1. DEFINICJA MASAŻU

Definicja masażu klasycznego:

MASAŻ nie jest czynnością automatyczną i powielaniem wyuczonych chwytów, ale jest to przemyślane i uzasadnione anatomiczne i fizjologiczne posługiwanie się odpowiednimi ruchami działającymi na ustrój jako różnorodne bodźce celem uzyskania pożądanych efektów profilaktycznych i leczniczych w różnych stanach chorobowych.

Masażem klasycznym nazywamy świadome sprężyste odkształcanie tkanek wywierające wpływ na ustrój człowieka. Celem masażu klasycznego jest zadziałanie na układ ruchu (mięśnie, ścięgna, torebki stawowe, okostną, kości) oraz na skórę i tkankę łączną, tłuszczową, zakończenia nerwowe w skórze, a także na układy krwionośny i chłonny. Pośrednio masaż klasyczny działa również na narządy wewnętrzne.

2. HISTORIA MASAŻU

• Masaż , zaliczany jest do jednej z najstarszych metod leczenia.

• Pierwsze wzmianki o nim pochodzą już z papirusów egipskich 5000 lat p.n.e.

• Dokładny opis masażu znajduje się w księdze Kung-Fu z 3000 roku p.n.e.

• W dawnych Indiach i Chinach masaż stanowił część rytuału religijnego i stamtąd przeniknął do medycyny ludowej. W Indiach tancerze masowani byli przez swych nauczycieli za pomocą stóp.

• W okresie gdy medykami byli kapłani masaż pełnił rolę kultu religijnego. Z czasem nabierał coraz większego znaczenia leczniczego.

• Właściwy rozwój masażu datuje się jednak od czasów rozkwitu starożytnej Grecji. Pojęcie masaż pochodzi od greckiego słowa „massein", które oznacza w przybliżeniu ugniatanie, a połączone zostało z łacińskim słowem „manus" - ręka. Masażyści uważają, że tak naprawdę jedynymi instrumentami, za pomocą których przeprowadzany jest prawdziwy masaż, są delikatne i wyczulone ręce terapeuty.

• Pierwsze szkoły masażu zakładali Grecy.

• W Grecji masaż stosowano jako zabieg leczniczy , sportowy i kosmetyczny. Masaż klasyczny już w czasach starożytnych należał do metod, które były stosowane do poprawy sprawności sportowej atletów. Ciała sportowców biorących udział w igrzyskach olimpijskich przed zawodami sportowymi masowano i natłuszczano oliwką w celu przygotowania do zawodów.

• Hipokrates filozof grecki twierdził, w swych dziełach , że pocieranie ku górze działa korzystniej dla ciała.

• Niezależnie od Hipokratesa wykorzystywanie masażu sportowego w starożytności opisane zostało przez Galena i Epikteta.

• Galen rozróżniał już wówczas 18 różnych rodzajów masażu, w tym masaż twardy, miękki, średni, przygotowawczy i uspokajający - końcowy. Masażysta miał podczas masażu kierować się konstytucją atlety. Zachowały się obrazy ze starożytnej Grecji odnoszące się do roz­masowywania pleców, masażu mięśnia piersiowego u bokserów, masażu ścięgna Achillesa u biegaczy oraz masażu własnego mięśnia trójgłowego łydki.

• C. Diems w swej książce T~Geltgeschichte des Sports und Leibeserzie­hung (Światowa historia sportu i wychowania cielesnego) opisuje masaż, obok kąpieli oraz nasłoneczniania, jako istotną część składową leczenia atletów w starożytnej Grecji. Z opisu tego dowiadujemy się, że masaż sportowy w tym okresie, a więc 500 lat p.n.e., był już bardzo rozmaicie wykorzystywany, przy użyciu różnorodnych środków pomocniczych, oraz że był łączony z innymi metodami treningowymi. Godne uwagi jest to, że masaż połączony był zawsze z lekką, czynną i bierną gimnastyką oraz z nauką oddychania. W starożytnej Grecji gimnas­tyka i masaż tworzyły jedną całość.

• Wraz z kulturą grecką dotarł także do Rzymu, gdzie był wykonywany głównie w słynnych termach, w których np. dzieci do lat 14 miały prawo do bezpłatnego korzystania z masażu. Był to w tamtej epoce zabieg o charakterze higienicznym, przysługujący możnym patrycjuszom, których masowali niewolnicy. Juliusz Cezar w swych pamiętnikach opisał leczenie metodą szczypania i ugniatania w przypadku wystąpienia rwy kulszowej.

