Odnowienie naturalne. Naturalne odnowienie sosny powinno być stosowane wszędzie, gdzie ze względów przyrodniczych, gospodarczych i ochronnych nie jest wskazane odnowienie sztuczne.
Inicjowanie i wyprowadzanie wartoœciowych odnowień naturalnych głównych gatunków lasotwór
szych, w tym również i sosny, zmierza do intensyfikacji produkcji cennych ekotypów. Samosiewy sosnowe zapobiegają w sposób istotny procesowi degradacji gleby lub go opóŸniają. Wydatnie zmniejszają koszty produkcji materiału sadzeniowego i robocizny przy pracach odnowieniowych, pielęgnacji gleby i ochrony w porównaniu do odnowienia sztucznego.
Udane odnowienia naturalne sosny z reguły zapewniają wyhodowanie drzewostanów wysokiej wartoœci hodowlanej i technicznej. W warunkach polskiego leœnictwa odnowienia naturalne sosny powinny być inicjowane przede wszystkim w dobrych jakoœciowo drzewostanach, do których należą wyłączone i gospodarcze drzewostany nasienne.
Odnowienie naturalne polega na wykorzystaniu samosiewu górnego przede wszystkim w rębni częœciowej (rys. 20), względnie bocznego w rębni zupełnej pasowej. W pierwszym przypadku uzyskuje się nowe pokolenie lasu sosnowego pod odpowiednio rozluŸnianym w kolejnych cięciach drzewostanem macierzystym, w drugim - inicjuje się samosiew na niezbyt szerokim zrębie zupełnym zlokalizowanym obok drzewostanu macierzystego.
Uproszczoną wersją samosiewu górnego jest ponadto tzw. gospodarstwo przestojowe, w którym obsiew powierzchni następuje z pozostawionych na zrębie kilkudziesięciu nasienników (50-60 drzew na 1 ha).
Uważa się, że naturalne odnowienie sosny zwyczajnej może być stosowane w terenach, gdzie œrednia roczna suma opadów jest wyższa niż 550 mm i wyższa niż 340 mm w okresie wegetacyjnym. Optymalne warunki dla uzyskania udanych samosiewów sosny występują w litych drzewostanach sosnowych, głównie na siedlisku boru wilgotnego, często również boru mieszanego œwieżego i boru mieszanego wilgotnego. Pokrywa glebowa powinna być: martwa, mszysta, mszysto-brusznicowa. Gleba zadarniona, pokryta łanowo czernicą, bujnym wrzosem, œmiałkiem darniowym, trzcinnikiem, maliną, wyklucza udanie się naturalnych odnowień sosny.
Dobre efekty samosiewów sosny uzyskuje się na typowych glebach bielicowych o różnym stopniu zaawansowania procesu bielicowania. Optymalny dla sosny odczyn gleby wynosi 5,5 pH. Gruboœć œciółki i butwiny nie powinna przekraczać 5 cm. Najlepsze warunki do kiełkowania sosny występują przy gruboœci warstw próchnicy i œciółki wynoszącej 0,5-2 cm.
Przygotowanie gleby pod samosiew sosnowy w drzewostanie pod obsiew górny, jak i na zrębie zupełnym pod obsiew boczny lub kombinowany polega na wyoraniu bruzd w odstępie 1,2-1,5 m. Przygotowanie gleby można wykonać również płu
giem talerzowym, broną talerzową, jeœli drzewostan ma niskie zadrzewienie. Glebę pod samosiew należy przygotować jesienią lub wczeœnie wiosną po zakończeniu prac zrębowych.
Orkę pasów powinno się preferować na siedliskach żyŸniejszych skłonnych do zadarnienia, tj. na siedliskach Bœw na przejœciu do BMœw, Bw na przejœciu do BMw. Orkę pełną pługiem lub broną talerzową należy stosować na siedlisku Bœw i na zdegradowanym siedlisku Bœw na przejœciu do Bs.
Zazwyczaj okres odnowienia przy wykorzystaniu samosiewu ustala się na 3 lata na siedliskach boru œwieżego i 4-5 lat na siedliskach boru wilgotnego.
Ocenę nalotów sosny dokonuje się w drugim roku wegetacji odnowienia. Samosiew uznaje się za udany, gdy pokrywa on powyżej 50% powierzchni drzewostanu, a liczba siewek sosny wynosi nie mniej niż 15 sztuk na 1 m2.
