Ryzyko w działalności przedsiębiorstw

Wstęp

Ryzyko jest nieodłącznym elementem każdego przedsięwzięcia gospodarczego i niemożliwe jest jego całkowite wyeliminowanie. Kluczowym problemem dla przedsiębiorcy jest zatem określenie źródeł powstawania tego ryzyka, jego wielkości oraz wpływu, jakie może ono mieć na prowadzoną działalność, a następnie podjęcie takich działań, by wpływ ten zminimalizować.

Zarządzanie działalnością gospodarczą obejmuje swoim zakresem nie tylko procesy planowania i podejmowania decyzji, lecz także powinno uwzględniać czynnik ryzyka. Każdy zarządzający powinien traktować go jako nieodłączny element zarządzania i uwzględniać go przy podejmowaniu decyzji. Pomijanie tego czynnika jest jednoznaczne z oderwaniem się w zarządzaniu od rzeczywistości. Współcześnie należy uznać ryzyko za czynnik powszechny i naturalny w procesie gospodarowania. Występuje ono we wszystkich rodzajach działalności;. po stronie postępu technicznego i prac rozwojowych, w gospodarce środkami trwałymi, gospodarce materiałowej, gospodarce finansowej, procesach produkcji, sprzedaży i odtwarzania zużytych czynników produkcji Tak rozumiane ryzyko jest niemożliwe do wyeliminowania z działalności gospodarczej. Każdy zarządzający podejmując decyzje gospodarcze bazuje na pewnych prognozach (przewidywaniach) dotyczących przyszłych warunków działania. Przewidywania te mogą stanowić jednak tylko przybliżenie, bowiem na podstawie danych z przeszłości można określić tylko trendy rozwojowe w kształtowaniu się danych czynników, nie można więc w sposób pewny ustalić jak interesujące nas czynniki, stanowiące podstawę podejmowanej decyzji, będą kształtowały się w przyszłości. Zatem podejmując decyzję menadżer ponosi ryzyko, że okaże się ona błędna i nie przyniesie oczekiwanych efektów. Menadżer nie może jednak dopuścić do tego by był zaskakiwany przez sytuacje, których w ogóle nie przewidywał, a które znajdowały się w obszarze podejmowanych przez niego decyzji. W warunkach gospodarki rynkowej nie może on także liczyć tylko na szczęśliwe sploty sytuacji. Powinien uprzedzać przyszłość i ruchy konkurencji, adaptować się do przyszłości, starając się nawet w pewnej mierze ją kreować, wykorzystując do tego dostępne informacje, a niekiedy nawet własną intuicję. Głównym kierunkiem jego działań powinno być ustalenie obszarów (dziedzin) występowania ryzyka, rozmiarów ryzyka, wpływu ryzyka na organizację oraz poszukiwanie takich decyzji by je ograniczyć. Działania w tym zakresie mogą być źródłem umożliwiającym uzyskanie przewagi konkurencyjnej, bowiem tradycyjne jej źródła takie jak kapitał czy środki trwałe nie pełnią już roli atutów, które dają w miarę stabilną perspektywę realizacji wybranej strategii zarządzania przedsiębiorstwem. Aby więc podejmowane decyzje były trafne i słuszne z punktu widzenie sytuacji w jakiej znajduje się przedsiębiorstwo należy dążyć do ograniczenia ryzyka i nadania jemu takiej formy użyteczności by uczynić z niego zjawisko pozytywne, a w ostateczności, takie, które nie szkodzi Niedocenianie ryzyka oraz zbyt powszechna nonszalancja w jego ocenie powoduje niedoskonałość planowania, co prowadzi najczęściej do powstawania planów nadmiernie optymistycznych kończących się niepowodzeniem. Z kolei zbytnia ostrożność, przejawiająca się w zachowawczości, powoduje planowanie nadmiernie pesymistyczne, a takie projekty, z powodu konkurencji, która może się szybciej rozwijać mają niewielkie szanse powodzenia już w fazie inicjacji.

Rozdział 1: Źródła ryzyka w działalności przedsiębiorstw

Źródła zagrożeń (ryzyk) projektu są bardzo liczne i wynikają nie tylko z jego wyjątkowości i niepowtarzalności. Specyfikację źródeł ryzyka ułatwia ich lokalizacja w różnych obszarach środowiska i otoczenia projektu. Projekt wykonywany jest przez zespół, stanowiący część pewnej organizacji lub grupy kilku organizacji. Organizacje te działają z kolei w określonych otoczeniach rynkowych, biznesowych i technologicznych, a całość jest osadzona w świecie zewnętrznym(zob. rys. 1.)

Rysunek 1. Schemat środowiska realizacji projektu.

Źródło: Żurek B.: „Zarządzanie ryzykiem z wykorzystaniem oprogramowania wspomagającego RMS”, Materiały I Konferencji Project Management - Doświadczenia i Metody, Gdańsk 1999.

Zagrożenia projektu mogą pojawić się w każdym elemencie jego środowiska, przy czym najłatwiej je dostrzec i kontrolować, jeśli pojawiają się w najbliższym otoczeniu projektu.

Czynniki będące źródłem ryzyka można też podzielić na zewnętrzne, które są niezależne od przedsiębiorstwa takie jak: cykl koniunkturalny, inflacja, kurs walutowy, stopa procentowa, stosunki rynkowe czyli tzw. czynniki makroekonomiczne oraz mikroekonomiczne, czyli związane z sektorem, branżą w której działa przedsiębiorstwo (zależność od energii, możliwości wyjścia z danego przemysłu, zmiany struktur organizacyjnych i własnościowych, nieodpowiednie proporcje w źródłach finansowania majątku, postępująca dekapitalizacja majątku i narastające zacofanie techniczne, poziom konkurencji, zagrożenia ze strony substytutów, siła przetargowa dostawców, niekorzystna struktura majątku przedsiębiorstwa, sprawność zarządzania przedsiębiorstwem.