• Masaż znany był nie tylko w starożytnej Grecji i Rzymie, ale także u innych starożytnych narodów: Egipcjan, Persów, Japończyków i Chińczyków - wszędzie stosowany był jako środek leczniczy.

• Na Hawajach masaż był aktem gościnności- honorowy gość poddawany był ruchom biernym nazywanym lomi-lomi.

• W niektórych krajach słowiańskich, a wiem na pewno, że w Polsce do połowy XIV wieku istniały nawet we wsiach łaźnie parowe, w których po kąpielach ludzie poddawani byli klepaniu rózgami w celu poprawy ukrwienia tkanek.

• Średniowiecze było okresem zahamowania rozwoju nauki i lecznictwa. Należy przypuszczać, że w okresie tym rozwój masażu był również zaniedbany.

• W XVI wieku lekarz francuski Ambroży Parè po raz pierwszy przeprowadził badania nad fizjologią masażu, określając jego wpływ na poszczególne układy naszego organizmu. Od tego czasu znaczenie masażu w naukach medycznych systematycznie rosło, aż do momentu uznania go za jedną z dyscyplin wiedzy medycznej.

• Następnym lekarzem, interesującym się masażem i naturalnymi metodami leczeni, był Fridrich Hoffman. Na podstawie własnych badań i obserwacji opracował program stosowania masażu w licznych przypadkach chorobowych.

• Największy wkład w rozwój masażu leczniczego w XIX wieku włożył szwedzki lekarz Per Henrik Ling. W 1913 r. utworzony został w Sztokholmie Centralny Instytut Gimnastyki. Wykładał w nim szwedzki nauczyciel gimnastyki P. H. Ling. Był on współautorem tzw. „szwedzkiej gimnastyki” , w zakres której wchodził masaż leczniczy.

• Prawdziwą szkołę masażu klasycznego powołał do życia holenderski lekarz Johan Mezger. Uważany on jest za autora masażu naukowego , określił on na podstawie własnych badań zasady masażu , a także wskazania i przeciwwskazania.

• Duże zasługi w upowszechnianiu masażu ma Polak - profesor Uniwersytetu w Berlinie - Izydor Zabłudowski. Kierował on Zakładem Masażu Leczniczego i po raz pierwszy dzięki niemu masaż został zrównany z innymi dyscyplinami wiedzy lekarskiej na poziomie uniwersyteckim. Zabłudowski był jednym z uczniów J. Mezgera , pozostawił po sobie duży dorobek naukowy, między innymi liczne prace z masażu napisane w wielu językach.

• Piśmiennictwo polskie u schyłku XIX w. Wzbogaciło się o kilka wartościowych pozycji dotyczących masażu , jak np.: J. Grabowskiego, I. Strabowskiego, J. Zawadzkiego.

• W okresie międzywojennym masaż stanowił dość popularną metodę leczenia, zwłaszcza w zakładach i gabinetach fizykoterapii. Wielu lekarzy nie tylko zalecało tę metodę leczenia , ale na podstawie własnej praktyki i obserwacji doskonaliło ją , do zasłużonych na tym polu należą M . Kosiński i J. Zaorski, wzbogacili oni swoimi pracami naukowymi skromny dorobek piśmienniczy polski.

• Obecnie coraz więcej lekarzy-naukowców zajmuje się oddziaływaniem masażu na ciało ludzkie. Godni wymienienia są: P. Vogler, W. Kohlrausch, H. S. Ludge, W. Thomsen, H. Teilrich-Leube, W. Hei­pertz. Są to osoby zajmujące się gimnastyką chorych oraz masaży­ści zbierający swe doświadczenia, które następnie publikują.

• Obok prac naukowych dotyczących masażu klasycznego rozwijały się teorie specjalnych rodzajów masażu. Najbardziej znane z nich to masaż polegający na segmentowej topografii skóry ( na podstawie badań przeprowadzanych przez H.Heada i J Mackenziego) oraz masaż tkanki łącznej, polegający na czuciowo-mięśniowych refleksach - opracowane i rozwinięte przez W. Kohlrauscha, E. Dickego oraz H. Teilrich-Leubego. W 1953 r. P. Vogler oraz H. Kraus opracowali masaż okostnej, a Duńczyk E. Vodder - tzw. masaż limfatycz­ny lub drenaż limfatyczny.