Po upływie okresu, uznanego za właœciwy dla odnowienia naturalnego i usunięciu nasienników, dokonuje się dolesienia powierzchni nieodnowionych jednoroczną sosną i gatunkami domieszkowymi, natomiast powierzchnie nadmiernie zagęszczone samosiewem należy szybko przerzedzić.
Duża œwiatłożądnoœć sosny, stosunkowo mała odpornoœć młodych siewek na konkurencyjne oddziaływanie chwastów, a także doœć wysokie wymagania tego gatunku co do wilgotnoœci gleby
w fazie kiełkowania nasion sprawiają, że naturalne odnowienie sosny zwyczajnej jest trudne i wobec tego prowadzi się je w praktyce na bardzo ograniczonej powierzchni.
Najliczniej samosiewy sosnowe występują w północnej częœci kraju (krainy Bałtycka i Mazursko-podlaska), na zachodzie (zachodnie dzielnice krainy Wielkopolsko-Pomorskiej i Œląskiej) oraz w częœci południowej i południowo-wschodniej (Kraina Małopolska oraz Pogórze Karpackie).
Odnowienie sztuczne. Sztuczne odnowienie sosny zwyczajnej przez siew lub sadzenie prowadzi się na powierzchniach (zrębach) wyciętych w dojrzałym drzewostanie lub też przy zalesianiu różnego rodzaju nieużytków, np. nieużytków porolnych.
Najlepsze warunki do siewu sztucznego sosny występują na glebach œwieżych, œrednio żyznych, niezbyt się zachwaszczających, na siedlisku boru œwieżego, wilgotnego lub boru mieszanego, na obszarach o dostatecznej iloœci opadów i wilgotnoœci powietrza. Na glebach zwięzłych, łatwo zaskorupiających się, luŸnych, szybko wysychających, porolnych, na rozległych wypaleniskach, terenach zapędraczonych, silnie poroœniętych trzcinnikiem należy wykluczyć możliwoœć stosowania siewu.
Glebę pod siew należy starannie przygotować, stosując jesienną or4cę bruzd wraz ze spulchnieniem do głębokoœci 10-15 cm. Przy ręcznym przygotowaniu gleby zdziera się pokrywę w pasach i spulchnia.
Siewy powinno się wykonywać wczeœnie na wiosnę, za pomocą siewników bądŸ w trudniejszych warunkach ręcznie. Nasiona wysiewa się w sposób ciągły (1,2 kg nasion/ha), przerywany (0,8 kg nasion/ha) lub kupkowy (0,5 kg nasion/ha). W razie koniecznoœci użycia nasion II lub III klasy jakoœci podane iloœci nasion zwiększa się odpowiednio 0 25 lub o 100%. Nasiona powinny być rozmieszczone równomiernie i œrednio gęsto. Zbyt gęste siewy są zagrożone przez osutkę.
Zarówno odnowienie naturalne, jak i sztuczne zakładanie upraw siewem zbliża nas w jakimœ stopniu do wzorców podpowiadanych przez naturę, a obecnie uważa się, iż unaturalnienie gospodarki leœnej może przynieœć jakąœ poprawę w stanie lasów, poważnie przecież zagrożonych przez różnego rodzaju zanieczyszczenia przemysłowe.
Podstawowym i stosowanym powszechnie sposobem odnowienia drzewostanów sosnowych jest jednak zakładanie upraw przez sadzenie. Odbywa się to na różnej wielkoœci zrębach, na których gleba jest uprawiona najczęœciej przez wyoranie bruzd specjalnym, dwuodkładnicowym pługiem leœnym. Inne sposoby przygotowania gleby stosowane są rzadko, np. pełna orka, różnego rodzaju wywyższenia na gruntach podmokłych itp. w sytuacjach, gdy sadzonkom zagraża konkurencja chwastów i niekorzystne stosunki wodne.
W przypadku stosowania odnowień sztucznych, pożądane jest wyeliminowanie sposobów przygotowania gleby niszczących całkowicie naturalną strukturę gleby leœnej. Wobec potrzeby rozproszenia ryzyka gospodarczego, należy wykluczyć możliwoœć kształtowania monokultur sosnowych. Udział innych gatunków, których liczba na ubogich siedliskach jest bardzo mała, nie powinien być mniejszy niż 20% zapasu przyszłego drzewostanu. Również istotną sprawa jest stosowanie małopowierzchniowych form zmieszania.
Dla uzyskania drzewostanów mieszanych z dużym udziałem sosny, na żyŸniejszych siedliskach, stosowane są innego rodzaju cięcia odnowieniowe (gniazdowe, zupełne), gdzie sosna wprowadzana jest w drugiej fazie odnowienia na powierzchni otwartej, między gniazdami wczeœniej odnowionymi innymi gatunkami. W obu przypadkach sosna wzrasta od początku w warunkach pełnego naœwietlania.
