RENESANS

CZYNNIKI

• rozwój miast i handlu w późnym średniowieczu (renesans narodził się i najwcześniej rozwijał w bogatym mieście włoskim: Florencji)

• powstanie zamożnego i wpływowego patronatu kapitalistycznego

• postęp techniczny

• głęboki, głównie moralny kryzys Kościoła i wynikające z niego zwątpienie wobec jego tradycyjnej nauki

ISTOTA

• łac. renatio - odrodzenie, kalka greckiego terminu teologicznego palingenesis - odrodzenie duchowe, zmartwychwstanie

• pierwszy etap ewolucji prowadzący do (przez reformację i rewolucję naukową) do oświecenia

• siła, która poprzez dezintegrację (rozbicie uniwersalnej cywilizacji średniowiecznej) ukształtowała nowożytną Europę

• ograniczenie władzy Kościoła do sfery religijnej a wiary do prywatnej sfery sumienia

• silne przekonanie, iż człowiek potrafi objąć panowanie nad światem, w którym żyje

• człowiek staje w centrum zainteresowania wszelkich sfer działalności (naukowej, artystycznej, filozoficznej)

• zerwanie z mentalnością średniowiecza, która widziała człowieka (przekonanego o własnej niedoskonałości i niemocy) jako bezbronną marionetkę w rękach opatrzności - w renesansie: poczucie wyzwolenia i odnowy płynące z rosnącej świadomości własnych, ludzkich możliwości

I. NAJWAŻNIEJSZE PRĄDY UMYSŁOWE

1. Humanizm

• koncentruje uwagę na sprawach ludzkich, godności człowieka, jego wolności, propaguje rozwój fizyczny, psychiczny i intelektualny oraz harmonijne współżycie w społeczeństwie, podkreśla możliwości ludzkiego rozumu, oraz wartość wiedzy o świecie i możliwość jej zdobycia oraz rozwoju;

• ożywił studia klasycznej łaciny i greki powodując odnowę naukowej i filozoficznej myśli greckiej oraz klasycznej poezji i sztuki

• uznawał ludzi za urodzonych bez brzemienia grzechu odziedziczonym po przodkach, z potencjałem zarówno do dobrych jak i złych cech, które mogą się rozwinąć podczas formowania ich charakteru

• wypracował wzorzec „człowieka renesansu”, który swoją kreatywność rozwija w wielu różnych dziedzinach, osiągając w ten sposób pełnię człowieczeństwa

• podkreślał wartość istoty ludzkiej i jej indywidualną godność

• kładł nacisk na problem wychowania i wykształcenia - nauki wyzwolone (gramatyka, dialektyka (logika), retoryka, geometria, arytmetyka, astronomia, muzyka) powinny być uprawiane niezależnie od stanu majątkowego

• najwybitniejsi przedstawiciele: teolog Erazm z Rotterdamu (1466-1536), angielski autor (i święty kościoła rzymskiego) Thomas More, francuski pisarz François Rabelais, włoski poeta Petrarka i Włoch Giovanni Pico della Mirandola (twórca maksymy "Człowiek jest kowalem swojego losu")

2. Racjonalizm

• przekonanie o rozumności i uporządkowaniu świata

• dotarcie do prawdy możliwe jest poprzez użycie samego rozumu, z pominięciem doświadczenia (odrzucenie zmysłów jako narzędzia poznania)

• całość wiedzy można wywieść poprzez dedukcję z systemu opartego na systemie aksjomatów (aksjomat - zdanie przyjęte za prawdziwe, których nie dowodzi się w obrębie danej teorii)

• najwybitniejsi przedstawiciele: Kartezjusz („myślę więc jestem”), Spinoza

• racjonalizm najpełniej rozwinął się w XVII i XVIII wieku w epoce oświecenia

3. Empiryzm

• źródłem ludzkiego poznania są wyłącznie lub przede wszystkim, bodźce zmysłowe docierające do naszego umysłu ze świata zewnętrznego

• wszelkie idee i teorie są wtórne w stosunku do zmysłów

• postęp nauki powinien odbywać się metodą uporządkowanych i systematycznych doświadczeń, na drodze wniosków indukcyjnych z danych uzyskanych dzięki doświadczeniom

• stał w sprzeczności z racjonalizmem

• najwybitniejszy przedstawiciel Francis Bacon

II. PRZEJAWY

1. Sztuka

• muzyka: pojawienie się świeckich utworów chóralnych; układów polifonicznych w muzyce kościelnej, rozpowszechnienie madrygału (wokalna forma muzyczna o charakterze świeckim, podporządkowana tekstowi poetyckiemu)