3. PODZIAŁ CIAŁA LUDZKIEGO
   DLA POTRZEB MASAŻU

1. Głowa

1. część twarzowa

2. część mózgowa (część owłosiona)

2. Szyja

1. okolica przednia (szyja właściwa)

2. okolica tylna (karkowa)

Granicą jest mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy

3. Tułów

1. pole przednie

• okolica klatki piersiowej

• okolica brzuszna

1. pole tylne

• okolica kręgowa

• okolica grzbietowa

Granicą jest linia środkowa pachowa.

1. Kończyna górna

1. okolica stawu ramiennego i mięśnia naramiennego

2. okolica ramienia

• strona przednia

• strona tylna

• strona boczna

• strona przyśrodkowa

1. okolica stawu łokciowego

2. okolica przedramienia

• strona przednia

• strona tylna

• strona boczna

• strona przyśrodkowa

1. okolica stawów nadgarstka

2. okolica ręki

• strona grzbietowa

• strona dłoniowa

1. okolica palców

• strona grzbietowa

• strona dłoniowa

• strona boczna

• strona przyśrodkowa

1. Kończyna dolna

1. okolica pośladkowa

2. okolica krętarzowa

3. okolica uda

• strona przednia

• strona tylna

• strona boczna

• strona przyśrodkowa

1. okolica stawu kolanowego

2. okolica podudzia

• strona przednia (piszczelowa)

• strona tylna (łydkowa)

1. okolica kostki przyśrodkowej i bocznej

2. okolica stopy

• strona grzbietowa

• strona podeszwowa

4. ZASADY MASAŻU

ZASADY OGÓLNE MASAŻU

1. Przed rozpoczęciem masażu należy przeprowadzić wywiad z osobą masowaną.

2. Zabiegi należy stosować zgodnie ze wskazaniami i przeciwwskazaniami.

3. Masaż wykonuje się dłońmi lub aparatem na obnażonym ciele masowanego, przy jego biernym zachowaniu (jedynym wyjątkiem jest masaż izometryczny).

4. Każdą jednostkę chorobową uwzględniamy indywidualnie.

5. W przypadku występowania wielu jednostek chorobowych, wykonujemy masaż na okolice najbardziej uciążliwe.

6. Masowany powinien być tak ułożony, aby napięcie masowanych mięśni było najmniejsze, a ciało maksymalnie rozluźnione (dlatego zabieg wykonuje się w pozycji leżącej, tylko w uzasadnionych przypadkach dopuszcza się pozycję siedzącą). Kończyna górna podczas masażu oparta jest o leżankę lub stolik. Przy masażu grzbietu ręce wzdłuż ciała, głowa na boku, można też ręcznikiem złożonym na grubość ok. 2 cm wyrównać pogłębioną lordozę lędźwiową. Przy masażu kończyny dolnej podkładamy wałki pod stawy skokowe lub kolanowe.

7. Nie wykonujemy masażu w czasie podawania kroplówek, dializ, krwi.

8. Przed zabiegiem należy poinformować masowanego o opróżnieniu pęcherza i jelit.

9. Masowany powinien być dwie godz. po posiłku i następny spożyć najszybciej dwie godz. po masażu. Nie wolno masować bezpośrednio po posiłku powłok brzusznych, kręgosłupa i grzbietu.

10. Minimalną powierzchnią do wywołania odczynu jest 10% powierzchni ciała przy czasie trwania 10 min.), zwiększenie lub zmniejszenie czasu trwania czy też powierzchni masowanej niekorzystnie wpływa na układ krążenia. W miarę zwiększania powierzchni masowanej, czas należy proporcjonalnie skracać, tak, aby masaż całego ciała u prawidłowo zbudowanego człowieka wynosił 45 (zdrowy) - 60 (chory) min. Masaż jednej części ciała: 5 - 10 min. Maksymalny czas masażu 1,5 godziny.

11. Seria zabiegów to 10 masaży wykonywanych codziennie, w przewlekłych schorzeniach 20 masaży również wykonywanych codziennie, po nich 10 - 14 dni przerwy, a potem można wykonywać masaże co 2-gi, 3-ci dzień. Przerwy w masaż muszą być stosowane ze względu na objawy przyzwyczajenia mięśni do bodźców mechanicznych i mniejszą efektywność.

