Władimir Propp: MORFOLOGIA BAJKI

Bajka magiczna

Posiada specyficzną konstrukcję, wyczuwaną od razu, choć często nieświadomie. I ona to właśnie determinuje kategorie klasyfikacji.

Merytoryczny opis bajki:

Wiesiołowski - fabuła to kompleks motywów. Motyw może być włączony w obręb różnych fabuł. ”Seria motywów to fabuła. Motyw rozrasta się w fabułę. Fabuły tworzą swoje warianty: wdzierają się w nie pewne motywy, albo też powstają kombinacje rozmaitych fabuł.”

Fabuła - pewien temat , w obrębie którego rozwijają się różne sytuacje-motywy.

Motyw dla Wiesiołowskiego jest czymś pierwotnym, fabuła - czymś wtórnym. Fabuła jest wynikiem aktu twórczego, wynikiem kombinacji. Wypływa stąd konieczność badania nie tyle fabuł , ile przede wszystkim motywów.

Motyw nie jest jednoczłonowy (jednolity), nierozkładalny. Ostateczna jednostka , którą można rozłożyć , nie stanowi jako taka całości logicznej. Część jest podstawą przy opisie całości.

Celem nauki o bajce jest rozwiązanie problemu podobieństwa fabuł baśniowych na całym świecie.

Przedmiot i metoda badań:

Interfabularne porównanie bajek rosyjskich (ok. 450).W tym celu wydzielamy konstytuujące je części. Następnie porównujemy bajki ze względu na tak wydzielone części. W rezultacie otrzymujemy morfologię, tj. opis bajki wg jej części składowych, stosunków wzajemnych zachodzących między nimi oraz ich odniesień do całości.

Bajka często przypisuje identyczne działania różnym postaciom. Zmieniają się nazwy i atrybuty osób działających, nie zmieniają się ich działania, czyli funkcje. Pozwala to na badanie bajki w oparciu o funkcje działających postaci.

Nawet najbardziej różnorodni bohaterowie bajek często czynią to samo. Sposób realizacji funkcji może się zmieniać. Stanowi on wielkość zmienną. W badaniach nad bajką istotne jest pytanie : c o robią bohaterowie , a pytanie, k t o robi i j a k robi to sprawa drugorzędna.

Funkcje osób działających to części składowe, które powinny zastąpić „motyw” Wiesiołowskiego.

W bajce funkcje są nieliczne, liczni są bohaterowie.

Przez funkcję będziemy rozumieć działanie bohatera określone z punktu widzenia jego doniosłości dla toku akcji.

1. Funkcje postaci działających są stałymi i niezmiennymi elementami bajki - niezależnie od tego, w jaki sposób i przez kogo są realizowane. Stanowią one podstawowe części składowe bajki.

2. Liczba funkcji właściwych bajce jest ograniczona

Kolejność zdarzeń jest rygorystycznie stała.

3. Następstwo funkcji jest zawsze takie samo. Nie wszystkie bajki zawierają wszelki możliwe funkcje. To jednak nie zmienia reguły następstwa. Brak pewnych funkcji nie modyfikuje porządku pozostałych. Dla wszystkich bajek istnieje jeden ciąg.

4. Pod względem konstrukcji wszystkie bajki magiczne należą do tego samego typu.

Funkcje działających postaci:

W wypadku każdej funkcji dajemy:

1. krótki wyjaśnienie jej istoty

2. jednowyrazowe jej określenie

3. umowny jej symbol

4. przykłady

Zadanie podstawowe to wyodrębnienie rodzajów.

Wszystkie funkcje układają się w jedno konsekwentne opowiadanie.

Poniższy szereg funkcji tworzy ogólną podstawę morfologiczną wszelkich bajek magicznych. Bajka rozpoczyna się od pewnej sytuacji wyjściowej, która nie jest funkcją. W ślad za sytuacją początkową następują funkcje:

I. Jeden z członków rodziny opuszcza dom (odejście )

II. Bohaterowi zostaje wydany zakaz

III. Zakaz zostaje naruszony (naruszenie)

IV. Przeciwnik stara się zdobyć wiadomość o bohaterze, aby mu szkodzić(wywiadywaniesię)

V. Przeciwnik otrzymuje wiadomość o swej przyszłej ofierze(otrzymanie wiadomości )

VI. przeciwnik stara się oszukać swoją ofiarę, aby zawładnąć nią lub jej mieniem(podstęp)

VII. Ofiara ulega podstępowi i tym samym mimo woli pomaga przeciwnikowi (wspomaganie)

8. Przeciwnik wyrządza szkodę któremuś z członków rodziny (szkodzenie )

Pierwsze 7 funkcji to część przygotowawcza.