Do sadzenia używa sięjednorocznych sadzonek sosnowych wyhodowanych w szkółkach. Stosowanie z reguły jednorocznych sadzonek do odnowień uzasadnione jest stosunkowo niewielką konkurencją chwastów na ubogich siedliskach borów sosnowych, łatwoœcią produkcji materiału sadzeniowego, łatwym sadzeniem. Wielolatki sosnowe stosowane są rzadko, w trudniejszych warunkach siedliska. Silne systemy korzeniowe starszych sadzonek sosny wymagają odpowiednich zabiegów w szkółce, a następnie starannego sadzenia.
Sosnę wprowadza się na uprawach w liczbie 10-16 tys./ha, przy czym w optymalnych warunkach siedliskowych, przy zamierzeniu produkowania sortymentów drzewnych wysokiej jakoœci, liczba sadzonej na 1 ha powinna wynosić 16 tys. Na siedliskach najuboższych (Bs), gdzie nie zachodzi obawa ksztattowania się grubogałęzistych drzew, a nadmiernie przegęszczone młodniki wzrastają słabo wskutek niedoboru związków pokarmowych i wody, można zmniejszyć liczbę sadzonek do 10 tys./ha.
Do sadzenia używa się 1-rocznych sadzonek, których wysokoœć częœci nadziemnej wynosi w klasie I - 8 do 18 cm, a w klasie I I - 4 do 7 cm. Sosnę sadzi się ręcznie w szparę wykonaną kosturem w zespole 2-osobowym lub mechanicznie za pomocą sadzarek (sadzarka RZS-2 z 3-osobową obsługą, sadzarka HYDROMATIC z 3-osobową obsługą).
Przy sadzeniu stosuje się następującą więŸbę: na siedlisku boru suchego 1,5 x 0,6 m, na pozostałych siedliskach 1,5 x 0,5-0,4 m. WięŸbę dostosowuje się do warunków i celu produkcji. Najodpowiedniejszą porą do prac odnowieniowych jest wiosna. Rozpoczęcie i zakończenie sadzenia uzależnia się od warunków atmosferycznych.
Coraz częœciej w praktyce stosuje się materiał sadzeniowy z zakrytym systemem korzeniowym, który umożliwia prawidłowy rozwój korzeni i prowa
dzenie prac odnowieniowych przez większą częœć i w trudnych warunkach terenowych.
Na siedliskach, gdzie sosna jest gatunkiem głównym, wybór formy zmieszania dotyczy gatunków towarzyszących soœnie. Miejsca, stosownie do wymagań tych gatunków, należy wyznaczyć na powierzchni zrębowej, pozostałą powierzchnię - zgodnie z przyjętym udziałem - obsadzić sosną. W omawianych drzewostanach sosna stanowić będzie tło uprawy.
Na siedliskach, na których sosna pełni rolę gatunku współpanującego, należy ją wprowadzać w kępowej formie zmieszania po wczeœniejszym odnowieniu gatunku panującego. Sosnę jako gatunek domieszkowy wprowadza się również po uzyskaniu odnowienia gatunków głównych, stosując grupową formę zmieszania.
Pielęgnowanie. Pielęgnowanie drzewostanów sosnowych to zwalczanie chwastów w uprawach, a następnie wykonywanie kolejnych faz cięć pielęgnacyjnych. W odniesieniu do sosny pielęgnowanie ma wyjątkowo duże znaczenie. Wykonywane od najwczeœniejszej młodoœci zabiegi pielęgnacyjne decydują o przyszłej wartoœci dojrzałych drzewostanów sosnowych, a to z powodu szczególnych właœciwoœci tego gatunku drzewa. Wszelkie bowiem zniekształcenia strzał młodych drzewek nie znikają w póŸniejszym wieku, jak to można zaobserwować u innych gatunków drzew. Przeciwnie, wzmagają się wraz z wiekiem.
Sosna stosunkowo szybko traci zdolnoœć regeneracji koron, a zatem reagowania na zwiększoną przestrzeń życiową. Z tego powodu zaleca się stosowanie silniejszych cięć pielęgnacyjnych w fazie młodnika i tyczkowiny oraz stopniowe przechodzenie z wiekiem do coraz słabszych trzebieży. W ten sposób można uzyskać drzewostany stabilne, o wysokiej produkcji miąższoœci i dobrej jakoœci.