12. W czasie masażu należy uwzględnić:

1. wiek

2. płeć

3. wykonywany zawód

4. cechy psychofizyczne

5. porę dnia

6. porę roku

7. stan zdrowia

8. samopoczucie (wypoczynek, zmęczenie)

13. Ze względów praktycznych masuje się zwykle kończyny znajdujące się bliżej i odcinek tułowia leżący po przeciwnej stronie.

14. Wykonanie zabiegów masażu ułatwia zewnętrzne i wewnętrzne odprężenie masowanego, osiągnąć je można po przez nawiązanie kontaktu rozmową i umiejętnym ułożeniem masowanego.

15. Masaż leczniczy może być wykonywany miejscowo na ściśle określone okolice ciała - masaż częściowy lub na całe ciało - masaż całkowity. Automasaż - zabieg wykonywany na samym sobie. Uwzględniamy wszystkie zasady dotyczące masażu klasycznego.

ZASADY KIERUNKU MASAŻU

1. Przy stosowaniu masażu należy uwzględnić odpowiedni kierunek wykonywania masażu, zgodny z anatomiczną budową okolicy masowanej.

2. Kierunki podstawowe to:

• dla układu żylnego - kierunek dosercowy,

• dla układu chłonnego - do najbliższych węzłów chłonnych:

1. kończyny górne: dłoń → staw łokciowy → staw ramienny

2. kończyny dolne: stopa → staw kolanowy → staw biodrowy

3. miednica i okolica krzyżowa: w kierunku pachwiny

4. grzbiet: od kręgosłupa na boki oraz z dołu do góry w kierunku węzłów chłonnych pachowych

5. kark i obręcz barkowa: w kierunku węzłów chłonnych podpotylicznych i pachowych

6. głowa i twarz: w kierunku węzłów chłonnych przyusznych

7. szyja: od żuchwy i od ucha w dół do węzłów chłonnych podobojczykowych

8. klatka piersiowa: od mostka na boki do węzłów chłonnych pachowych oraz w górę w kierunku węzłów chłonnych podobojczykowych

9. powłoki brzuszne: w kierunku węzłów chłonnych pachwinowych

3. dla układu nerwowego

1. od odcinków obwodowych nerwów do centralnego układu nerwowego - kierunek biostymulacyjny ,

2. od centralnego układu nerwowego - kierunek uspakajający, wyciszający

• dla mięśni - zgodny z ich anatomicznym przebiegiem włókien.

• Węzłów chłonnych nie masuje się.

ZASADY DOTYCZACE SIŁY BODŹCA

1. Podczas wykonywania masażu należy uwzględnić stopniowe przechodzenie od bodźców słabych do silniejszych, pamiętając, że na siłę bodźca składa się :

1. rodzaj zastosowanej techniki,

2. siła ucisku,

3. indywidualna wrażliwość tkanek,

4. ilość powtórzeń,

5. tempo,

6. powierzchnia masowana.

2. Prawidłowo wykonany masaż klasyczny powinien być wykonany z siłą tuż pod progiem bolesności, na tyle silnie, aby nieduże zwiększenie siły ucisku było bolesne. Próg bolesności może zmieniać się w zależności od zmęczenia, stanów emocjonalnych, wieku i procesów patologicznych w tkankach. Prawo Arndta-Schulza mówi na ten temat: " Obciążenie bodźcem należy rozpatrywać pod kątem reakcji ośrodkowego układu nerwowego. Masaż wykonywany lekko poniżej progu bolesności działa uspokajająco i wyciszająco. Masaż wykonywany na progu bolesności działa hamująco na układ nerwowy, natomiast masaż wykonywany bardzo silnie, powyżej progu bolesności, znosi reakcję ze strony układu nerwowego".

3. Podczas masażu należy uwzględnić stopniowe przechodzenie od bodźców działających na tkanki powierzchowne do bodźców działających na tkanki głębiej położone.

4. Podczas masażu uwzględniamy przejście od technik łagodnych do drażniących, od technik powierzchownych do głębokich.

5. Na siłę bodźca w znacznym stopniu wpływa dobór technik np. głaskanie i rozcieranie - mają działanie przeciwbólowe, rozluźniające; oklepywanie i ugniatanie - działają drażniąco.

