Wg Wygotskiego zabawa to najważniejszy czynnik rozwoju dzieci w okresie od 3 do 7 lat. Poprzez zabawę następuje rozwój procesów poznawczych, rozwój uczuciowy i społeczny.
Rozwój społeczny uzależniony jest od dojrzewania odpowiednich funkcji i narządów. Proces uczenia się funkcjonuje w rzeczywistości społecznej jest wynikiem wzajemnego oddziaływania linii organicznej i społecznej. Stosunek między dzieckiem, a otaczającym go środowiskiem określił Wygotski społeczną sytuacją rozwoju. Proces uspołeczniania polega na aktywnym włączeniu się w ludzką wspólnotę. Zakres tej wspólnoty obejmuje całokształt zjawisk przedstawiających wartość dla jednostki i całych grup ludzkich.
3 dziedziny rozwoju społecznej aktywności człowieka:
- rozwijanie współżycia i współdziałania
- rozwijanie samodzielności
- wprowadzenie w świat wartości.
Rozwój społeczny polega na budowaniu szacunku wobec drugiego człowieka, jego godności, wolności i przekonań, umiejętności życia we wspólnocie opartej na dialogu. Opiera się na zasadach demokratycznych, kształtowaniu postaw tolerancji i poszanowania odmienności. Tolerancja zakłada pewne minimum życzliwości względem drugiego człowieka i cierpliwie znosi jego inność.
Pojęcie - „zabawy” było różnie rozumiane u różnych narodów. Grecy określali tym słowem działanie właściwe dzieciom, wyrażające przede wszystkim to, co obecnie określane jest jako „dziecinada”. U Żydów pojęcie to odpowiadało dowcipowi. Rzymianie słowem ludo określali radość i uciechę. Po pewnym czasie w językach europejskich słowo „zabawa” zaczęło oznaczać bardzo duży krąg ludzkich działań - z jednej strony nie związanych z ciężką praca, a z drugiej sprawiających ludziom radość i zadowolenie (B. Elkonin, 1984).
W języku polskim wyraz „zabawa” wywodzi się od słowa „bawa” i dzięki wielu przemianom termin ten zbliżył się do innych języków europejskich, a obecnie swoim zakresem obejmuje całe bogactwo form ludzkich (W. Okoń, 1995).
W. Dyner (1983) określa zabawę jako najbardziej charakterystyczną cechę życia dziecka, która jest dla niego sama istotą i ciągłą nutą jego życia. Dziecko łaknie zabawy, bo zabawa zaspokaja jego pragnienie działania i poznania rzeczywistości.
Zabawa jest przejawem aktywności dziecka, na którą składa się wiele różnorodnych czynności i działań. Uważana jest za jeden z głównych rodzajów działalności człowieka, odgrywających istotną rolę w jego życiu, a w szczególności w okresie dzieciństwa (M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, 1985).
K. Tyborowska (1966) uważa, że termin „zabawa” odnosi się do każdej czynności, którą dziecko podejmuje dobrowolnie, bez przymusu z zewnątrz, dla własnej przyjemności - bez względu na jej końcowy rezultat. Celem zabawy jest rozrywka, co w znaczący sposób różni ją od pracy.
W literaturze nie znajdziemy jednoznacznej definicji zabawy. Natomiast liczne teorie podkreślają różne jej właściwości i źródła tak biologiczne, jaki i społeczne oraz ujmują w rozmaity sposób jej funkcje i cele w życiu jednostki twierdzą M. Przetacznik-Gierowska oraz G. Makiełło-Jarża (1985).
Za K. Tyborowską (1996) przedstawię pokrótce wyróżnione przez autorkę następujące teorie zabawy:
Ø Teoria wytchnienia- która głosi, że zabawa jest wytchnieniem dla zmęczonego organizmu lub umysłu, czyli pełni funkcję odpoczynku.
Ø Teoria nadmiaru energii (S. Schillera, H. Spencera) - według której, u dzieci istnieje nadmiar energii życiowej, gdyż dziecko nie pracuje i ten nadmiar energii wyładowuje właśnie w zabawie.
Ø Teoria atawizmu - twórca tej teorii G. Stanley Hall uważał, że zabawy są szczątkami działalności dawnych pokoleń, które zachowały się u dzieci. Ontogenetyczny rozwój zabawy jest zgodny z historycznym rozwojem ludzkości. Dziecko bawi się w polowanie, koczowanie, sklepy itp. Zabawa jest też ćwiczeniem, którego celem jest pozbycie się zbędnych funkcji np. dziecko wyładowuje się w bójce przez co ma się pozbyć instynktu walki.
Ø Teoria ćwiczenia przygotowawczego - według twórcy K. Grossa zabawa jest ćwiczeniem czynności i ruchów potrzebnych w przyszłym życiu, stanowi więc przygotowanie do późniejszych czynności życiowych.
Ø Teoria zabawy jako podniety wzrastania - H. Carr mówi w swej teorii o tzw. katartycznej funkcji zabawy, polegającej na tym, że zabawa oczyszcza nas z dążności przeciwspołecznych, z którymi się rodzimy oraz dostarcza organizmowi podniety niezbędnej do rozwoju narządów, działając jako podnieta wzrastania, w szczególności na system nerwowy.
