Józef Bartłomiej Zimorowic SIELANKI NOWE RUSKIE
Oprac. Ludwika Szczerbinka- Ślęk

1. Burmistrz i historiograf Lwowa

Józef B. Zimorowic (1597-1677) pochodził z rodziny rzemieślniczej. Ojciec, Stanisław Ozimek, był kamieniarzem, nie zaliczał się do kategorii cives- obywateli miejskich uprawnionych do sprawowania urzędów, lecz do tzw. przedmieszczan. Bartłomiej, jako najstarszy syn miał przejąć zakład po ojcu, jednak, jak mówił, dzięki Minewrze (bogini mądrości) udało mu się tego uniknąć.
Ukończył szkołę przy katedrze lwowskiej (spędził tam 3 lata- tyle trwał kurs), dalszej nauki nie podjął.

W wieku 20 lat zatrudnił się w kancelarii miejskiego pisarza. W 1624r. został zaprzysiężonym obrońcą i uzyskał status obywatela miejskiego. Wtedy zmienił nazwisko Ozimek na Zimorowic. Ożenił się z Katarzyną Duchnicówną, córką bogatego złotnika lwowskiego.

W 1640 objął prowadzenie kancelarii miejskiej. W 1646 został wybrany na członka ławniczego sądu, a w 1648 na jednego z 12 rajców Lwowa. Kilkakrotnie pełnił funkcję burmistrza. Doszedł do majątku, nabył teren zwany Polem Hazowskim, założył tam winnicę. Wszedł w posiadanie jeszcze dwóch innych rezydencji: w Bruchowicach i na Okaleczej Górze. Po śmierci żony zawarł jeszcze kilkakrotnie związki małżeńskie. Brał czynny udział w życiu kulturowym miasta: często wygłaszał mowy z okazji odbywających się uroczystości.

Zajmował się historią miasta: gromadził dokumenty z tego zakresu, znał historiografię polską, czytywał dziejopisarzy starożytnych.

W 1671 wydrukował wykaz Znakomicie mężowie miasta Lwowa.

W 1673 Dom cnoty i godności - historia lwowskiego zgromadzenia OO. Bernardynów. Pośmiertnie (1693) ukazało się Oblężenie Lwowa w 1672r.

Do końca XIX wieku pozostawał w rękopisie Lwów potrójny obejmujący dzieje miasta do 1633r.

2. Wczesna twórczość (lata 20. XVII w.)

Wczesna twórczość wiąże się z ówczesnymi wydarzeniami: przez Lwów przeciągały się wtedy oddziały lisowczyków, uczestniczące w wyprawie Zygmunta III na Moskwę; wojska ciągnące pod Chocim pod dowództwem Chodkiewicza i Stanisława Lubomirskiego (z tego powodu bawili we Lwowie Zygmunt III i królewicz Władysław).

W 1623 odbyły się uroczystości związane z kanonizacją Loyoli i Franciszka Ksawego.

Właśnie wtedy Zimorowic opublikował pierwsze utwory: Żywot kozaków Lisowskich. Także i potyczki ich szczęśliwe 1620, Testament luterski żarliwie napisany 1623, Pamiątka wojny tureckiej 1623.

Żywot kozaków Lisowskich to utwór żartobliwy. Wstęp: rycerz pod figurą Herkulesa ma do wyboru życie rycerskie lub życie rozkoszne, wybiera to pierwsze. W dalszej części utworu junak siedzący na baryle raczy się piwem, a więc nie naśladuje Herkulesa.

Testament luterski żarliwie napisany - pamflet, którego parodystyczny wzorzec i podmiot ataku wskazany został w tytule.

Pamiątka wojny chocimskiej (Szczerbinka-Ślęk wcześniej podawała, że to pamiątka wojny tureckiej, więc nie wiem w końcu który tytuł jest poprawny) - poemat o czynach Chodkiewicza.

3. Twórczość religijna (lata 30.-40.)

Utwory koncentrują się wokół męki Chrystusa, Bożego Narodzenia i adwentu.

Wyróżnia się dwa charakterystyczne nurty:

*idylliczny (dzieciństwo Chrystusa)

*doloryczny (męka i śmierć na krzyżu)

4. Sielanki

Dzieje tekstu. Ukazały się w Krakowie w 1663 r. Imię na karcie tytułowej wskazywało na autorstwo zmarłego przed 24 laty brata poety, Szymona.