1.1. Czynniki makroekonomiczne

Czynniki makroekonomiczne to takie, które maja wpływ na całą gospodarkę, a nie tylko na sektor, w którym działa przedsiębiorstwo. Zalicza się do nich:

• inflacja,

• stopa procentowa,

• kurs walutowy,

• stosunki rynkowe,

• koniunktura.

Inflacja jest źródłem niepewności, a przez to ryzyka zarówno dla producentów jak i konsumentów, zwłaszcza w gospodarce, w której utrwaliła się tendencja wzrostu cen. W przedsiębiorstwie inflacja wpływa przede wszystkim na kształtowanie się cen produktów i kosztów. Ceny i koszty w warunkach inflacji rosną zazwyczaj w różnym tempie i w niejednakowym stopniu w różnych dziedzinach co powoduje, że tempo i kierunki zmian w strukturze dochodów i kosztów przedsiębiorstwa są zróżnicowane. W warunkach inflacji maleje skłonność do długoterminowych inwestycji na rzecz inwestycji spekulacyjnych. Powoduje to większe trudności w przewidzeniu cyrkulacji kapitału, co wzmaga ryzyko gospodarcze.

Korzystając z kapitału obcego przedsiębiorstwo ponosi koszty użytkowania tegoż kapitału, których wielkość określona jest przez stopę procentową, osiąga ono jednak też korzyści dzięki efektowi tak zwanej dźwigni finansowej. Dźwignię tę jednak nie zawsze można zastosować z uwagi na wysoki poziom stopy procentowej. Zmiany stopy procentowej wprowadzają przedsiębiorstwo w stan niepewności i przez to są źródłem ryzyka w działalności gospodarczej. Przedsiębiorstwo może zaciągnąć kredyt o zmiennym oprocentowaniu i wtedy wzrost stopy procentowej spowoduje nieoczekiwany wzrost kosztów, w przypadku kredytu o stałym oprocentowaniu spadek stopy procentowej powoduje, że przedsiębiorstwo korzysta z relatywnie droższego kapitału.

Zmiany kursu walut wpływają mogą być dla przedsiębiorstw źródłem ryzyka. Czynnik ten ma szczególne znaczenie dla firm działających na rynkach międzynarodowych. Umiarkowane zmiany tego elementu dają możliwość racjonalnego podejmowania decyzji choć nie są one pozbawione ryzyka. Ryzyko to często sumuje się z ryzykiem stopy procentowej, np. zaciągając kredyt w walucie obcej ponosimy ryzyko niekorzystnej zmiany kursu, jak i ryzyka zmiany stóp procentowych w danej walucie.

Stosunki rynkowe mogą także stwarzać ryzyko w działalności przedsiębiorstwa. Można do nich zaliczyć niestabilność zewnętrznych rynków zbytu co stwarza ryzyko w eksporcie dóbr i usług na te rynki. Ryzyko może też zostać wywołane przez działania protekcyjne podjęte na rynkach zewnętrznych. Na poziom ryzyka może wpływać też wzrost znaczenia pewnej branży na danym rynku. Może ona zyskać większą siłę przetargową, lub zostać uznaną za branżę strategiczną co powoduje, że łatwiej jej konkurować z pozostałymi gałęziami co powoduje wzrost ryzyka w tych gałęziach

Stan w jakim znajduje się gospodarka może powodować, że, zależnie od koniunktury różne jest ryzyko gospodarcze. W czasie recesji pogorszeniu ulegają wszystkie wskaźniki ekonomiczne. Spada PKB i popyt globalny, rośnie inflacja i bezrobocie. W takich warunkach trudno jest podejmować racjonalne decyzje, gdyż wszystkie projekty obarczone są większym ryzykiem. W czasie rozkwitu ryzyko ponoszone przez przedsiębiorstwo ulega zmniejszeniu, jednak ciągle istnieje.

1.2. Czynniki mikroekonomiczne

Czynniki mikroekonomiczne obejmują czynniki specyficzne dla przemysłu, w którym działa przedsiębiorstwo oraz czynniki właściwe dla samego przedsiębiorstwa.

Do czynników specyficznych dla przemysłu zalicza się zależność od energii - czynnik ten ma szczególne znaczenie w odniesieniu do gałęzi energochłonnych, charakteryzujących się niską zdolnością do przestawienia na substytucyjne źródła energii. Duża wrażliwość przedsiębiorstw należących do takich gałęzi na zmiany charakterystyk ekonomicznych źródeł energii (np. wzrost ceny prądu, wahania cen ropy naftowej) podnosi ryzyko inwestowania. Kolejnym czynnikiem specyficznym dla przemysłu jest możliwość wyjścia z danego przemysłu - im większa tym mniejsze ryzyko w działalności gospodarczej. Można ją określić poprzez stopień przestawialności stosowanej technologii, jej kapitałochłonności oraz rynkowych szans upłynnienia majątku trwałego;

Do czynników specyficznych dla przedsiębiorstwa zalicza się konkurencja - im wyższy poziom konkurencji na danym rynku, tym większe ryzyko w działalności gospodarczej. Przedsiębiorstwo konkurując z firmami, które oferują podobne produkty musi cały czas uważać, aby nie dać się prześcignąć. Czynnik ten ma szczególne znaczenie w perspektywie wejścia Polski do Unii Europejskiej i otwarcia naszego rynku, wtedy polskie przedsiębiorstwa będą musiały stawić czoła silnej konkurencji ze strony firm zachodnich. Struktura kapitału - następny czynnik specyficzny dla przedsiębiorstwa - bardzo ważne jest, aby przedsiębiorstwo miało optymalną strukturę kapitału uzależnioną od charakteru prowadzonej działalności. Zbyt duża ilość majątku obrotowego (np. zapasów) może powodować wzrost kosztów i zamrażanie środków pieniężnych (zbyt duża ilość zobowiązań). Podobnie jest z majątkiem trwałym. Nieodpowiednia struktura majątku przedsiębiorstwa powoduje wzrost ryzyka w działalności, przy czym należy pamiętać, iż pojęcie „optymalna struktura kapitału” jest różne dla poszczególnych rodzajów przedsiębiorstw, inne dla firm handlowych, inne dla produkcyjnych czy usługowych. W tych pierwszych przeważa majątek obrotowy, w drugiej i trzeciej zaś majątek trwały.