• malarstwo: odkrycie perspektywy i jej zastosowanie (chęć przedstawienia świata takim, jakim widziało go ludzkie oko); w tematach powrót do wątków mitologicznych; przedstawienie aktu ludzkiego; pejzaż jako zwrot malarstwa ku naturze; sztuka portretu z uchwyceniem emocji i osobowości malowanego; najwybitniejsi przedstawiciele: Leonardo da Vinci, Rafael Santi, Michał Anioł, Tycjan, Albrecht Dürer

• architektura: zerwanie z gotykiem; styl klasyczny nawiązujący do antyku; architektura pałacowa wywarła architekturę zamkową; początek architektura miejska (sticte świeckiej i użytkowej) - renesansowe kamienice; architektura najwyższej próby nie tylko w służbie budownictwa sakralnego ale również świeckiego

2. Literatura

• eksplozja języków narodowych (Polska - Jan Kochanowski; Anglia - dramaturdzy elżbietańscy: Spenser, Marlowe, Szekspir; Francja - P. Ronsard, J. Du Bellay; Hiszpania - Miguel Cervantes)

• tematyka świecka; opisywanie świata, charakterów ludzkich

3. Nauka

• trzy podstawowe elementy: kult zaniedbywanych autorów klasycznych; kult greki uznanej za godnego partnera łaciny; rozwój studiów biblijnych opartych na krytycznym badaniu oryginalnych tekstów hebrajskich i greckich

• zmieniła pogląd ludzkości na naturę człowieka i jego kondycję

• największe osiągnięcia i rozwój w dziedzinach astronomii, matematyki i fizyki;

• astronomia: Kopernik, Galileusz (wynalazca teleskopu) - teoria heliocentryczna (odrzucająca Arystotelesowską idę nieruchomej Ziemi, stanowiącej centrum świata i zasadniczo odmiennej od innych planet) poparta szczegółowymi eksperymentami i pomiarami

• matematyka: logarytm i suwak logarytmiczny (J. Napier); geometria analityczna i sprowadzenie jej do arytmetyki (Kartezjusz); podwaliny rachunku prawdopodobieństwa (B. Pascal, J. i J. Bernoulli)

• fizyka: nowy paradygmat metody naukowej (przyroda jest racjonalna i da się opisać matematycznie); oddzielenie fizyki od filozofii; obalenie teorii ruchu stworzonej jeszcze przez Arystotelesa; wynalazek barometru; odkrycie próżni;

4. Przemiany społeczno-polityczne

• powstanie nowej warstwy społecznej: mieszczaństwa, co związane było ze wzrostem znaczenia miast - dzięki odkryciom geograficznym i rozwojowi handlu

• mieszczaństwo odegrało ogromną rolę w rozwoju sztuki: wykształciła się instytucja mecenatu świeckiego - artyści stali się popularni a na ich dzieła był popyt

• początek świadomości narodowej wśród wyższych warstw, w szczególności poprzez rozwój języków narodowych

• początek państw narodowych, a co za tym idzie rozwój dyplomacji jako gry międzynarodowej (Machiavelli)

• początek korpusów dyplomatycznych, ambasad, przedstawicielstw i reguł dyplomatycznych: immunitetów, wymian praw i przywilejów, eksterytorialności, systemu listów polecających, dyplomatycznych precedensów

• umacnianie i zbieranie w kodeksy odrębnych praw narodowych

5. Gospodarka

• początki kapitalizmu, czyli gospodarki towarowo-pieniężnej: odkrycia geograficzne i bogactwa będące ich efektem wprowadziły do gospodarki europejskiej pieniądz; rozwój miast stworzył popyt na dobra wysoko przetworzone (towary rzemieślnicze) i usługi

• początek międzynarodowego podziału pracy: Zachód: gospodarka miejska, rzemieślnicy, usługi, zapotrzebowanie na żywność; Wschód: rolnictwo, pogłębienie stosunków feudalnych; zapotrzebowanie na towary wysoko przetworzone

• merkantylizm: interwencjonizm państwowy w handlu zagranicznym: popieranie wszelkimi środkami eksportu (dopłaty, dotacje) oraz maksymalne ograniczenia importu (cła); merkantylizm wynikał z założenia, iż bogactwo i potęga danego kraju zależy od ilości zgromadzonego przez nie złota;