Dziewięć lat wcześniej (1654) wyszły pod imieniem Szymona także Roksolanki to jest ruskie panny.

Nie wiadomo dlaczego na karcie Sielanek znalazło się imię Szymona (pewne jest, że on ich nie napisał). Mógł to być błąd drukarza albo celowy zabieg poety.

Czas powstania kilku sielanek można ustalić ze względu na zawarte w nich wzmianki autobiograficzne i aluzje do wydarzeń historycznych.

Data wydania 1663 była 10 rocznicą śmierci pierwszej żony poety.

Dzieje gatunku. Rozwój sielanki nastąpił w okresie renesansu. Uprawiali ją poeci włoscy, wśród nich Jakub Sannazoro oraz Torquato Tasso. Popularna była wśród poetów francuskiej Plejady i w elżbietańskiej Anglii.

Sielance patronował grecki poeta Teokryt (III w p.n.e.) , autor cyklu utworów nazwanych bukolikami (pierwotnie pieśni pasterzy). Potomni nadali im nazwę idylli.

Miejscem, w którym rozgrywała się akcja była wieś sycylijska. Bohaterowie reprezentowali pierwotne zawody: pasterza, rolnika, ogrodnika, hodowcy winnej latorośli.

Poeta ukazywał ich w trakcie codziennych zajęć bądź uroczyście obchodzonych obrzędów. Pracę łączyli ze śpiewem, a pieśni dotyczyły zazwyczaj miłości.

Patronował sielance także Wergiliusz (I w. p.n.e.), który był autorem 10 utworów noszących tytuł `ekloga', a ujętych w zbiór Bukolik. Bohaterowie Wergiliusza żyją w krainie- Arkadii, górzystej części Peloponezu. Arkadyjscy pasterze pędzą żywot wolny od zobowiązań, czas wypełniają grą i śpiewem.
Nazwę „sielanka” wprowadził Szymon Szymonowic. Wcześniejsza wydaje się nazwa „skotopaska”, której użył Jan Kochanowski.
Nowożytna sielanka nie ograniczała się do pasterzy. Można zauważyć interferencję żywiołu pasterskiego z rustykalnym; pieśni pasterskiej z ziemiańską → wzór: wergiliańskie Georgiki (przedstawiały ziemiaństwo).

Rozwój sielanek nastąpił w Polsce od połowy XVIw. Pisano po łacinie (Grzegorz z Sambora) i po polsku (Jan Kochanowski).

Przed Sielankami Szymonowica najwybitniejsza była Pieśń Świętojańska o Sobótce , typ sielanki georgicznej.

Szymonowic- typ sielanki, w którym przeplatają się tradycje bukoliczne z georgicznymi, a w roli bohaterów występuje pasterz i żeńca. Nostalgicznie wspominają złoty wiek, kiedy ludzie mogli cieszyć się szczęściem nie trudząc się pracą.

Zimorowic wprowadził do sielanki koloryt ruski → imiona bohaterów (m.in. Symich, Praszka, Wonton), słownictwo, nazwy miejscowości.
Jako wzór wskazał Szymonowica.

Podstawowe odmiany Sielanek Zimorowica.

• rodzaj „pasterskiej rozmowy”, prowadzona w gronie dwóch generacji: pasterza starszego, cieszącego się autorytetem oraz z przybyłymi do niego młodszymi pasterzami. Rozmowy toczono wiosną lub latem i trwały od rano do wieczora. Niekiedy gospodarz zaprasza przybyłych na wieczerzę. Rozmowy koncentrują się wokół przeżyć staruszka: miłosnych, rodzinnych, także wokół poezjotwórstwa.

• Popisy śpiewacze pasterzy, są uczestnikami obrzędów i wykonują stosowne do ich charakteru pieśni.

• Epickie monologi

• Jedynie sielanka III Płaczenica ma formę lirycznego monologu.

„Swe kąty chciałem odrysować pieniem”. Sielanki poprzedzone są wierszem wstępnym: Obmową (tj. wyjaśnieniem, usprawiedliwieniem). Aluzja do incipitu Muzy J. Kochanowskiego: „Sobiem śpiewał, nie komu”.