Rozdział 2: Rodzaje ryzyka w działalności przedsiębiorstw

2.1 Klasyfikacja ryzyka

Istnieje wiele różnych klasyfikacji ryzyka. Wśród ryzyk dotyczących organizacji wyróżnia się ryzyko zewnętrzne dotyczące całego systemu gospodarczego oraz ryzyko wewnętrzne, dotyczące danej firmy. Ze względu na to rozróżnienie można mówić o:

- ryzyku właściwym, czyli takim, które można prognozować w oparciu o prawo wielkich liczb. Dotyczy ono zjawisk niepewnych, takich jak klęski żywiołowe, choroby, wahania kursów walut, awarie sprzętu, itp., mających jednak znaną i opisaną historię i przez to podlegających opisowi probabilistycznemu,

- ryzyku subiektywnym - wynikającym z niekompetencji człowieka dokonującego analizy i podejmującego decyzje,

- ryzyku obiektywnym - wynikające z nieprzewidywalności przyszłych zdarzeń, np. odkrycia naukowe, nowe technologie, przewroty polityczne, itp.

W przedsięwzięciach gospodarczych powinno się kontrolować ryzyko właściwe i eliminować ryzyko subiektywne. Na zagrożenia wynikające z ryzyka obiektywnego nie mamy na ogół wpływu i zagrożenia tego rodzaju pozostają na ogół poza kontrolą. W zależności od prawdopodobieństwa pojawienia się ryzyka określa się ryzyko

- normalne, które musimy podjąć, bo jest ono naturalne dla danego typu projektów,

- dopuszczalne, na które możemy sobie pozwolić,

- niedopuszczalne, przekraczające poziom dopuszczalny,

- niezbędne, na które nie można sobie nie pozwolić (trzeba je podjąć).

Podane przykłady klasyfikacji rodzajów ryzyka pomagają uświadomić złożoność ewentualnych zagrożeń, na jakie narażone przedsięwzięcie. Praktyka pokazuje bezlitośnie, że prawie wszystkie przedsięwzięcia przebiegają inaczej, niż je planowano (ryzyko obiektywne), ale bardzo wiele przedsięwzięć kończy się niepowodzeniem spowodowanym wyłącznie niewłaściwą „obsługą” ryzyka właściwego.

Ryzyko można też podzielić ze względu na rodzaj działalności gospodarczej, którą można podzielić na trzy główne działy:

- działalność produkcyjną,

- działalność handlową,

- działalność finansowo-bankową

Odpowiednio do tego podziału możemy mówić o ryzyku produkcyjnym, handlowym i finansowym, które to rodzaje podlegają dalszemu podziałowi w zależności od charakteru prowadzonej działalności gospodarczej

2.2. Ryzyko w sferze działalności produkcyjnej

Ryzyko produkcyjne występuje we wszystkich sferach działalności produkcyjnej. Możemy wyróżnić ryzyko związane z produkcją przemysłową, budowlaną, rolną, działalnością usługową itp. pomimo wielu istotnych różnic pomiędzy powyższymi segmentami można wśród nich wyodrębnić cztery główne rodzaje ryzyka związanego z działalnością produkcyjną. Są to: ryzyko techniczne, ryzyko w działalności badawczej, rozwojowej i innowacyjnej, ryzyko zagrożenia środowiska naturalnego i ryzyko rynkowe.

2.2.1. Ryzyko techniczne

Ryzyko techniczne jest związane z nowymi systemami technicznymi i wyraża zagrożenia, które mogą oddziaływać na grupy użytkowników bądź grupy społeczne.

Nowe systemy techniczne charakteryzują się coraz większym stopniem skomplikowania technicznego oraz tym, że operują coraz większą masą energii. Stale wzrastają też rozmiary tych systemów, szybkość ich rozprzestrzeniania i masowość wykorzystywania.

Z punktu widzenia skali zagrożeń systemy techniczne dają podzielić się na cztery rodzaje:

1. systemy pracujące dla dużych zbiorowości ludzkich, do których zaliczyć trzeba system zaopatrzenia miast w wodę, systemy techniczne w rolnictwie, systemy produkcji i dystrybucji środków żywnościowych, leków itp.; podejmowane tutaj ryzyko zagraża wszystkim uczestnikom,

2. systemy o dużym zasięgu i znacznej liczbie użytkowników od siebie niezależnych, mogących jednak wzajemnie sobie zagrażać - głównie systemy ruchu kołowego

3. duże, osobowe środki transportowe, np.: kolej, samolot, statek

4. systemy będące źródłem energii o potencjalnej możliwości szybkiego jej wyzwolenia lub zanieczyszczenia środowiska

W ramach ryzyka technicznego mieści się także ryzyko związane z awariami maszyn i urządzeń technicznych, a jego skutkiem mogą być straty gospodarcze związane z przestojem maszyn i ich remontem. Wielkość tego ryzyka w dużym stopniu zależy od nowoczesności maszyn, ich niezawodności, doskonałości rozwiązań technicznych, jakości materiałów, z których są wykonane oraz umiejętności eksploatacji.