Ø Teoria funkcji zastępczej - teoria E. Claparede, a mówi o dwóch funkcjach zabawy: zastępczej i przygotowującej do przyszłej aktywności życiowej. Dziecko z jednej strony wykonuje czynności „na niby”, a jednocześnie ćwiczy funkcje życiowe.
Freudyści traktowali zabawę jako formę asymilacji trudnych przeżyć, w czasie której przeżywanie własnych kłopotów przekształca się w aktywną działalność ludyczną. Natomiast Piaget zabawę zaliczał do tych czynności, które biorą udział w wytwarzaniu symboli u dzieci. Wyróżnił trzy wielkie typy struktur, które charakteryzują zabawy dziecięce i w szczegółach określają jej klasyfikacje: zabawa - ćwiczenie, zabawa - symboliczna i zabawa z regułami. Z kolei L. Wygotski postrzegał zabawę jako dziejącą się w wyobraźni fikcyjną realizacje nie dających się realizować życzeń i pragnień. D. Elkonin uważał, że dopiero, gdy dziecko zaczyna grać daną role jego działanie staje się zabawą (W. Okoń, 1995).
We współczesnej psychologii podkreśla K. Tyborowska (1966) wymienia się cztery zasadnicze aspekty zabawy:
1. Zabawa jest zjawiskiem społecznym, a nie biologicznym - rozwija się pod wpływem otoczenia i działalności dziecka.
2. Zabawa jest jakościowo inna od zabawy zwierząt.
3. Zabawa ma historyczny charakter - zmienia się i kształtuje pod wpływem historycznie społecznych warunków, w jakich dzieci się wychowują.
4. Zabawa dziecka jest odzwierciedleniem poznanej przez nie rzeczywistości.
2. Rodzaje zabaw.
Zabawy dzieci są bardzo różnorodne, dlatego klasyfikuje się je według rozmaitych kryteriów. W zależności od poziomu własnej aktywności dziecka wyróżniamy zabawy swobodne - podejmowane z inicjatywy dziecka i kierowane przez rodzica lub nauczyciela. Natomiast biorąc pod uwagę liczbę dzieci uczestniczących w zabawie wyodrębniamy zabawy indywidualne i grupowe. W zależności od poziomu uspołecznienia dzieci przebywających w grupie możemy wskazać trzy rodzaje zabaw:
Ø równoległe - gdzie dzieci bawią się obok siebie, ale nie ze sobą;
Ø zbiorowe - gdzie dzieci bawią się wspólnie, lecz nie dzielą miedzy siebie ról i funkcji;
Ø zespołowe - podporządkowane wspólnemu celowi, z podziałem ról, przywódcą i wykonawcami poszczególnych zadań. (M. Przetacznik - Gierowska, G. Makiełło-Jarża, 1985).
W literaturze napotka się różne rodzaje klasyfikacji zabaw według ich treści, różna też jest ich terminologia. Najczęściej powtarzające się rozdaje zabaw przytoczę za S. Lipiną (1981):
Ø zabawy manipulacyjne,
Ø zabawy konstrukcyjne,
Ø zabawy tematyczne,
Ø zabawy dydaktyczne,
Ø zabawy ruchowe.
Zabawy manipulacyjne - występują najwcześniej w rozwoju dziecka już w 4-5 miesiącu życia, gdy dziecko osiągnie sprawność chwytania. Najpierw dziecko ogląda, obserwuje i uczy się poznawać przedmioty po ich wyglądzie oraz zapoznaje się z ich powierzchnią i kształtem. Przez uderzanie uczy się poznawać przedmioty po wydanym przez nie dźwięku. Następnie działa za pomocą przedmiotów, wykonując daną rzeczą to, do czego się ona nadaje ( S. Lipina, 1981).
Zabawy konstrukcyjne - polegają na tworzeniu tzw. „dzieła” z dowolnego materiału, a więc dotychczasowa manipulacja staje się zabawą konstrukcyjną, gdy dziecko spostrzega i uświadamia sobie swoje „dzieło” ( S. Lipina, 1981). Do tego rodzaju zabaw W. Okoń (1995) zaliczył budowanie z klocków, rysowanie, pisanie, budowanie z piasku, z gliny, opowiadanie, śpiew, robienie wycinanek, układanie obrazków, bawienie się kalkomanią, robienie łańcuszków, puszczanie baniek mydlanych, rzucanie cieni na ścianę itp.
Zabawy tematyczne - określane również jako: iluzyjne zabawy fikcyjne, zabawy w odgrywanie roli, zabawy dramatyczne, zabawy naśladowcze i odtwórcze, a także zabawy twórcze oraz udawane i przedstawiane. Istotą zabawy tematycznej jest działanie polegające „na oddziaływaniu na przedmioty, na przeistaczaniu i na opanowywaniu ich, czyli podporządkowaniu przedmiotów władaniu osoby działającej” (W. Dyner, 1983 s.44-45).
