Personalizm jest nie tylko jednym z kierunków współczesnej filozofii, ale również radykalnym nurtem w naukach o wychowaniu, odnoszącym się do każdego podmiotu jako osoby, która jest zaangażowana w proces socjalizacji, kształcenia i wychowania.

Personalizm to słowo pochodzące z łacińskiego `persona' (osoba, godność). Stosowane jest dla oznaczenia różnych kierunków filozoficznych i pedagogicznych przyjmujących za podstawę swoich teorii problematykę osobowości ludzkiej rozumianej metafizycznie.

Głównymi przedstawicielami personalizmu są:

- Max Scheller

- Jacques Maritain

- Emmanuel Mounier

- Karol Wojtyła

Dla pedagogiki personalistycznej szczególnego znaczenia nabiera koncepcja człowieka, która nie może być jednostronna ani też redukcjonistyczna. Człowiek jest istotą bytowo zróżnicowaną, stanowiącą połączenie elementów materialnych (ciało) i pozamaterialnych (dusza). Ciało inicjuje wewnętrzne „ja” jako podmiot, natomiast dusza jest elementem integrującym wszystkie materialne elementy bytu ludzkiego, aktywnie organizując całość ludzkiego życia.

W naturze człowieka wyodrębnia się dwa poziomy bytowe: życie biologiczno - wegetatywne i życie psychiczno - duchowe. Pierwszy poziom bytowy włącza nas w widzialny świat materialny, drugi natomiast sprawia, że wykraczamy poza ten świat. W związku z tym wyróżnia się materialne i niematerialne działania człowieka.

Gdy mówimy o istnieniu i rozwoju człowieka jako osoby, zwracamy uwagę na specyficzne, osobowe wymiary jego istnienia. Należą do nich przede wszystkim:

- rozumność i wolność: osobowy wymiar człowieka przejawia się we właściwych mu działaniach: intelektualnym poznaniu i zdolności do samokierowania sobą (autodeterminacji),

wolność zaś jest konsekwencją rozumności, owocując w samodecydowaniu.

Mamy dwa typy wolności: wolność wyboru i wolność wewnętrzną, które zdaniem

J. Maritaina powinny być rozgraniczone. Wolność zewnętrzna od przymusu (wolność wyboru)

jest niezbywalnym prawem człowieka, ale nie jest równoznaczna z wolnością wewnętrzną, której osiągniecie wymaga długotrwałego wysiłku moralnego i opowiedzenia się człowieka za dobrem. Zdaniem J. Maritaina prawdziwą wolność wewnętrzną można osiągnąć jedynie poprzez miłość. Taka wolność to umiejętność samokierowania sobą, poczucie odpowiedzialności za życie swoje i innych ludzi oraz zdolność moralnego doskonalenia się. Personalizm uznaje potrzebę i nieodzowność obu typów wolności: zewnętrznej i wewnętrznej.

- wewnętrzność osoby: Romano Guardini nakreślił trzy poziomy osobowego istnienia człowieka, którymi są kolejno:

• osoba, jako nade wszystko „forma”, tzn. rozpoznawalna jako kształt wśród innych

• następnie „osoba” reprezentowana przez indywidualność stanowioną już przez wewnętrzność

• trzeci poziom to „osobowość” , przez takie pojęcie wskazuje się na formę indywidualności żyjącej, jeżeli jest ona zdeterminowana przez ducha: tutaj osoba ukazuje swoją wewnętrzność przez samoświadomość: wewnętrzność osoby wyraża się także przez wolność.

- dialogiczność istnienia osobowego : zauważa pojedynczość i niepowtarzalność osoby.

Personalizm porusza się zdecydowanie na poziomie realizmu, na którym fakty duchowe nie tylko nie wykluczają , lecz zakładają rzeczywistość osobową na wszystkich poziomach , od cielesnego i materialnego aż do zmysłowego, od biologicznego aż do psychologicznego. Uznaje także rzeczywistość środowiska, w którym dokonuje się osobowa egzystencja i które ma również swoje znaczenie dla rozwoju osoby.

Taki realizm nie pozwala mówić o osobie jako o jednostce w sobie zamkniętej i samowystarczalnej. Manifestuje się ona zwłaszcza w dialogu, w pytaniu i odpowiedzi. Osoba, która mówi „ja”, zwraca się do „ty”, które swoją drogą jest „ja” dla drugiego „ty”.