2.2.2. Ryzyko postępu naukowo-technicznego

Postęp techniczny jest bardzo szczególnym źródłem niepewności. Prowadząc badania nad rozwojem, ponosimy wysokie koszty, które mogą się nie zwrócić, ponosimy też ryzyko, że konkurencja, zrobi coś od nas szybciej, czy lepiej, jednak postęp jest nieunikniony, dlatego przedsiębiorcy podejmują to ryzyko.

2.2.2.1. Ryzyko zagrożenia środowiska naturalnego

Ryzyko zagrożenia środowiska naturalnego można podzielić na dwie części:

1. ryzyko wyczerpywania się zasobów naturalnych,

2. ryzyko zanieczyszczenia i zatrucia środowiska naturalnego człowieka.

Ciągły rozwój technologii i wzrost liczby ludności powoduje wzrost zapotrzebowania na zasoby, z których wielka część jest nieodnawialna. W związku z tym istnieje ryzyko wyczerpania się tych zasobów i ludzkość będzie musiała ponieść ogromne koszty związane z przestawieniem się na nowe, alternatywne technologie. Aby ograniczyć to ryzyko prowadzi się badania nad nowymi technologiami.

Ryzyko zanieczyszczenia i zatrucia środowiska naturalnego wyraża się poprzez zagrożenie zanieczyszczeniem powietrza, wody, deformacji powierzchni ziemi, degradacji gleb, niszczenia i degradacji żywych zasobów środowiska, zanieczyszczenie odpadami stałymi i poprodukcyjnymi. Zanieczyszczenie to może być całkowite lub częściowe.

Ryzyko zagrożenia środowiska naturalnego jest produktem epoki cywilizacji i burzliwego rozwoju technik wytwarzania. Można zauważyć ścisły związek między stopą wzrostu gospodarczego, a stopą zanieczyszczenia środowiska. W krajach wysoko rozwiniętych dąży się do minimalizacji tego ryzyka poprzez zwiększanie nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska, jednak w krajach biednych ryzyko to ciągle zwiększa się.

Często kosztami ponoszonymi przez przedsiębiorstwa, są wysokie kary, za emisję zanieczyszczeń i konieczność montowania instalacji zmniejszających emisję zanieczyszczeń. Państwo może też nakładać dodatkowe podatki, czy innego rodzaju opłaty dodatkowe na towary, które zostały wyprodukowane przy użyciu technologii szkodliwej dla środowiska, lub nawet zakazać takiej działalności, co wiąże się dla przedsiębiorstwa z wysokimi kosztami zmiany technologii. Przykładem tego może być przemysł azbestowy w Polsce w ostatnich latach.

2.2.2.2. Ryzyko ekonomicznego starzenia się procesów i produktów

Ciągły postęp techniczny powoduje, że produkty i technologie szybko się starzeją, a wytwarzanie produktów przestarzałych nie daje przedsiębiorcom szans na rynkach charakteryzujących się silną konkurencją. Nauka i technika tworzą ryzyko ekonomicznego starzenia się procesów i produktów. Często zużycie ekonomiczne jest szybsze niż zużycie techniczne i dochodzi do sytuacji, że w pełni sprawny park maszynowy musi zostać wymieniony, gdyż koszty jego użytkowania są zbyt wysokie, bo dostępne są bardziej nowoczesne tańsze technologie. Może to doprowadzić do obniżania kosztów przez konkurencję i w efekcie do wyeliminowania przedsiębiorstwa z rynku.

2.2.2.3. Ryzyko stresu innowacyjnego

Innowacje niosą za sobą wiele zmian, które odznaczają się różnym stopniem komplikacji. Stwarza to konieczność dostosowywania się ludzi do ciągle zmieniających się warunków. Człowiek musi się przystosować do nowych rozwiązań i jest do tego przymuszany za pomocą systemu nagród i kar. Fakt ten rodzi ryzyko stresu innowacyjnego, który zakłóca normalny tok aktywności ludzkiej. Ryzyko stresu jest bardzo wysokie i odnosi się głównie do osób zajmujących stanowiska kierownicze różnych szczebli. W skrajnych przypadkach może doprowadzić do zachwiania równowagi psychicznej. Pracownicy tacy mogą przyczyniać się do powstawania strat, pogorszenia jakości.

2.2.3. RYZYKO RYNKOWE

Ryzyko rynkowe występuje we wszystkich sferach działalności gospodarczej przyjmując w każdej z nich pewne cechy specyficzne. W gospodarce rynkowej rynek jest miejscem akceptacji stopnia użyteczności lub w ogóle nieużyteczności wytwarzanych towarów, dóbr i usług. Na rynku przedsiębiorca i menedżer dowiaduje się, czy podjęte przez nich przedsięwzięcia przyniosły im powodzenie i sukces, czy też okazały się niekonkurencyjne.

W najogólniejszym ujęciu można stwierdzić, że ryzyko rynkowe jest funkcją niepewności rynkowej. Jest ono powodowane przez zmiany wywołane przez konkurencję, która może doprowadzić nawet do nagłych i głębokich, ale nieprzewidzianych dokładnie zmian w kształcie krzywych podaży i popytu sprzedawanych dóbr i usług. Ryzyko rynkowe jest więc wywoływane przez czynniki zewnętrzne w stosunku do przedsiębiorców i przedsiębiorstw.

Na wielkość ryzyka rynkowego wpływa wiele czynników, które powodują zmiany w układzie dat rynkowych. Ryzyko to jest na pewno znacznie większe na rynku trapionym inflacją, a stosunkowo niewielkie na rynku ustabilizowanym, na którym można w miarę poprawnie szacować jego wielkość. Na takim rynku znani są bowiem jego uczestnicy tworzący podaż, dają się również oszacować możliwości poszczególnych producentów.