Zabawy i gry dydaktyczne - są określonego rodzaju rozrywką umysłową, której wynik jest bezbolesną dla ucznia oceną jego wysiłków, porównywalną z wynikami innych uczestników zabawy (W. Hemmerling, 1990). Do gier i zabaw dydaktycznych K. Tyborowska (1966) zalicza loteryjki, zagadki, segregowanie, podkreślając, że w tych zabawach dziecko musi się podporządkować określonym regułom i przepisom.
W zabawie dydaktycznej stawiamy przed dzieckiem określone zdania do rozwiązania, ponieważ w procesie rozwiązywania tego zadania najbardziej czynny jest umysł dziecka zabawy te określane są jako nauczające (S. Lipina, 1981).
Zabawy ruchowe - są bardzo różnorodne, gdyż wyczerpują wszystkie rozdaje właściwych człowiekowi naturalnych ruchów. Oprócz ruchu występują w nich treści intelektualne, mające wyraz w temacie i czynnościach zabawowych. (P. Rudik, 1985).
3. Funkcje zabawy.
Zabawa jest swoistą formą uczenia się dzięki, której dziecko zdobywa wiadomości, umiejętności i sprawności. Utrwala też i doskonali przyswojone już sposoby myślenia i działania, a ponadto rozwija możliwości umysłowe, wzbogaca zasób wiedzy o otoczeniu. (M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, 1985).
E. Minczakiewicz (1994) przedstawia funkcje zabaw, które ujęte są według kryterium typu zmian, jakie dokonują się u dziecka pod ich wpływem, wyróżniając:
Ø funkcję kształcącą - dziecko kształci swoje zmysły, doskonali sprawność motoryczną, wzbogaca wiedzę o świecie i o sobie samym, uczy się poznawać swoje możliwości i je oceniać;
Ø funkcję wychowawczą - dziecko przyswaja sobie różne normy, poznaje reguły postępowania, zawiera umowy, których przestrzeganie obowiązuje w zabawach z innymi dziećmi;
Ø funkcję terapeutyczną (korekcyjną) - w zabawie dziecko ma z jednej strony możliwość uwolnienia się od dręczących je napięć i emocji, a z drugiej uczy się różnych sposobów wyrażania swoich uczuć i rozwiązywania swoich osobistych problemów;
Ø funkcję projekcyjną - pozwalającą dziecku wchodzić w różne role społeczne, dając mu okazję do zrealizowania rzeczy niemożliwych w codziennym życiu, za które to czynności nie jest karane.
Zabawa może spełniać funkcję diagnostyczną, ponieważ zachowanie dziecka podczas zabaw, będących manifestacją jego stanów uczuciowych, informuje o święcie wewnętrznych przeżyć wychowanka oraz o jego ewentualnych trudnościach i konfliktach. Można ją wykorzystać w psychoterapii w stosunku do dzieci agresywnych i nadmiernie pobudliwych jaki i na odwrót do wychowanków nieśmiałych i izolujących się od grupy (M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, 1985).
Podsumowując klasyfikacje różnych badaczy Wincenty Okoń dokonuje następującego podziału zabaw:
1) Nierozwinięte zabawy funkcjonalne
2) Rozwinięte zabawy tematyczne i konstrukcyjne
3) Gry
Najwcześniej w rozwoju dzieci pojawiają się zabawy funkcjonalne, zwane też manipulacyjnymi. Nie są one jeszcze w pełnym tego słowa znaczeniu zabawami, brak w nich, bowiem treści, a forma jest nader prosta. Zaczątki zabaw funkcjonalnych pojawiają się w świecie zwierzęcym, u ludzi są zjawiskiem pospolitym w okresie wczesnego dzieciństwa. Zabawy funkcjonalne przechodzą znaczna ewolucję: z dostarczających przyjemności prostych ćwiczeń zmieniają się w kombinacje bez celu i w kombinacje celowe, z kolei stają się ćwiczeniami w myśleniu, stanowiąc dobre przygotowanie do zabaw tematycznych, zwanych również symbolicznymi, dramatycznymi, naśladowczymi, twórczymi lub fikcyjnymi czy zabawami w granie roli
Zabawy tematyczne i konstrukcyjne reprezentują czynnik zabawowy najpełniej i najwszechstronniej. Są to typowe zabawy wieku przedszkolnego, w innych okresach człowieka przyjmują inną formę i wypełniają się inną treścią. Różnią się między sobą tym, że sens zabawy konstrukcyjnej sprowadza się do przyjemności, jaką małemu twórcy sprawia jego dzieło jako efekt końcowy, a zabaw tematycznych - do przyjemności płynącej z grania przyjętej przez siebie roli.
Gry stanowią kategorię ludyczną odpowiadającą wszystkim okresom życia ludzkiego z wyjątkiem wczesnego dzieciństwa. Wśród wszystkich zabaw majone postać najbardziej urozmaiconą. Najczęściej wśród ogółu wyróżnia się gry ruchowe i gry dydaktyczne.
Wymienione kategorie zabaw i gier układają się w pewna sekwencję czasową związana pojawianiem się w kolejnych okresach życia człowieka i przechodzeniem jednych w drugie.
3