Ogólne zadania pielęgnowania sosny można by streœcić następująco:
- pielęgnowanie upraw i czyszczenia powinny zapewnić w drzewostanie duży udział dobrze przyrastających, kształtnych drzew;
- trzebieże wczesne powinny służyć do wybrania i pozostawienia w drzewostanie odpowiedniej liczby najlepszych drzew i stworzenia im dobrych warunków wzrostu i rozwoju;
- trzebieże póŸne muszą umożliwić dalsze odkładanie się maksymalnej iloœci drewna na najbardziej cennych drzewach.
Sosna jako gatunek œwiatłożądny, a poza tym zajmujący stanowiska uboższe, jest bardzo wrażliwa na zagłuszanie przez chwasty. Dlatego też na walkę z chwastami trzeba położyć duży nacisk. Szczególne niebezpieczeństwo dla sosny przedstawia trzcinnik, poza tym inne trawy darniowe, jak również wrzos, a na glebach żyŸniejszych -jeżyny. Zaniedbanie niszczenia chwastów prowadzi do wymierania znacznej częœci siewek lub sadzonek.
Uprawy powstałe z siewu oraz samosiewy wymagają szczególnej opieki, zwłaszcza w początkowym okresie. Wycinanie i wyrywanie chwastów należy powtarzać 2- lub 3-krotnie w ciągu roku i wykonywać je przez 2 lub 3 pierwsze lata do czasu, kiedy uprawa lub samosiew wyroœnie ponad warstwę głuszących chwastów. Przy siewach, oprócz odchwaszczania, stosuje się motyczkowanie, zwłaszcza na glebach zwięzłych, w celu pobudzenia siewek do intensywniejszego wzrostu.
Poczynając od drugiego roku życia, zbyt gęste siewy i samosiewy należy przerzedzić wycinając lub wyrywając siewki, tak aby odstępy między nimi wyniosły 10-15 cm. Przerzedzenie należy powtórzyć w wieku uprawy 3-4 lat pozostawiając około 15 tys. sztuk najsilniejszych drzewek na 1 ha. Pozostawienie większej liczby drzewek powoduje w wyniku nasilonej konkurencji o przestrzeń wzrostu, osłabienie przyrostu gruboœci strzałek i nadmierną smukłoœć drzewek. Przerzedzenie siewów i samosiewów traktuje się jako pierwszy zabieg selekcyjny w przyszłym drzewostanie polegający na usunięciu sztuk chorych, słabych i wadliwych.
Uprawy powstałe z sadzenia wymagają również motyczkowania lub spulchnienia gleby wokół sadzonek. W miejscach wypadów wykonuje się poprawki. Zabiegiem pielęgnacyjnym stosownym w uprawach sosnowych jest mineralizacja międzyrzędów.
W starszych uprawach zabiegi pielęgnacyjne, czyli czyszczenia wczesne, nabierają charakteru bardziej selekcyjnego.
W uprawach z sadzenia czyszczenia wczesne ograniczają się do usuwania drzewek chorych, obumierających i martwych, a także zbędnych domieszek i drzew wadliwych. Ze względu na skłonnoœć sosny, szczególnie w młodym wieku, do intensywnego rozwoju ugałęzienia w wypadku dysponowania przez drzewka zbyt dużą powierzchnią wzrostu, nie jest uzasadnione przerzedzanie upraw z sadzenia przed osiągnięciem przez nie zwarcia, ani też unieszkodliwianie w tej fazie rozwojowej potencjalnych rozpieraczy. Wykonanie przerzedzenia już w tej fazie, spowoduje ponadto obniżenie potencjału genetycznego upraw oraz zmniejszy możliwoœć póŸniejszej selekcji hodowlanej. Trafne wytypowanie rozpieraczy w uprawach jest bardzo utrudnione ze względu na jeszcze mało wyraŸne tendencje rozwojowe drzewek.
Uprawa po dojœciu do zwarcia wkracza w okres młodnika, co następuje u sosny mniej więcej w wieku 10 lat, wczeœniej na żyŸniejszych siedliskach i w uprawach powstałych z siewu. Na okres młodnika przypada kulminacja przyrostu wysokoœci i naturalny proces oczyszczania się strzał, jak również wydzielanie się poszczególnych drzewek obdarzonych z natury mniejszą energią rozwoju lub głuszonych przez otoczenie.