Podstawową zaś cechą życia człowieka jest jego ustawiczny rozwój. Zdaniem R. Guardiniego, właśnie ten fakt, pozwala człowiekowi na coraz pełniejsze wyrażanie swojej istoty. Ten początek rozwoju tkwi w dążeniu do siebie lepszego. Życie człowieka ustawicznie jest rozpostarte pomiędzy sobą aktualnym, a sobą możliwym. Wpisuje się w ten rozwój podstawowe prawo preferowania tego, co lepsze, dążenia do siebie lepszego. Rodzi to w człowieku stan napięcia, który wyzwala ukierunkowany proces rozwoju z samego siebie.

Cele wychowania według personalizmu.

Nie ulega wątpliwości, że proces wychowania młodych pokoleń jest najpierw wyznaczony oraz prowadzony przez samą naturę i dokonuje się jako proces rozwoju, który możemy identyfikować z rozwojem naturalnym. Zważając jednak na szczególną sytuację i pozycję człowieka w świecie, odkrywamy, że ten proces nie może być pozostawiony tylko na bazie rozwoju naturalnego.

Stan doskonałości nie jest możliwy dla człowieka w jego egzystencji ziemskiej, ale jest możliwe stopniowe doskonalenie się człowieka. Taki wysiłek doskonalenia się prowadzi przez przyswajanie sobie cech osobowych. Oczywiście doskonalenie się osoby nie dokonuje się na sposób doświadczenia intymnego, lecz przez nabywanie cech i sprawności, które zmierzają do stanowienia złożonego obrazu kultury w każdym człowieku. To zaś stopniowe przyswajanie sobie rzeczywistości tym bardziej uczestniczy w procesie personalizacji, im bardziej osoba staje się autonomiczną w dokonywaniu wolnych i spójnych wyborów.

Uzdolnić zatem wychowanka ( podmiot) do pójścia w kierunku personalizacji stanowi podstawowy cel wszystkich wysiłków wychowawczych. Istota wychowania nie spełnia się w przejęciu określonych pojęć czy umiejętności, ani też nie można jej ograniczyć do przyswojenia sobie kultury, obyczajów lub norm społecznych, lecz aktualizuje się ona w urzeczywistnianiu i aktualizowaniu się niepowtarzalnej struktury osoby ludzkiej. Ten właśnie fakt zdaje się stanowić rozwiązanie biegunowości, jaka powstaje między celami własnymi i obcymi, a nazwany jest „introcepcja wartości”, czyli uznaniem go za własny.

Tak więc podstawową wartością jest i pozostaje osoba ludzka oraz jej pełne, integralne urzeczywistnianie się jako osoby, ale też następuje otwarcie się na nowe cele. Przyjęcie takich celów nie jest przejawem bierności, ale jest urzeczywistnieniem się osobowości.

Najwyższym zatem celem wychowania jest uzdalnianie podmiotu ( wychowanka) do przejęcia kierownictwa nad własnym procesem rozwoju. Wychowanek nie jest uważany za rzecz do napełnienia jej czymkolwiek ani też nie jest on istotą do ćwiczeń (szkolenia), lecz osobą, którą należy w nim wzbudzić. Jedynie jeśli się uznaje wartość osoby ludzkiej jako posiadacza wartości, można postępować w procesie rozwoju osobowego. Z tego faktu wyłaniają się trzy podstawowe linie (dziedziny) rozwoju wychowawczego określane jako:

Wychowanie fizyczne, wychowanie intelektualne i wychowanie moralne. Nie ujmują one jednak całego człowieka, lecz potrzebne są jeszcze te, które z innej perspektywy ujmują człowieka: społecznej ( wychowanie społeczne) i religijnej (wychowanie religijne). Pierwszą grupę wychowania możemy odnieść do samej osoby, a drugą do wymiaru społecznego.