2.3. Ryzyko w działalności handlowej

Handel jest sfera działalności, z którą najszerzej łączy się problem ryzyka. Wynika to z faktu, że w handlu można najszybciej osiągnąć sukces i pomnożyć kapitał. Jednak w sferze tej bardzo duży wpływ ma konkurencja rynkowa, co sprawia, że równie szybko można ponieść stratę i zostać z rynku wyeliminowanym.

W działalności handlowej dominuje ryzyko związane z funkcjonowaniem rynku, i jest spowodowane przez zmiany w położeniu krzywych podaży czynników produkcji nabywanych przez przedsiębiorstwo i krzywych popytu sprzedawanych produktów. Jednak ryzyko handlowe jest pojęciem szerszym od ryzyka rynkowego, gdyż obejmuje także ryzyko związane z tworzeniem i wdrażaniem innowacji technicznych, organizacyjnych i finansowych w funkcjonowaniu działalności handlowej, a także ryzyko związane z przemieszczaniem towarów i ubytkami towarów w handlu.

Ryzyko handlowe dzieli się na ryzyko operacyjne i finansowe. Ryzyko operacyjne odnosi się do oczekiwanego poziomu zysku operacyjnego. Jest ono uwarunkowane trudnymi do przewidzenia zmianami kształtu krzywych popytu i podaży. Jego wielkość zależy od zdolności przedsiębiorstwa do dostosowywania się do zmian zachodzących na rynku. Jest ono szczególnie wysokie na rynkach, które charakteryzują się wysokimi wahaniami cen czynników produkcji i sprzedawanych wyrobów.

Ryzyko finansowe związane jest przede wszystkim z analizą kosztów obsługi zadłużenia przedsiębiorstwa. Dotyczy ono firm, które zaciągają kredyty bądź emitują obligacje, od których trzeba płacić oprocentowanie.. Poziom tego ryzyka zależy od wysokości stopy procentowej i wielkości zadłużenia przedsiębiorstwa.

2.4. Ryzyko w sferze działalności finansowej

2.4.1 Ryzyko finansowe

Ryzyko finansowe związane jest z inwestowaniem w papiery wartościowe. Występuje ono, gdy zrealizowana stopa zwrotu w przyszłości może różnić się od stopy oczekiwanej. Przyczyną tego ryzyka mogą być wahania kursów papierów, w które inwestuje przedsiębiorstwo, wysoka inflacja czy niekorzystne zmiany kursów walut obcych w przypadku inwestowania w papiery zagraniczne.

2.4.2. Ryzyko giełdowe

Giełdę można traktować jako swego rodzaju grę, w której inwestorzy, którzy są jej uczestnikami w nadziei na sukces godzą się na ponoszenie ryzyka. Giełdę cechuje ciągłe zagrożenie niepowodzeniem, ale uczestnictwo w niej stwarza szanse osiągnięcia sukcesu finansowego. Aby jednak ten sukces osiągnąć nie można być biernym uczestnikiem tej gry, należy dokładnie analizować sytuację na giełdzie i z analizy tej wyciągać odpowiednie wnioski, które przyczynią się do osiągnięcia sukcesu. Podejmując decyzje na giełdzie musimy liczyć się z kilkoma rodzajami ryzyka. Główne składniki ryzyka giełdowego to:

• ryzyko firmy,

• ryzyko rynku,

• ryzyko inflacji,

• ryzyko spowodowane przez uwarunkowania makroekonomiczne,

• ryzyko płynności.

Każdą spółkę giełdową można ocenić za pomocą pewnych wielkości, którymi się ona charakteryzuje i na tej podstawie określić poziom ryzyka firmy. Ryzyko firmy wiąże się m. in. z wielkością obrotu firmy wraz z jego wahaniami, portfelem zamówień lokowanych u emitenta, inwestycjami w firmie, wielkością eksportu, stanem zobowiązań podatkowych, zadłużeniem firmy i kosztem jego obsługi. Niekorzystne kształtowanie się ww. czynników powoduje wzrost ryzyka firma, co pociąga za sobą spadek zainteresowania nią na giełdzie.

Ryzyko rynku wiąże się z kształtowaniem podaży i popytu na papiery wartościowe. Może być ono zwiększane na skutek manipulacji dużymi pakietami akcji. Sztucznie zwiększona podaż, lansowanie fałszywych informacji mogą znacząco wpłynąć na ceny akcji zwiększając przez to niepewność w obrocie akcjami

Stopa inflacji wpływa na dochody uzyskiwane ze sprzedaży akcji oraz na kondycję spółek giełdowych. Czym większa inflacja tym większe ryzyko poniesienia straty. Wzrost inflacji może też wpłynąć na wzrost stopy procentowej co wpływa z kolei na wzrost kosztów, a zarazem spadek zysku spółek korzystających z kredytów co odbija się ujemnie na ich wartości rynkowej.

Rozdział 3: Metody identyfikacji ryzyka

Identyfikacja ryzyka polega na określeniu pewnych możliwych zdarzeń, które mogą okazać się zagrożeniami dla realizacji celów organizacji. Identyfikacja jest czynnością poznawczą i sama w sobie nie ma na celu ustalenia wielkości ryzyka, służą do tego celu jego ocena i pomiar. Celem identyfikacji jest natomiast odszukanie potencjalnych czynników, które mogą stanowić przyczynę problemów w działalności przedsiębiorstwa, bowiem ryzyko można zmierzyć dopiero wtedy, gdy znamy przedmiot pomiaru, co uzyskujemy właśnie w drodze identyfikacji. Poznanie ryzyka więc to nie tylko wskazanie możliwych bezpośrednich skutków jego realizacji, ale przede wszystkim wskazanie wszystkich możliwych przyczyn oraz wszystkich następstw wystąpienia konkretnego zdarzenia. Wynikiem identyfikacji ryzyka powinien być raport wskazujący obszary ryzyka, czynniki ryzyka oraz możliwe skutki, pośrednie i bezpośrednie realizacji zdarzeń. Raport ten powinien być podstawą do oceny i pomiaru ryzyka