Najbardziej właœciwą porą rozpoczynania zabiegów unieszkodliwienia rozpieraczy jest faza przejœciowa z uprawy do młodnika, tj. gdy następuje zwieranie się koron, a œrednia wysokoœć drzewek wynosi ok. 1,2-2,5 m. Unieszkodliwienie rozpieraczy winno być wykonane przez ogłowienie tych drzewek na ogół pod 2 okóNciem od góry. Ogłowienie sprawia, iż rozpieracze z elementów głuszących stają się pożytecznymi, ponieważ zaczynają pełnić funkcję pielęgnacyjną. Wycinanie drzewek szkodliwych przy powierzchni gruntu nie jest w tym stadium godną zalecenia formą cięcia, gdyż powoduje ono silne przerwanie zwarcia, a w efekcie nadmiernie zwiększa się gruboœć gałęzi, szerokoœć koron, mniej intensywne staje się obumieranie gałęzi dolnych okóNców, zwiększa się zbieżystoœć strzał.
W młodnikach z sadzenia należy w tej fazie wykonać unieszkodliwienie rozpieraczy, przy czym liczba unieszkodliwionych drzewek nie powinna przekroczyć około 400 sztuk na 1 ha. Usuwać należy także drzewka chore, obumierające i martwe.
W młodnikach powstałych z siewu (rys. 21) unieszkodliwienie rozpieraczy winno się łączyć z przerzedzeniem do około 10 tys. sztuk drzewek na 1 ha. Zaniedbane, przegęszczone młodniki należy przerzedzić pozostawiając około 15 tys. sztuk drzewek na 1 ha.
Po 3-5 latach od momentu unieszkodliwienia rozpieraczy, zarówno w młodnikach powstałych
z sadzenia jak i z siewu, celowe jest dokonanie przerzedzenia do około 6-7 tys. sztuk drzewek na 1 ha. W tej fazie rozwoju, w związku z kulminacją przyrostu wysokoœci, konieczne jest niedopuszczenie do zahamowania przyrostu gruboœci strzałek. Jeżeli zachodzi potrzeba unieszkodliwienia rozpieraczy, zwykle œcinać je należy przy powierzchni gruntu. Ich liczba nie powinna być większa niż około 200 sztuk na ha. Wycięcie rozpieraczy nie powinno spowodować trwałego przerwania zwarcia.
Czyszczenia póŸne młodników sosnowych wykonuje się według ogólnych zasad. Prace polegają przede wszystkim na kontynuowaniu selekcji negatywnej zapoczątkowanej w uprawach. Usuwa się więc drzewa wadliwe (np. dwójki), drzewa krzywe, okaleczone, chore oraz wyraŸnie zarysowujące się już w tym okresie rozpieracze. Specjalnej uwagi ze strony leœnika wymagająca młodnikach jednogatunkowych wszelkie domieszki liœciaste. Nasilenie cięć należy dostosować do potrzeb samego młodnika. Wskazana jest większa częstotliwoœć cięć o małym nasileniu. Nie wolno dopuœcić do rozluŸnienia zwarcia. Czyszczenia młodników powtarza się co 3-5 lat i wykonuje się je przez cały rok z wyjątkiem okresu najbujniejszego pędzenia i największej wrażliwoœci młodych (od maja do połowy lipca).
W zależnoœci od sposobu odnowienia, charakteru siedliska i intensywnoœci pielęgnowania sosna
wkracza w okres trzebieży w wieku 15 do 35 lat. Pierwszą czynnoœcią przy rozpoczęciu trzebieży wczesnych jest wytypowanie stosownej iloœci drzew dorodnych. W dobrze dotychczas prowadzonych drzewostanach liczba wybranych drzew powinna stanowić około 20% ogólnej liczby drzew górnej warstwy. Liczba drzew dorodnych zależna jest od siedliska i wynosi:
- na siedlisku boru suchego i boru bagiennego - 600-800 drzew/ha,
- na siedlisku boru œwieżego, boru mieszanego œwieżego, boru górskiego - 500-600 drzew/ha,
- na siedlisku boru wilgotnego, boru mieszanego wilgotnego, boru mieszanego bagiennego 400-500 drzew/ha,
- na siedlisku lasu mieszanego œwieżego, lasu mieszanego wilgotnego - 300-400 drzew/ha. Klasyfikacja drzew pod względem jakoœci powin
na być przeprowadzona doœć ostro ze względu na słabą zdolnoœć sosny do pozbywania się wad strzały lub korony. Na drzewa dorodne wybiera się egzemplarze pochodzące z górnej warstwy drzewostanu, dobrej jakoœci - proste, gonne i szybko oczyszczające się, niezbyt silnie gałęziste. Pozostawia się drzewa pożyteczne, a do usunięcia przeznacza się drzewa przeszkadzające w rozwoju drzewom dorodnym i pożytecznym, tzn. drzewa szkodliwe. Bezwzględnie szkodliwymi są drzewa:
- stwarzające zagrożenie chorobowe w drzewostanie (opanowane przez grzyby lub owady),
- drzewa, których stan pozwala sądzić, że nie przetrwają do następnego zabiegu,
- hamujące prawidłowy rozwój drzew dorodnych i pożytecznych.