VIIIa. Któremuś z członków rodziny czegoś brakuje (brak) . Funkcja ta otwiera zawiązanie.

9. Oznajmienie o nieszczęściu lub braku (pośrednictwo , moment łączący). Funkcja ta wprowadza bohatera:

1. poszukiwacz np. porwanej dziewczyny

2. pokrzywdzony (bajka postępuje w ślad za porwanym, wygnanym)

X. Bohater decyduje się na przeciwdziałanie szkodzie (początek przeciwdziałania)

10. Bohater porzuca dom ( wyprawa )

Elementy VIII-XI stanowią zawiązanie bajki. Bajka wprowadza postać donatora, który obdarza bohatera pewnym środkiem magicznym.

XII. Bohater jest poddawany próbie, w następstwie czego zostaje obdarowany magicznym środkiem lub pomocnikiem (pierwsza funkcja donatora )

XIII. Reakcja bohatera

XIV. Bohater wchodzi w posiadanie magicznego środka (przekazanie magicznego środka)

XV. Bohater przenosi się w miejsce, gdzie znajduje się przedmiot jego poszukiwań (podróż, przemieszczenie )

XVI. Bohater i przeciwnik walczą ze sobą ( walka )

XVII. Bohater otrzymuje znamię

XVIII. Zwycięstwo nad przeciwnikiem

19. Likwidacja początkowej szkody .

Funkcja ta tworzy parę z funkcją szkodzenie . W tym miejscu opowiadanie osiąga punkt kulminacyjny.

XX. Powrót bohatera

XXI. Prześladowanie , pościg za bohaterem

22. Ocalenie z pościgu

W wielu wypadkach następuje tu zakończenie bajki. Częściej jednak funkcja ta jest punktem zwrotnym i daje początek nowe sekwencji. Następuje powrót do sytuacji początkowej- szkodzenie, brak. Po czym akcja powtarza się w sposób niemal identyczny.

Liczne bajki zbudowane są z dwóch szeregów funkcji, tzw. sekwencji. Nowa szkoda tworzy nową sekwencję. Od tego momentu pojawiają się nowe funkcje:

XXIII. Nie rozpoznane przybycie do domu lub innego kraju

XXIV. Uzurpator wysuwa bezpodstawne roszczenia

XXV. Bohater otrzymuje trudne zadanie

XXVI. Wykonanie trudnego zadania

XXVII. Rozpoznanie bohatera

XXVIII. Zdemaskowanie uzurpatora

XXIX. Bohater przybiera nową postać (transfiguracja )

XXX. Przeciwnikowi zostaje wymierzona kara

31. Wesele

W granicach powyższych funkcji mieszczą się akcje wszystkich bajek. Każda następna funkcja wynika z poprzedniej. Wiele funkcji tworzy pary:

zakaz-naruszenie, wywiadywanie się - otrzymywanie wiadomości, walka-zwycięstwo, pościg- ocalenie. Inne funkcje tworzą grupy: szkodzenie, wyprawa, przeciwdziałanie, pośrednictwo stanowią zawiązanie akcji. Wszystkie elementy mają oznaczenia literowe.

Inne elementy bajki :

1. elementy wiążące funkcje postaci działających

2. elementy łączące powtarzające się funkcje postaci działających (głównie w przypadkach potrojenia tej samej czynności , co jest charakterystyczną cechą konstrukcji baśniowych)

3. elementy motywujące.

Niezależnie od ich roli w konstrukcji całości bajki (funkcja spajania) elementy te pełnią funkcje ornamentacyjne i uplastyczniające, a więc funkcje stylistyczne.

Motywacje - cele oraz przyczyny powodujące działania bohaterów. Reguły motywacji trudno ustalić: podobne działania bywają motywowane odmiennie.

Podstawowe funkcje strukturalne grupują się wokół głównych postaci. Tworzą się w ten sposób kręgi akcji:

1. krąg przeciwnika

2. krąg donatora

3. krąg magicznego pomocnika

4. krąg osoby poszukiwanej (pokrzywdzonej)

5. krąg osoby wyprawiającej bohatera w drogę

6. krąg bohatera właściwego

7. krąg fałszywego bohatera

Zarysowana klasyfikacja stanowi tylko ogólny model, poszczególne konkretne utwory mogą realizować go z odchyleniami. Istnieją trzy sposoby przyporządkowania wymienionych kręgów akcji poszczególnym postaciom:

1. idealna zgodność funkcji postaci ze schematem

2. na jedną postać przypada kilka kręgów akcji

3. jeden krąg przypada na kilka postaci

Sposoby włączania postaci w tok akcji:

1. Przeciwnik - pojawia się dwa razy: natychmiast po zawiązaniu, potem jako osoba zwyciężona w walce przez bohatera oraz ewentualnie trzeci raz jako osoba ścigająca bohatera

2. Donator - pojawia się raz, napotkany przypadkowo

3. Magiczny pomocnik - pojawia się podobnie jak donator

4. Uzurpator i osoba poszukiwana oraz bohater właściwy są zazwyczaj włączeni w akcję już w sytuacji początkowej

Trzy typy bajek:

1. bajka, która w sytuację początkową włącza poszukiwacza (typ częstszy)

2. sytuacja początkowa dotyczy ofiary

3. rozpoczęcie od wprowadzenia przeciwnika

Nomenklatura oraz atrybuty postaci działających są to zmienne wielkości bajki.

Atrybuty: zespół wszystkich zewnętrznych cech postaci: ich wiek, płeć, sytuację, wygląd zewnętrzny itd. Atrybuty takie nadają bajce wyrazistość, barwność i specyficzny urok.

Najlepszym sposobem zestawienia atrybutów jest stworzenie tabeli, składającej się z trzech rubryk:

1. wygląd i nomenklatura postaci

2. osobliwości związane z jej pojawieniem się w bajce

3. miejsce, w którym przebywa

Odrzucając wszystkie formy lokalne i wtórne, pozostawiając tylko podstawowe, otrzymamy taką bajkę, w stosunku do której wszelkie bajki magiczne będą stanowiły warianty. Jeżeli wpiszemy wszystkie podstawowe dla każdej rubryki formy i uporządkujemy je w postaci jednej bajki, to okaże się, że u podstaw owej bajki leżą pewne wyobrażenia abstrakcyjne. Analiza atrybutów umożliwia naukową interpretację bajki. Znaczy to, że bajka magiczna w sferze jej zasad morfologicznych jest mitem.

Sposoby łączenia opowiadań:

Morfologia: bajka to wszelki rozwój akcji poczynając od szkodzenia lub braku, poprzez funkcje pośrednie aż do wesela lub innych funkcji występujących w charakterze rozwiązania. Bywają nimi niekiedy : przekazanie magicznego środka, zdobycie czegoś lub w ogóle likwidacja nieszczęścia, ocalenie itd. Taki przebieg nazywamy tutaj sekwencją. Każde nowe szkodzenie, brak zawiązują nową sekwencję. Jedna bajka może zawierać kilka sekwencji i przy analizie tekstu należy określić, z ilu sekwencji ona się składa. Jedna sekwencja może postępować bezpośrednio za drugą, ale mogą się one również przeplatać, rozpoczęty przebieg zatrzymuje się i zostaje wstawiona nowa sekwencja. Połączenie sekwencji może być następujące:

1. Jedna sekwencja następuje bezpośrednio za drugą

2. Nowa sekwencja pojawia się, zanim skończy się pierwsza. Akcja ulega przerwaniu przez sekwencję epizodyczną.

3. Z kolei epizod może ulec przerwaniu.

4. Bajka może rozpoczynać się jednocześnie od dwóch szkód. Likwidacji ulega najpierw jedna z nich, a następnie druga.

5. Dwie sekwencje mogą posiadać wspólne zakończenia.

6. Występowanie dwóch poszukiwaczy. Bohaterowie rozstaja się na początku przy drogowskazie.

Znając układ sekwencji można rozłożyć bakę na jej części składowe:

1. Funkcje działających postaci.

2. Elementy wiążące.

3. Motywacje.

4. Formy pojawiania się bohaterów.

5. Atrybuty.

Bajka magiczna jest to opowiadanie oparte na regularnym następstwie wariantów gatunkowych przytoczonych funkcji przy czym w każdym opowiadaniu niektóre z nich mogą się powtarzać inne znów mogą nie występować.

Bajki mityczne to bajki podporządkowane schematowi 7 - osobowemu.

Cała zawartość bajki da się przedstawić za pomocą krótkich zdań w rodzaju: rodzice jadą do lasu, wilk porywa dziewczynę itd. Wszystkie orzeczenia tworzą kompozycję bajki, wszystkie podmioty dopełnienia i inne części zdania określają fabułę. Ta sama kompozycja leży u podstaw różnych fabuł. Cały zasób bajek magicznych należy rozpatrywać jako łańcuch wariantów.

1

1

Opracowanie: Kasia Siba / DTP: Michał Pyka

---