Wnosi polemiczne znaczenie do Sielanek Szymonowica, który zadedykował swój zbiór Mikołajowi Wolskiemu. „Śpiewając” dla siebie zamierzał Zimorowic zarazem pisać o sobie. W Sielankach zawarł poetycką wersję galerii portretów rodzinnych. Ważne miejsce zajmuje autowizerunek poety. Wyobraża ni to pasterza, ni gospodarza podmiejskiej majętności. Drugi portret wyobraża pierwszą żonę poety, trzeci brata Szymona.

Opisuje śmierć czwórki swoich dzieci i jest z tym całkowicie pogodzony. Ten kontrast sposobu poetyckiego przeżywania śmierci z jednej strony dzieci, a z drugiej- brata i żony (gwałtownie) nie miał uzasadnienia w moralach kulturowych. Tren na śmierć dziecka jakby nie mieścił się w wyobrażeniach Zimorowica o poezji.

Dwa rodzaje pobożności. Pobożność starego pasterza różni się od dewocji pozostałych bohaterów. Wiara tych ostatnich przejawia się w obrzędach: pielgrzymują do Lwowa by uczcić dzień poświęcony św. Jurowi, namawiają do fundowania kościołów, zachęcają do kultywowania obrzędów za zmarłych.

Historia. Czas w sielankach dzieje się „dawniej”, kiedy ludzie cieszyli się obfitością dóbr. Owo mityczne „dawniej” przeplata się z historią. Pasterze pamiętają zarazę nawiedzającą Lwów, napady tatarskie, klęskę cecorską, najazd szwedzki na Prusy w 1626r. Najgłębiej utkwiły im w pamięci wypadki ostatnie- najazd wojsk kozackich.

Miłość. Przez rozmowy pasterzy przewija się miłość. Pieśni miłosnej przypisują rolę terapeutyczną- przez wyrażenie doznań oczyszcza się człowiek ze złych afektów.

Miłość pojętą jako „sprośne ognie” symbolizuje Kupidyn.

Symbolem miłości sankcjonowanej jest Hymen- znak miłości prowadzącej do małżeństwa.

Kunszt epika i kunszt liryka. Talent poetycki Zimorowica zaznaczył się bardziej w Sielankach dążących ku epice niż ku liryce. Narzędziem sielanek rozwijających opowieść stał się 13-zgłoskowiec o formule 7+6.

Tajemnica kunsztu epickiego zdaje się tkwić w składni poetyckiej: wieloczłonowe zdania złożone o jasnych połączeniach i niezbyt rozbudowanych składnikach. Odchodzi Zimorowic od wzoru współbrzmienia gramatycznego.

Sielanki nawiązujące ku liryce to albo pieśni miłosne albo żałobne. Odwołuje się w nich poeta do motywów natury.

Zgodnie z antyczną topiką w utworach żałobnych matura współuczestniczy w cierpieniu człowieka.
Pojawiają się paralelizmy składniowe, anafory, powtórzenia.

Kompozycja cyklu. Cykl ma wyraziste sygnały początku i końca. W sielance I mowa jest o „zaczętej z sielankami sprawie”. A w końcowej, XVII, poeta wzywa muzę: „Już też ostatniej […] pomóż mi roboty”.

Sielanki nowe ruskie u potomnych. Ogólnym charakterem najbliższe są poecji Wacława Potockiego i Zbigniewa Morsztyna. Łączy ich dystans wobec nowych prądów intelektualnych i literackich. W odróżnieniu od nich Zimorowic marzenie o raju ziemskim łączy z podmiejską, a nie wiejską okolicą.

U T W O R Y

Obmowa.

Jak już wyjaśnia nam Szczerbicka-Ślęk we wstępie `obmowa' oznacza tutaj przedmowę. Aluzja do Kochanowskiego wyjaśnia, że każdy człowiek inaczej postrzega i opisuje świat. Malarz zwraca uwagę na wesołe obrazki, ogrody, itp., a miernik (dokonujący pomiarów terenu) „krąg ziemski linijami kryśli”. Zaznacza, że będzie naśladował Szymonowica, który podobnie jak on urodził się we Lwowie, jednak Zimorowic uważa, że „nie dochodzi” do jego poziomu- topos skromności. „Chociaż to małe brydnie, przecie własne moje”.

Kobeźnicy.

Dialog Demijana i Panasa.