3.1. Metryka ryzyka

Kolejnym sposobem identyfikacji zagrożeń jest metryka ryzyka. Metoda ta polega na systematycznym przeglądzie katalogu kilkudziesięciu typowych czynników ryzyka i przypisaniu każdemu z nich odpowiedniej miary. Po zsumowaniu miar przypisanych poszczególnym czynnikom możemy dokonać klasyfikacji ryzyka, np. określić czy ryzyko przedsięwzięcia jest małe, średnie, duże lub ekstremalnie wysokie. Metoda ta jest bardzo wygodna w użyciu, jednak stosowana może być tylko w przypadku projektów o pewnych typowych charakterystykach (np. małe i średnie projekty realizowane zgodnie z pewną określoną technologią). W przypadku projektów niestandardowych, wykorzystujących nowe technologie powinno stosować się inne metody identyfikacji ryzyka.

3.2. Katalog zagrożeń

Podstawową metodą identyfikacji ryzyka jest katalog zagrożeń. Obejmuje on funkcje zarządzania i przypisane im czynniki zagrożeń. Katalog taki buduje się indywidualnie dla każdej organizacji, wykorzystując w tym celu informacje od członków zarządu i pracowników komórek funkcjonalnych, a także planów i sprawozdań z działalności. Przykładowy katalog zagrożeń może obejmować następujące funkcje i czynniki ryzyka (zob. tab. 1)

Tabela 1. Katalog czynników ryzyka

FUNKCJE ZARZĄDZANIA	CZYNNIKI RYZYKA
1	2
Planowanie sprzedaży	zmienność popytu moda stosunki z kontrahentami siły konkurencyjne na rynku potencjał rynku inflacja zmienność regulacji prawnych siła oddziaływania promocji i reklamy struktura i siła odbiorców substytucja produktów
Prace badawczo-rozwojowe	niedopracowanie rozwiązań niewiara w sukces brak doświadczenia naśladownictwo rozwiązań niedoszacowanie przewidywanych kosztów nietrafienie w gusta odbiorców zużycie ekonomiczne projektowanych rozwiązań niedotrzymanie określonych terminów realizacji niedobór kapitałów opóźnienie w stosunku do konkurencji
Planowanie produkcji	awarie maszyn i urządzeń stosunki z kontrahentami niezbilansowanie układu produkcyjnego ograniczenia w transformacji produktów niedobory czynników produkcji elastyczność linii produkcyjnych
Gospodarka materiałowa	niedotrzymywanie przez dostawców norm technicznych system kontroli jakości materiałów terminowość dostaw wady ukryte materiałów osiadanie zapasów zbędnych zmienność cen materiałów zmiany warunków dostaw
Gospodarka remontowa	zakres informacji o stanie maszyn i urządzeń stan zapasów części zamiennych poziom nowoczesności maszyn i urządzeń kwalifikacje obsługi jakość usług remontowych w systemie zleconym
Gospodarka czynnikiem ludzkim	kwalifikacje i doświadczenie pracowników zaangażowanie w pracy możliwości naboru pracowników
Gospodarka finansami	struktura kapitałów płynność finansowa rentowność sprzedaży inflacja
Inwestycje	stopa procentowa zużycie moralne maszyn i urządzeń

Źródło: W. Grzybowski Ryzyko i sukcesy str. 62-63

3.3. Metoda punktowa

Metoda punktowa identyfikacji jest prosta w zastosowaniu i umożliwia uzyskanie informacji niezbędnych do obliczeń. Polega ona na tym, że:

• ustala się zbiór wskaźników finansowych,

• dla każdego z wskaźników należących do zbioru określa się przedziały ich wartości,

• dla każdego przedziału wartości wskaźnika przyporządkowuje się wartości punktowe, od 1 do 5,

• oblicza się sumę punktów przyporządkowanych poszczególnym wskaźnikom,

• ustala się klasy ryzyka i odpowiadające im przedziały wartości punktowych,

• oblicza się wskaźnik poziomu należności nieściągalnych danej klasy ryzyka kredytowego, rozumiany jako iloraz nieściągalnych należności w danej klasie ryzyka kredytowego do należności ogółem w tej klasie.

Metodę punktową przedstawia się w formie systemu wskaźników (tab. 3) oraz zestawieniu klas ryzyka finansowego (zob. tab. 2)

Tabela 2. System wskaźników i wartości punktowych

WSKAŹNIK	LICZBA PUNKTÓW (POZIOM WSKAŹNIKA)					WYNIK (w punktach)
		1	2	3	4		5
Wskaźnik bieżący	≥2,5	<2;2,5)	<1,5;2,0)	<1,0;1,5)	<1,0
Wskaźnik szybki	≥1,5	<1,25;1,5)	<1,0;1,25)	<0,75;1,0)	<0,75
Wskaźnik długu	≤0,5	0(0,5;0,75>	(0,75;1.0>	(1,0;1,5>	>1,5
Wskaźnik limitu kredytu	≤5%	(5%;10%>	(10%;15%>	(15%;25%>	>25%
Wskaźnik rentowności netto sprzedaży	8%>	<8%;6%)	<6%;3,5%)	<3,5%;1%)	≤1,0%
Wskaźnik cyklu należności	30 dni≤	(30;40>dni	(40;50>dni	(50;60>dni	60<dni
Wskaźnik cyklu zapasów	30 dni≤	(30;40>dni	(40;50>dni	(50;60>dni	60<dni
Wskaźnik pozycji kredytowej	>2,0	(1,5;2,0>	(1,25;1,5>	(1,0;1,25>	≤1,0
Wskaźnik udziału zapasów w aktywach bieżących	≤0,3	(0,3;035>	(0,35;0,4>	(0,4;0,6>	>0,6
Wskaźnik cyklu zobowiązań z tytułu dostaw i usług	≤30 dni	(30;40>dni	(40;50>dni	(50;60>dni	60<dni