Pierwszy zabieg trzebieży wczesnej należy wykonać po około 3-5 latach od ostatniego czyszczenia póŸnego. Nasilenie jednego zabiegu na ogół nie powinno przekroczyć 20%, przy czym stopień zadrzewienia nie może spaœć poniżej wartoœci 0,8.
Nawrót trzebieży wczesnych zależny jest od bonitacji siedliska i stanu drzewostanu. Waha się od 3 do 7 lat.
Wiek drzewostanów poddawanych zabiegom trzebieży wczesnych zależy od bonitacji siedliska i waha się w granicach:
- bonitacja la, I, II, III - około 20-40 lat, - bonitacja IV i V - około 30-50 lat.
W drzewostanach prawidłowo pielęgnowanych w okresie czyszczeń póŸnych, pierwszy zabieg trzebieżowy ma na ogół charakter typowej trzebieży górnej. Nasilenie cięć w drzewostanie opanowanym jest niewielkie.
W drzewostanach zaniedbanych pod względem pielęgnacyjnym integracja w górnych warstwach powinna być na ogół słabsza niż w prawidłowo pielęgnowanych, ponieważ silniejsze osobniki zwykle zdominowały już otoczenie i często zachodzi potrzeba pozostawiania nawet drzew o cechach rozpieraczy.
Trzebieże póŸne w drzewostanach sosnowych rozpoczyna się w wieku 35-45 lat, wczeœniej - na lepszych siedliskach i w drzewostanach intensywnie poprzednio pielęgnowanych. Drzewa dorodne wybrane przy trzebieżach wczesnych należy poddawać dalszej selekcji, biorąc pod uwagę ich przydatnoœć. Liczbę drzew dorodnych stopniowo redukuje się do liczby, jaka pozostaje już do czasu użytkowania rębnego, czyli:
- na siedlisku Bs, Bb - 400-600 drzew/ha,
- na siedlisku Bœw, BMœw, BG - 350-500 drzew/ha,
- na siedlisku Bw, BMw, BMb - 300-400 drzew/ha,
- na siedlisku LMœw, LMw - 250-350 drzew/ha. W miarę starzenia się drzewostanu liczba drzew w nim maleje, a jednoczeœnie drzewa dorodne sta nowią coraz wyższy procentowy udział w ogólnej liczbie drzew. Im siedlisko jest bogatsze i im star szy drzewostan, tym mniej potrzeba drzew do ma ksymalnego wykorzystania zdolnoœci produkcyjnej siedliska.
Drzewostan sosnowy w tym czasie reaguje na przeœwietlenie wzmożonym przyrostem masy, dlatego powinno się usuwać przede wszystkim drzewa chore i wadliwe.
Nawrót trzebieży póŸnej przedłuża się do 10 lat. Trzebieże wykonuje się od połowy lipca do końca maja.
W okresie trzebieży póŸnych kończy się rola dolnych warstw u sosny; przejmować ją powinien istniejący lub wprowadzony podszyt. Obecnoœć podszytu, a na odpowiednich siedliskach dolnego piętra, pozwala na silniejsze wkroczenie w warstwę górną, co jest niezbędne dla umożliwienia nieskrępowanego rozwoju koron drzew dorodnych i pełnego wykorzystania ich zdolnoœci przyrostowych.
Pod koniec drugiej klasy wieku zaleca się wprowadzać do drzewostanów sosnowych podszyt liœciasty (dąb bezszypułkowy, buk zwyczajny, grab zwyczajny, olsza szara, lipa drobnolistna, głóg jednoszyjkowy i dwuszyjkowy, kruszyna pospolita, bez czarny i koralowy). Jest to szczególnie ważne w litych drzewostanach sosnowych, w których nie pomyœlano wczeœniej o wprowadzeniu odpowiednich domieszek liœciastych. W drzewostanach na siedliskach najuboższych wprowadzone sztucznie dolne warstwy egzystują zazwyczaj w postaci krzewiastej tworząc podszyt. Natomiast tam, gdzie warunki są bardziej korzystne, mogą stanowić drugie piętro drzewostanu. Tworzące się dolne piętro czy rozwijająca się warstwa podszytu, poza korzystnym oddziaływaniem na warunki glebowe, wpływa dodatnio na klimat wnętrza lasów, a także na poszczególne drzewa sosny przyspieszając proces ich naturalnego oczyszczania się z gałęzi.