Kobexnicy to ludzie grający na kobzach, instrumentach rozpowszechnionych na terenie ówczesnej Rusi. W środku maja, na skraju prawego pola narrator opowiada „ jakowe Demijan z Panasem, Kobexnicy, rozgwary czynili pod lasem”. Demijan opowiada jak wykopał studnię , cała okolica zbierała się czerpać z niej wodę, co go zaczynało denerwować: „rad bym ją zawalić”.
Panas zastanawia się kto wspomni ich po śmierci, czy zostanie po nich pamięć. Martwi się przemijaniem. Demijan- pamięć, nieśmiertelność może zapewnić tworzenie. Według Panasa pasterze powinni „wyczynać zawsze na fujarze”, razem ze śpiewem ptaków, głosami wiatru i deszczu. Demijan- Kloto nie może zakończyć jego życia, bo jak przetrwały sielanki Szymonowica tak i „nie dopuszczą zmierzchnąć i mnie roksolanki”.

Panas ochłody od upałów(w znaczeniu: miłosnych żarów; spodobała mu się Marella- imię utworzone od nazwy gatunku drzewa)) szuka w poezji, w niej topi rozgonione myśli.

Demijan mówi, że słyszał jak Panas „ o tej Mirelli klecił wierszów wiele”. Panas cytuje kawałek swego wiersza. Demijan proponuje żeby wystawił z tego sztukę. Panas tworzy kolejny wiersz na poczekaniu. Demijan też chce wykazać się talentem: tworzy fraszkę o róży. Parnas uważa, że jego przyjaciel ukrył treść opowieści, której sensu on pojąć nie może. Demijan tworzy drugą fraszkę z łatwiejszym do uchwycenia sensem, jednak Panas nadal nie łapie. Demijan na to: „kiedyś tych nie zrozumiał, słuchajże tych błaźnie” i mówi wierszyk o Mirelli. Panas stwierdza, że teraz już nadąża za myślą Demijana: jemu też musiała spodobać się Marella.

Po tym zaczęli zaganiać owce do obory.

Kozaczyzna.

Bohaterami są: Dorosz, Ostafi i Wojdyłło.

Nie wiedzą czy są nieboszczykami czy jeszcze żyją. Ich ziomki sprzysięgli się z Tatarami na rodaków. Byli okrutni i zażarci, nawet nad jeńcami. Zdarli z nich koszule, skatowali ciała. Dzięki opatrzności Boga udało im się uciec z rąk nieprzyjaciela 3 tygodnie temu. Doroszowi spalili cały dobytek.
Mężczyźni narzekają na czasy, w których przyszło im żyć: słudzy usiedli na głowach swoim panom.

Miasto wyrabowano, poszło w ręce pogańskie, splądrowano zamki i dwory.

Dorosz podejrzewa, że nie dokonali tego źli ludzie tylko „w człowieczych ciałach skryci czarci”. Lud zabijali lub sprzedawali w pogańską niewolę. Całe bydło wymarło.

Wojdyłło: przed powstaniem widział znaki, że szykuje się coś niedobrego. Psy nie wyły, w czym wpatrywał nadchodzące niebezpieczeństwo; wrony rano krakały, wilki wyrządzały szkody w trzodach. Wiał szalony wicher. Kiedy kozacy się zbliżali ludzie wynosili się ze Lwowa. Tatarzy zabijali nawet dzieci i niewiasty. Wojdyłło schował się z innymi w cerkwi, jednak tamci wtargnęli do środka. Żona i dzieci zginęły. On schował się za obrazem św. Mikity. Kozacy zabrali pieniądze, z trupów zdarli łupy i odnaleźli Wojdyłłę, który powidział, że jest ich wiary. Oni mu nie uwierzyli i chcieli go zabić, ale wybawił go Tatarzyn- wprowadził Wojdyłłę do obozu tatarskiego jak psa (na smyczy). Spędził tam pół roku wiele wycierpiawszy.

Ostafi- Tatarzy wpadli do sioła, jedni wzięli się za jego dzieci, drudzy za żonę, a Ostafi wymknął się ze służbą do lasy, a gdy zaczynało świtać poszli pod Zamek Wysoki. Piątego dnia przybyli buntownicy, po oblężeniu wpadli na zamek. Ostafi siedział w wieży narożnej , w końcu musiał się poddać. Kozak obłupił go do naga i pobił dotkliwie. Dorosz proponuje żeby zająć się wieczerzą.

5

---