Źródło: S. Nahotko Ryzyko ekonomiczne w działalności gospodarczej str. 63-64

Metoda ta posiada jednak pewne wady. Można do nich zaliczyć:

• umowny sposób wyróżniania wskaźników oceny ryzyka kredytowego,

• umowny sposób ustalania przedziałów wartości wskaźników,

• potrzebę adaptacji metody do specyfiki branży, adaptacja powinna dotyczyć zestawu wskaźników jak i przedziałów ich wartości.

Tabela 3. Zestawienie klas ryzyka kredytowego

NAZWA KLASY RYZYKA KREDYTOWEGO	Przedziały klasy ryzyka (w punktach)	Wskaźnik ryzyka kredytowego
Klasa małego ryzyka	10 - 15	p1
Klasa umiarkowanego ryzyka	16 - 25	p2
Klasa umiarkowanego ryzyka wymagającego kontroli	26 - 35	p3
Klasa dużego ryzyka	36 - 40	p4
Klasa bardzo dużego ryzyka	41 - 50	p5

Źródło: S. Nahotko Ryzyko ekonomiczne w działalności gospodarczej str. 64

3.4. Metoda opisowa oceny ryzyka

Alternatywnym dla sposobu liczbowego (za pomocą miar ryzyka) identyfikacji ryzyka charakterystycznego dla działalności gospodarczej jest sposób opisowy. W tej metodzie wielkość ryzyka określana jest za pomocą opisu słownego np. ryzyko małe, ryzyko średnie, ryzyko duże. Przykład oceny opisowej ryzyka dla funkcji wdrażanie nowych wyrobów do produkcji przedstawia tab. 4.

Tabela 4. Opisowa ocena ryzyka dla funkcji wdrażanie nowych wyrobów

KRYTERIUM	RYZYKO MAŁE	RYZYKO ŚREDNIE	RYZYKO DUŻE
Nakłady inwestycyjne			X
Czas życia produktu		X
Substytucja produktów	X
Doświadczenie i kwalifikacje pracowników	X
Zachowanie konkurencji	X

Źródło: W Grzybowski Ryzyko i sukcesy str. 66

Metoda ta jest bardzo prosta w zastosowaniu. Jakość oszacowania ryzyka za jej pomocą zależy od doboru kryteriów ocen przedsięwzięcia z punktu widzenia ryzyka, jak też od umiejętności i intuicji ekspertów oraz od doświadczenia podejmujących decyzje.

3.5. Analiza najsłabszych ogniw

Metoda ta polega na ustaleniu pewnych obszarów, gdzie realizowany projekt może przynieść największe straty (tzw. najsłabsze ogniwa). Przedsiębiorstwo może posiadać wiele takich słabych ogniw. Może to być np. zbyt mały rynek zbytu przy jednoczesnej wysokiej konkurencji. W tym przypadku przerwa w produkcji oznacza stratę klientów, która jest bardzo wielkim zagrożeniem dla organizacji. Innym przykładem zagrożenia są pracownicy przedsiębiorstwa. Ich błędy mogą być dla przedsiębiorstwa źródłem wielkich strat, a opuszczanie przez nich przedsiębiorstwa może doprowadzić do paraliżu działalności

3.6. Analiza wrażliwości

Analiza wrażliwości jest jedną z najnowszych metod identyfikacji ryzyka. Polega ona na badaniu wpływu przyjmowania różnych wielkości przez zmienną wejściową (np. wielkości produkcji) na zachowanie się zmiennej wyjściowej (np. wyniku finansowego). Aby ją zastosować należy zbudować odpowiedni model ekonomiczny, który obrazuje w jaki sposób zmienna wejściowa wpływa na kształtowanie się zmiennej wyjściowej.

Rysunek 2. Analiza wrażliwości

Źródło: W. Grzybowski Ryzyko i sukcesy str. 67

Obserwacja (rys.1) polega na porównywaniu zmian wielkości wyjściowej w stosunku do zmian wielkości wejściowej. Można ją przeprowadzić jeżeli zbudujemy odpowiedni model ekonomiczny, ustalimy zmienne wejściowe i zdefiniujemy wskaźnik jako miarę wrażliwości (WW). Definiuje się go za pomocą wzoru :

gdzie:

WY - wielkość wyjściowa

SWY - skorygowana wielkość wyjściowa

WE - wielkość wejściowa

SWE - skorygowana wielkość wejściowa

Wskaźnik ten określa siłę reakcji zmiennej wyjściowej na zmiany wartości zmiennej wejściowej. Im reakcja ta jest silniejsza tym większe jest ryzyko w działalności gospodarczej.

Metoda ta jest dotychczas słabo wykorzystywana w zarządzaniu, a trzeba zauważyć, że wykorzystanie jej pozwala nie tylko na identyfikację ryzyka występującego w działalności gospodarczej, ale również stwarza możliwości na głębsze wniknięcie w naturę obiektu badań jakim jest przedsiębiorstwo.