Wzbogacanie drzewostanów sosnowych w dolne warstwy złożone z gatunków drzew liœciastych, stanowi bardzo ważny element przebudowy czę
œciowej monokultur. Najwłaœciwszym czasem kształtowania dolnych, liœciastych warstw drzewostanów sosnowych jest wiek 20-30 lat. Wtedy gatunki liœciaste mogą przez stosunkowo długi okres wywierać korzystny wpływ na glebę, a na lepszych siedliskach mogą ukształtować dolne piętro drzewostanu dostarczającego znacznych iloœci drewna.
Podkrzesywanie. Dzięki utrzymywaniu sosny w odpowiednim, doœć silnym zagęszczeniu lub ewentualnie pod początkową osłoną górną, uzyskuje się niemal niezależnie od jej pochodzenia, pożądaną drobnogałęzistoœć. Warunki takie sprzyjają również szybkiemu obumieraniu i odpadaniu suchych gałęzi. Tam, gdzie oczyszczanie drzew z gałęzi przebiega nawet w zwartych drzewostanach słabo, celowe jest podkrzesywanie. Zabieg jest szczególnie wskazany w soœninach, głównie ze sztucznego odnowienia, na żyŸniejszych siedliskach boru mieszanego œwieżego i lasu mieszanego, gdzie nawet w doœć zwartych drzewostanach drzewa oczyszczają się z gałęzi w sposób naturalny doœć wolno.
Sosna znosi dobrze prawidłowe podkrzesywanie nie tylko gałęzi martwych i zamierających, ale także żywych, a zabieg ten prowadzi do znacznej poprawy jakoœci tworzonego drewna. Podkrzesywanie żywych gałęzi oddziaływuje wyraŸnie korzystnie na drzewa. Poprawia zaopatrzenie w wodę i składniki mineralne górnej częœć korony. Produkowane tu asymilaty zużywane są na bieżący przyrost wysokoœci. Podkrzesywanie żywych gałęzi wpływa silniej na przyrost gruboœci niż wysokoœci.
Wynik zabiegu podkrzesywania jest u sosny w dużym stopniu zależny od warunków siedliskowych (klimatu, gleby), zagęszczenia drzewostanu i wieku drzew. W gorszych warunkach wzrostu nie wolno zbyt intensywnie podkrzesywać, gdyż zarastanie ran po odciętych gałęziach trwa dłużej niż w warunkach korzystniejszych. Na ogół rany po usuniętych gałęziach martwych goją się dłużej niż po żywych.
Zabieg podkrzesywania powinien być prowadzony tylko w dobrze rosnących i dostatecznie zwartych, młodych drzewostanach sosnowych, dobrego pochodzenia, o drzewach charakteryzujących się drobnogałęzistoœcią, nie zagrożonych hubą korzeniową i sosnową oraz innymi chorobami i gradacjami szkodliwych owadów ani oddziaływaniem negatywnych emisji przemysłowych. Do podkrzesywania wybiera się najlepsze drzewa warstwy górnej spoœród kwalifikujących się jako dorodne. Drzew takich powinno być o najmniej około 300--400 na 1 ha. Podkrzesywanie sosny należy rozpocząć możliwie wczeœnie, nawet wkrótce po dojœciu koron do zwarcia, w wieku 10-15 lat, a najpóŸniej w fazie przejœcia młodnika w tyczkowinę. Pierœnica drzew nie powinna przekraczać 8-10 cm. Podkrzesywanie drzew w wieku powyżej 20-25 lat jest już właœciwie mało efektywne.
Przed rozpoczęciem podkrzesywania drzewostan powinien być poddany uprzednio porządkującym cięciom pielęgnacyjnym, nie prowadzącym jednak do zbytniego przerwania zwarcia, które potęguje wzrost gałęzi na długoœć i gruboœć. Gałęzie, które mają być podkrzesywane nie powinny być grubsze niż 20 mm. Przycina się je gładko tuż przy pniu i do niego równolegle.