Personalizm podkreśla zatem, oprócz wartości o wymiarze indywidualnym, także wartości wspólnotowego charakteru życia i wychowania, akcentując zwłaszcza problem „dobra wspólnego”. Dobro takie nie jest zwykła suma dóbr indywidualnych ludzi, zwłaszcza materialno - ekonomicznych, lecz stanowi nową i wyższa wartość ( także w wychowaniu), oczywiście w zależności od rangi wartości. Pomimo głoszonego prymatu dobra wspólnego, dobro indywidualnych jednostek posiada prymat tam, gdzie w grę wchodzą wartości jakościowo wyższe. Państwo nakłada na obywateli, w imię dobra wspólnego określone obowiązki, ale nigdy nie może wymagać od człowieka rezygnacji z przekonań, z zasad etycznych, aby działał wbrew sumieniu. Obowiązkiem człowieka jest współosiągać cele społeczne, społeczność zaś powinna mu pomagać w osiągnięciu osobistych celów. Personalizm uznaje wartość dobra wspólnego za podstawę życia społecznego, ale jednocześnie podkreśla , że nie może ono naruszać dobra człowieka jako osoby. Sensem życia społecznego jest bowiem wszechstronny rozwój osoby ludzkiej, nad którą nie może być wyższych celów z powodu, których (rzekomo) mogłaby być traktowana jako środek. Osoba jest zawsze celem.

Relacja wychowawca/nauczyciel - wychowanek/uczeń.

W ujęciu personalistycznym wychowanka uważa się za pierwszego i podstawowego działającego w procesie wychowania. Jest on podstawowym i pierwszym czynnikiem wychowania. Wychowawca jest jedynie kooperatorem, współpracownikiem w tym dziele. Jest to stanowisko bardzo wyraźnego podkreślenia realistycznego charakteru relacji wychowawczej.

Traktowany jako osoba wychowanek nigdy jednak nie jest rzeczą rodziny ani państwa i nikomu nie przyznaje się w tym zakresie hegemonii ze względu na jakiekolwiek aspekty. To natomiast, co szczególnie powinno charakteryzować wychowawcę, to postawa szacunku wobec specyficznego „misterium” (tajemnicy) osoby wychowanka. Personalizm podtrzymuje stwierdzenie o potrzebie szkoły, która naucza. To wymaga ze strony nauczyciela, który jest reprezentantem, odpowiedzialnym tradycji kulturalnej, kierowania i kontrolowania pracy uczniów, jak też usystematyzowania całego procesu przekazu. Ze strony ucznia wymaga to natomiast pilności i solidności w pracy.

Nauczyciel powinien być świadomy, że jego rola jest jedynie rolą pomocniczą, jest to rola kogoś, kto pomaga uczniowi z zewnątrz. Jest to rola ważna, ale nie podstawowa. Aktywności nauczyciela musi odpowiadać aktywność ucznia, gdyż jest się aktywnym naprawdę wtedy kiedy się chce. Aby chcieć należy najpierw czegoś pragnąć.

Treści wychowania i nauczania.

W programach personalistycznych szkół treścią nauczania czyni się: „integralny humanizm” i to nie tylko literacki, lub artystyczny lecz także naukowy i techniczny, kulturę traktuje się natomiast jako środek wychowania i nauczania oraz źródło, z którego czerpie się przekazywane treści.

Kultura ujmowana w dziedzictwie tradycji personalistycznej, jako pewna cecha jakościowa bytu, włączona w służbę doskonalenia osoby w drodze do pełni rozwoju. Kultura i jej rola w procesie nauczania i wychowania jest widziana w sensie narzędzia, środka w wychowaniu i nauczaniu, a nie celu.

Wychowanie do wartości jest swoistym wprowadzeniem wychowanka w świat wartości lub jak to ujął S. Hessen - „duchowym zarażeniem”. Chodzi o to, aby w osobie, która wychowujemy, wzbudzić wrażliwość na wartości i wzniecić wole ich realizowania.

Personalizm uznaje następujące twierdzenia:

- wartość i godność człowieka tkwi w nim samym, w tym tylko, że jest on człowiekiem, osobą;

- wartość i godność człowieka jest zawsze fundamentalnie raka sama

- osoba nie może być nigdy traktowana jako środek, przedmiot, narzędzie w realizacji jakichkolwiek celów, stanowi ona zawsze podmiot i cel

- egzystencje człowieka określają nie jego odniesienia do rzeczy i świata przyrody, ale relacje międzyludzkie

- osoba ludzka posiada w sobie walor niepowtarzalny, nadrzędność względem wszelkich innych wartości materialnych i struktur organizacyjnych czy społeczno - ekonomicznych,

Stąd wynikają założenia tzw. czwórmianu etycznego, stanowiącego fundament cywilizacji miłości.

---