3.7. Analiza wskaźnikowa

Kolejnym sposobem w identyfikacji ryzyka jest metoda wskaźnikowa. Polega ona na przyporządkowaniu poszczególnym wskaźnikom różnych rodzajów ryzyka (tab. 5)

Tabela 5. Wskaźniki ryzyka

RODZAJE RYZYKA FINANSOWEGO	DEFINICJE WSKAŹNIKÓW
Ryzyko płynności	Krótkoterminowe papiery wartościowe/depozyty
Ryzyko stóp procentowych	Aktywa wrażliwe na stopy %/zobowiązania wrażliwe na stopy %
Ryzyko kredytowe	Kredyty poniżej standardu/aktywa
Ryzyko kapitału	Kapitał/aktywa ryzykowne

Źródło: S. Nahotko Ryzyko ekonomiczne w działalności gospodarczej, str. 68

Nie należy interpretować pojedynczych wskaźników, ponieważ może to prowadzić do niewłaściwych ocen, a w konsekwencji do błędnych decyzji. Trzeba pamiętać, że same wartości wskaźników nie świadczą o ryzyku. Dopiero ich porównanie do wartości modelowych i analiza ich zmian w czasie umożliwia właściwą ocenę i identyfikację ryzyka.

PODSUMOWANIE

Mimo dostępnych procedur, opisanych w wielu opracowaniach, zarządzanie ryzykiem nie jest wcale łatwe. Wymaga ono dodatkowo wysokiej kultury zespołu projektowego, dobrych relacji z klientem i inwestorem, dużej wyobraźni i twórczego, adaptacyjnego podejścia do niepewnej przyszłości. Praktyka ujawnia jednak, że w wielu projektach ryzykiem zarządza się niewłaściwie a nawet zupełnie je się pomija, co jest już niedopuszczalne, gdyż taki projekt przypomina raczej loterię, niż poważne przedsięwzięcie. Badania nad projektami prowadzonymi w Europie wykazały, że

• w ponad połowie badanych przypadków nie wyznaczono menedżerów ryzyka,

• w ponad 25% przypadków w ogóle nie oceniono najważniejszych ryzyk zagrażających przedsiębiorstwu

• w ponad 30% przypadków nie stosowano żadnej formalnej metodyki zarządzania ryzykiem a nawet ich nie identyfikowano,

• mniej niż połowa ankietowanych dyrektorów była choćby częściowo przekonana o skuteczności zarządzania ryzykiem w ich przedsiębiorstwach a tylko 10% z nich mogło stwierdzić, iż polegają w pełni na działających w ich przedsiębiorstwach systemach zarządzania ryzykiem.

Można domyślać się, że praktyka polskich projektów nie jest wcale lepsza, o ile nie jest jeszcze gorzej. Dotyczy to zwłaszcza projektów o małej lub średniej skali. W przypadku dużych projektów, finansowanych zwykle ze środków pochodzenia zewnętrznego, można założyć, że inwestor (instytucja finansowa kredytująca projekt) zadba ze swej strony o odpowiednią analizę ryzyka, co jest najczęściej wstępnym warunkiem finansowania. Jednym z etapów planowania wstępnego w tzw. project finance jest określenie możliwie precyzyjnej listy ryzyk związanych z projektem,. Nie jest to jednak możliwe bez udziału kierownictwa projektu i również w takich przypadkach znajomość wymaganych procedur jest niezbędna w zespole kierującym i realizującym projekt.

Bibliografia:

1. S. Nahotko S. Nahotko Ryzyko ekonomiczne w działalności gospodarczej wyd. 2. zm. i uzup. Bydgoszcz Oficyna Wydawnicza OśrodkaPostępu organizacyjnego 2001

2. W. Grzybowski Ryzyko i sukcesy, wyd. Lublin UMC 1996

3. B. Żurek Zarządzanie ryzykiem przy użyciu oprogramowania wspomagającego RMS. Materiały I Konferencji Project Management - Doświadczenia i Metody, Gdańsk 1999

4. W. Parteka Project finance - metoda finansowania przedsięwzięć inwestycyjnych Materiały I Konferencji Project Management - Doświadczenia i Metody, Gdańsk 1999

5 ZARZĄDZANIE I ROZWÓJ luty, nr 9 (2/2001), wyd. Instytut Zarządzania

Internet:

1. http//:www.ryzyko.pl

2. http//:manager.ae.wroc.pl

3. http//:wiem.onet.pl

4. http//:www.tf.pl

http//:manager.ae.wroc.pl

Zjawisko dźwigni finansowej związane jest z wykorzystaniem kapitałów obcych w celu podniesienia efektywności wykorzystania kapitałów własnych. Dodatni efekt dźwigni finansowej występuje, gdy w miarę powiększania się udziału obcych kapitałów w finansowaniu majątku rośnie stopa zyskowności kapitałów własnych (przy stopie odsetek od zaciągniętych kredytów niższej od zyskowności majątku przedsiębiorstwa). Miarą zmiany rentowności kapitału własnego, wywołanej zwiększeniem zysku (EBIT) o określony procent, jest tzw. stopień dźwigni finansowej. Stopień dźwigni finansowej uzależniony jest od struktury kapitału, stopy oprocentowania kapitału obcego oraz wielkości zysku przed spłatą odsetek i opodatkowaniem

ZARZĄDZANIE I ROZWÓJ P. Stępień, Zarządzanie ryzykiem projektów, str. 7, luty, nr 9 (2/2001), wyd. Instytut Zarządzania

W Grzybowski Ryzyko i sukcesy str. 40

Tamże, str. 41

Źródło: S. Nahotko Ryzyko ekonomiczne w działalności gospodarczej, str.67

Żurek B.: „Zarządzanie ryzykiem z wykorzystaniem oprogramowania wspomagającego RMS”, Materiały I Konferencji Project Management - Doświadczenia i Metody, Gdańsk 1999

Parteka W.: „Project finance - metoda finansowania przedsięwzięć inwestycyjnych”. Materiały I Konferencji Project Management - Doświadczenia i Metody, Gdańsk 1999

Wprowadzanie zmian

Zmienna wejściowa

Model ekonomiczny

Zmienna wyjściowa

Wyniki zmian

Obserwacja

---