Podkrzesuje się zwykle w dwóch nawrotach, w strefach do około 4-5 m i do około 6-8 m, a rzadziej w trzech, łącznie do wysokoœci około 9-10 m. Zabieg powtarzany jest co 4-5 lat. Podkrzesując, nie wolno zaniedbywać trzebieży prowadzonych z umiarem przede wszystkim na korzyœć poddanych zabiegowi drzew dorodnych. Wykonywane cięcia mają te drzewa wzmocnić, nie dopuszczając jednak do nadmiernego pogrubienia gałęzi, ale także redukcji żywej korony pod wpływem sąsiednich drzew szkodliwych.
Rębnie. W drzewostanach sosnowych stosuje się rębnię zupełną wielkopowierzchniową (la). Szerokoœć zrębów zupełnych powinna mieœcić się w granicach 30-60 m, przy pozostawieniu nasienników około 20-30 sztuk/ha, głównie na oddalonej częœci zrębu od œciany drzewostanu w formie grup i kęp wraz z podszytem, nalotem, podrostem i runem, z których częœć może pozostać do następnej kolei rębu. Na zrębach obowiązuje pozostawienie grup i kęp drzew domieszkowych i biocenotycznych dla poprawy struktury wiekowej, bioróżnorodnoœci oraz estetyki.
Do przebudowy litych drzewostanów sosnowych na mieszane o kępowej formie zmieszania zaleca się stosować rębnię zupełną gniazdową (Id).
Sosna w budowie przyszłych drzewostanów. Obecny udział sosny, gatunku dominującego w lasach Polski, jest spowodowany z jednej strony ubóstwem gleb zajmowanych przez lasy w nizinnej częœci kraju, z drugiej zaœ modelem gospodarki leœnej stosowanej u nas ód około 200 lat, bazującym na zrębach zupełnych i tendencji do kształtowania monokultur iglastych. Powstałe w ten sposób drzewostany sosnowe są biologicznie niestabilne, podatne na gradacje szkodliwych owadów, choroby grzybowe i niekorzystne warunki pogodowe (susze, œnieg, wiatr). Nasilenie szkód w naszych drzewostanach, nie tylko sosnowych, w ostatnim okresie gwałtownie wzrosło, na skutek nowego czynnika szkodotwórczego, którym są zanieczyszczenia powietrza przez przemysł. Kompleksowe oddziaływanie wszystkich czynników szkodotwórczych, doprowadziło do zaistnienia globalnego zjawiska, okreœlanego mianem zamierania lasów. Stopień uszkodzenia polskich lasów należy do najwyższych na kontynencie europejskim, a sosna jest jednym z najsilniej zagrożonych gatunków drzew leœnych.
Biorąc powyższe pod uwagę należy się liczyć z koniecznoœcią stopniowego zmniejszania udziału
sosny w budowie naszych drzewostanów. Odbywać się to powinno: w fazie odnowienia przez kształtowanie drzewostanów mieszanych i niedopuszczanie do tworzenia monokultur sosnowych, w fazie pielęgnowania - przez tworzenie dolnych, liœciastych warstw drzewostanów. Stosując zasadę preferowania gatunków drzew na odpowiadających im siedliskach, należy przyznać soœnie rolę gatunku dominującego na siedliskach borów, panującego - w borach mieszanych, współpanującego w lasach mieszanych i domieszkowego - na żyŸniejszych siedliskach.
Na siedliskach borowych konieczne jest wzbogacenie składu gatunkowego, by udział sosny nie przekraczał 80-90%. Na siedliskach borów mieszanych udział sosny nie powinien przekraczać 60-80%, a aktualnie przekracza 90%. Na siedliskach lasów mieszanych, jej obecny udział przekracza 60% dochodząc do 70% a powinien zawierać się w granicach 30-50%. Nawet na żyznych siedliskach lasu œwieżego, gdzie soœnie przypada rola tylko gatunku domieszkowego (poniżej 10% udziału), w niektórych krainach udział jej wynosi 40-50%.
Odrębny problem hodowlany stanowią drzewostany sosnowe wzrastające na obszarach znajdujących się pod bezpoœrednim, silnym wpływem imisji, czy też na gruntach porolnych. Na tych terenach należy się liczyć z radykalnym zmniejszeniem udziału sosny wskutek wrażliwoœci tego gatunku na zanieczyszczenia powietrza i dużej podatnoœci na działanie huby korzeni.
W perspektywie następnych generacji drzewostanów sosna nie powinna dominować w naszych lasach w takim stopniu, jak obecnie. Należy wykluczyć ksztaftowanie monokultur sosny nawet na najuboższych siedliskach.