• wszystkie formy merkantylizmu kładły nacisk na umacnianie źródeł siły ekonomicznej: kolonii, manufaktur, floty i systemu ceł

III. REFORMACJA

1. Definicja

• ruch religijny, polityczny, społeczny, zapoczątkowany przez Marcina Lutra w XVI wieku, mający na celu odnowę chrześcijaństwa;

• był reakcją na negatywne zjawiska, które miały miejsce w katolickiej hierarchii kościelnej, a także stanowił opozycję do katolickiej doktryny dogmatycznej

• podwaliny pod wystąpienie Marcina Lutra położyła działalność Jana Husa na początku XV wieku - ruch husycki (husyci) odegrał ważną rolę w rozwoju reformacji

2. Przyczyny

• rozluźnienie dyscypliny kościelnej, symonia (handel godnościami i urzędami kościelnymi, handel sakramentami), powszechna ignorancję duchowieństwa, liczne przywileje stanu duchownego i Kościoła, wielorakie i dotkliwe obciążenia na rzecz duchowieństwa i Kościoła (dziesięcina)

• postulowane zmiany dotyczyły przede wszystkim:

• przyjmowania komunii świętej w dwóch postaciach

• zniesienia celibatu duchownych

• rezygnacji kościoła z posiadania majątku

• postrzeganie kościoła przez elitę polityczną Niemiec jako głównego konkurenta do władzy i bogactwa

• język łaciński jako obowiązujący w Kościele (ograniczał liczbę osób czytających i interpretujących Biblię)

3. Najważniejsze prądy:

• Luteranizm (Marcin Luter 1517), najważniejsze założenia:

• jedyną podstawą religii jest Pismo Święte

• dwa sakramenty (komunia, chrzest)

• głośne czytanie Biblii

• śpiewanie psalmów

• Kościół instytucją tanią

• liturgia w języku narodowym (aby mogli ją zrozumieć wszyscy obecni na Mszy Świętej)

• komunia pod dwiema postaciami (chleb i wino)

• negacja nieomylność papieża i jego zwierzchnictwa nad Kościołem

• negacja sakramentu spowiedzi za pośrednictwem kapłana

• negacja płatnych odpustów

• zniesienie celibatu

• Kalwinizm (Jan Kalwin 1536), najważniejsze założenia:

• jedynym źródłem wiary jest Biblia

• odrzucenie tradycji kościelnej

• zerwanie z Rzymem

• surowe zasady moralne

• obowiązek prowadzenia prostego, cnotliwego życia

• rezygnacja z przyjemności, które mogłyby oddalać od Boga (zakaz udziału w tańcach czy w grze w kości)

• wprowadzenie kontroli całego życia codziennego, surowej cenzury wiary i obyczajów

• obowiązek wykonywania tego, co Bóg wyznaczył danej osobie

• przekonanie, że Bóg jednych obdarza łaską konieczną do zbawienia, innych nie (teoria predestynacji)

• tylko ludzie obdarzeni tą łaską bogacą się i są szczęśliwi

• anglikanizm (1534 Henryk VIII), najważniejsze założenia:

• rozwiązanie zakonów

• dobra kościelne własnością państwa

• zniesienie przymusowego celibatu duchownych

• jedynym źródłem wiary jest Biblia

• udzielanie komunii pod dwiema postaciami - chleba i wina

• liturgia w języku angielskim

• zachowanie dogmatów i obrzędów katolickich

4. Wpływ na Europę:

• rozwój języków narodowych dzięki tłumaczeniom Biblii na te języki i odprawianie w nich liturgii

• złamanie monopolu kościoła katolickiego w sferze edukacji i szkolnictwa - od poziomu podstawowego po uniwersytecki

• kalwiński etos pracy, bogactwo jako zwiastun zbawienia oraz zniesienie potępienia dla pobierania procentów od pożyczek sprzyjał rozwojowi wczesnego kapitalizmu

• odrzucenie autorytetu papieża zrywał z chrześcijańskim uniwersalizmem, co przyczyniło się do rozwoju państw narodowych

• ożywczy wpływ na Kościół katolicki i impuls do wewnętrznych reform

• przyczyna licznych wojen religijnych (przede wszystkich wojna trzydziestoletnia)

• wpływ na duchowość ludzką - droga do Boga bez pośrednictwa innych ludzi czy instytucji

---