renesansu założenia wysuwania jednostki na pierwszy plan oraz przebogatej tradycji antycznej. Do żywotopisarstwa można zaliczyć: sylwetkę Jana Tarnowskiego S. Orzechwoskiego, literacki wizerunek Mikołaja Reja niepewnego autorstwa Andrzeja Trzecieskiego oraz sylwetkę Jana Kochanowskiego, pióra wydawcy jego dział Jana Januszowskiego. Naukowe dociekania historyczne - w tym wypadku mamy do czynienia z próbami przeprowadzenia konkretnych wywodów historycznych, których zadaniem jest udokumentowanie określonych zjawisk dziejowych. Przykłady: traktat historyczno-geograficzny Macieja Miechowity Polskie wypisanie dwojej krainy świata, O Czechu i Lechu historyja naganiona Kochanowskiego.Proza społeczno-polityczna. Ówczesne życie energicznie przebudowywano, dokładnie opisując, niemal rejestrując wszystko. Skomplikowanie sytuacji polityczno-społecznej stało się jedną z przyczyn burzliwego rozwoju prozy literackiej z tego zakresu. Wszelkim rozważaniom i roztrząsaniom na temat aktualnego stanu kraju sprzyjały szczególnie stosunki wewnątrzustrojowe i rozwój parlamentaryzmu. Przyłącza się tu zakorzeniona w mentalności ówczesnej szlachty idealizacja własnego państwa(S. Orzechwoski nazywa Polskę Sancta Sanctorum), z drugiej strony głosy ostrzeżeń przed zbytnią dufnością we własne siły u schyłku stulecia. Ważne są napływające z zachodu prądy odrodzeniowe. Rozwija się proza, która w przeważającej mierze jest po prostu publicystyką lub literaturą pełniąca funkcję publicystyki zaangażowanej w bieżące sprawy. Tak pojmowana publicystyka oraz literatura uzupełniały się. Rozwój pisarstwa agitacyjnego o charakterze politycznym ma własne akcenty, nieco inaczej rozkładające się w całokształcie prozy XVI wieku - głównie okres bezkrólewi i czasy panowania Zygmunta III Wazy. Czterech najważniejszych autorów:Andrzej Frycz Modrzewski, za którego przyczyna narodziła się u nas nauka o państwie i prawie. Stworzył dzieło, w którym dał idealny obraz Rzeczypospolitej polskiej, a które stało się wydarzeniem na skalę europejską. Frycz jest nazywany ojcem polskiej myśli demokratycznej.

Stanisław Orzechwoski - opozycjonista Frycza, przedstawiciel „partii konserwatywnej”. Zaznaczył się na omawianym polu przede wszystkim broszurami antytureckimi. Poświęcił je opisaniu zagrożenia tureckiego i konieczności udziału Polski w kampanii przeciw półksiężycowemu niebezpieczeństwu. Orzechwoski budował swoją publicystykę według wszelkich zasad klasycznej literatury(pozyskanie życzliwości odbiorcy, rozbudzenie jego uwagi, wprowadzenie problematyki, określenie sytuacji i przedstawienie podstawowych kwestii, prezentacja argumentów i odparcie zarzutów, podsumowanie i podkreślenie motywów natury emocjonalnej).Piotr Skarga i jego Kazania Sejmowe. Jego ulubiona forma wypowiedzi literackiej była często pretekstem do wygłaszania oracji, której celem było wyłożenie poglądów na konieczna przebudowę państwa polskiego.

Jan Kochanowski i refleksyjne dzieło Wróżki, w którym kładzie nacisk na konieczność moralnego odrodzenia społeczeństwa.

Proza dydaktyczna i parenetyczna. Z lit. społeczno-politycznej wyrosły i wyodrębniły się osobne 2 dalsze działy prozy XVI wieku: teksty dydaktyczne i piśmiennictwo związane z kwestiami religijnymi. Źródłem dydaktycznej prozy renesansowej były z jednej strony proste obserwacje życia codziennego, z drugiej zaś wzory literackie antyku, średniowiecza i renesansu europejskiego. Autorzy: M. Rej(i Żywot człowieka poczciwego), J. Kochanowski, A. Modrzewski, Ł. Górnicki(i Dworzanin polski), B. Paprocki. W literaturze parenetycznej, obok utworów moralizatorskich w rodzaju prac J. Wereszczyńskiego czy J. Mrowińskiego, wyróżnić można ciekawy zespół tzw. zwierciadeł(łac. specula) - idealne wizerunki poszczególnych przedstawicieli społeczności renesansowej. Czytelnik ówczesny w dziele szukał bowiem nie tylko piękna, ale i korzyści intelektualnej, nauki, zgodnie z horacjańskim nakazem łączenia pożytku z przyjemnością, które miało być głównym zadaniem pisarza.

Proza religijna. Można wyróżnić 3 grupy tekstów:

a) polemiki religijne,

b) postyllografia,

c) przekłady Biblii.

Dyskusje religijne tamtych czasów są dokumentem umysłowej i literackiej kultury doby renesansu. Dyskutowano tym chętniej, że temat obejmował dziedzinę niepodważalną w poprzedniej epoce. Literatura ta porusza wielki obszar zagadnień - od ustrojowo-organizacyjnych Kościoła, po kwestie dogmatyczne. Prezentowane są stanowiska różnych odłamów religijnych. Przykłady: Marcin Krowicki Obrona nauki prawdziwej i wiary starodawnej krześcijańskiej(typowy przykład wręcz agresywnego polemisty), Szymon Budny O urzędzie miecza używającym(poznajemy tendencje pojednawcze i bardziej umiarkowane grupy myślicieli, którzy próbowali określić miejsce gmin ariańskich w ówczesnym społeczeństwie). Spośród postylli(od post illa verba textus, tj. po owych słowach tekstu świętego, kiedy kapłan wygłasza naukę) ważny jest zbiór Reja. Na gruncie dyskusji religijnych i ogólnego zainteresowanie sprawami wiary wyrosły liczne przekłady Pisma św. Wszystkie ważniejsze wyznania brały udział w pracy wydawniczej, dając własne wersje tekstów biblijnych: luteranie(Murzynowski, Malecki), kalwini(biblia brzeska), arianie(Budny, Czechowic), katolicy(Leopolita, Wujek).

Proza fabularna. Duża różnorodność nazw stosowanych na określenie poszczególnych utworów. Podział:

  1. utwory powieściowe, tj. romanse(termin „romans” nie był używany w odrodzeniu, pojawił się dopiero w XVII wieku we Francji w odniesieniu do tekstów prozatorskich, stosuje się go dziś dla części prozy fabularnej renesansu na oznaczenie i dla odróżnienia od tego, co w lit. nowszej nazywamy powieściami), wśród których rozróżniamy szereg odmian, jak romans pseudohistoryczny, moralistyczny, rycerski, błazeński, humanistyczny,

  2. facecje, tj. inaczej apoftegmaty lub przypowieści(bajki), czyli teksty, które nazwać by można krótkimi humoreskami,

  3. utwory o charakterze religijnym: hagiograficzne, apokryficzne i romanse religijne, tj. literatura fabularna, spełniająca szeroko pojęte funkcje religijne. Owa fabularna proza religijna wykazuje ścisły związek z działami parenetyki świeckiej(wchodzą tu bowiem legendy), dalej prozy religijnej(zamiast Pisma św. - apokryfy, zamiast polemik - romans antykatolicki).

Całe piśmiennictwo fabularne było nosicielem tradycji średniowiecznej i renesansowej nowoczesności, przyswajanej z łaciny ogólnoeuropejskiego średniowiecza oraz czeszczyzny, niemczyzny a także języków romańskich - włoskiego i francuskiego. Nasze piśmiennictwo z tej dziedziny w stosunku do europejskiego wydaje się dość ubogie.

Tak przedstawia się jedna z możliwości podziału prozy XVI wieku, nie muszę chyba dodawać, że znajda się inne, ale ten wydaje się dobry(bo zaczerpnięty z pozycji znajdującej się na naszej liście lektur).

1



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Naborowski Poezje, STUDIA JEZYK POLSKI, Staropolska
potocki, STUDIA JEZYK POLSKI, Staropolska
Sielanki nowe ruskie, STUDIA JEZYK POLSKI, Staropolska
1816, STUDIA JEZYK POLSKI, Staropolska
sekret alchemika Sędziwoja cz. 01, STUDIA JEZYK POLSKI, Współczesna proza polska
Studia z Teorii Literatury, STUDIA JEZYK POLSKI, Teoria Literatury
Stasiuk-Wędrówka Po Albanii, STUDIA JEZYK POLSKI, Współczesna proza polska
Kino czeskie2, STUDIA JEZYK POLSKI, Filmoznawstwo
sekret alchemika Sędziwoja cz. 04, STUDIA JEZYK POLSKI, Współczesna proza polska
sekret alchemika Sędziwoja cz. 02, STUDIA JEZYK POLSKI, Współczesna proza polska
TEORIA ZNACZENIA Bloomfielda, STUDIA JEZYK POLSKI, Językoznawstwo
Tematy na prezentację z języka polskiego 29 X 07, POMOCNE W SZKOLE-STUDIA, Język polski
jezyk polski, Człowiek współczesny wobec dzieł literatury staropolskiej, Fascynacja, czy poczucie ob
Motyw naprawy Rzeczypospolitej w staropolskim piśmiennictwie politycznym i literaturze, SZKOŁA, języ
IDEAŁ CZŁOWIEKA I OBYWATELA W LITERATURZE STAROPOLSKIEJ, Szkoła, Język polski, Wypracowania

więcej podobnych podstron