6. MASAŻ, KTORY BOLI JEST ZŁYM MASAŻEM ! ! ! Ból może świadczyć o możliwości uszkodzenia struktur tkanek i może być też "dzwonkiem alarmowym" informującym nas o rozwoju choroby.

7. Siła ucisku powinna być uzależniona od:

1. wieku,

2. płci,

3. zawodu,

4. budowy ciała (typ lepto somatyczny, atletyczny, pykniczny).

1. Typ leptosoniczny (asteniczny) -/ wysoki, szczupły/ wymaga łagodnego, dłużej trwającego masażu;

2. Typ atletyczny -/dobrze umięśniony/ - wymaga masażu średniej mocy do granicy bólu;

3. Typ pykniczny -/przewaga tkanki łącznej i tłuszczowej/ - wymaga masażu średniej mocy z możliwością przekroczenia granicy bólu.

8. Pierwsze masaże wykonujemy delikatnie, aby przygotować mięśnie do późniejszych masaży zasadniczych.

ZASADY DOTYCZACE WYKONYWANIA MASAŻU,
RYTMU I TEMPA

1. Masaż wykonany wolno i rytmicznie stanowi bodziec łagodny i uspokajający niż masaż wykonany szybko i arytmicznie.

2. Ruchy powinny być zręczne, dokładne, miękkie i sprężyste. Wykonywane w miarę możliwości w sposób ciągły, czyli bez odrywania rąk od powierzchni masowanej.

3. Każdy ruch powtarza się wielokrotnie najmniej 6 razy - rozpoczynając od miejsca wyjściowego, a kończąc poza stawem masowanego odcinka ciała.

4. Masaż powinno się wykonywać w miarę możliwości, jak największą powierzchnią dłoni wraz z palcami.

5. Masaż wykonujemy prawą i lewą ręką w podobny sposób.

6. Nie wskazane jest przerywanie wykonywanego masażu. Całkowicie przerwany zabieg nie może być kontynuowany, lecz musi być rozpoczęty od nowa.

7. Czas trwania masażu uzależniony jest od:

1. formy masażu,

2. rodzaju schorzenia,

3. wielkości powierzchni masowanej (10% powierzchni-10 min.),

4. kolejności zabiegów.

8. Masowany powinien odpocząć po zabiegu rozluźniającym (relaksującym, przeciwbólowym) ok. 15-20 min, lub po zabiegu mobilizującym masaż kończymy ruchami czynnymi lub biernymi opracowywanych stawów.

9. Nie wskazane jest gwałtowne oziębienie ciała bezpośrednio po zabiegu.

FORMY MASAŻU LECZNICZEGO

1. Masaż krótkobodźcowy - 10-20 minut, wywołujemy odczyn miejscowy w tkankach, możemy wykonywać go codziennie.

2. Masaż średniobodźcowy - 20-30 minut, wywołujemy odczyn miejscowy w tkankach, a także częściowo odpowiednie reakcje ogólne, możemy wykonywać go codziennie albo co drugi dzień.

3. Masaż długobodźcowy - 30-45 minut, wywołujemy odczyn miejscowy oraz reakcje ogólne, możemy wykonywać go co drugi dzień lub rzadziej.

POZYCJE UŁOŻENIOWE

DO MASAŻU KLASYCZNEGO

Masaż kończyny górnej:

• Masaż ręki - siad na krześle lub leżenie tyłem ,dłoń i przedramię spoczywają na stole do masażu, kończyna odwiedziona , zgięta w stawie łokciowym.

• Masaż przedramienia - siad lub leżenie tyłem , dłoń w pozycji pośredniej (semipronacji), przy opracowaniu zginaczy - dłoń w supinacji, przy opracowaniu prostowników - dłoń w pronacji.

• Masaż ramienia - siad , masowany opiera swoją dłoń na udzie.

• Masaż obręczy kończyny górnej - siad z oparciem kończyny o leżankę, lub oparciem dłoni masowanego na biodrze.

Masaż kończyny dolnej:

• Masaż strony przedniej - leżenie tyłem , wałek podłożony pod staw kolanowy, lub płaska poduszka pod podudzia.

• Masaż strona tylna - leżenie przodem , kończyna dolna lekko zgięta w stawie kolanowym, wałek podłożony pod staw skokowy w celu rozluźnienia grupy kulszowo-goleniowej.

• Masaż mięśni odwodzicieli i stawu biodrowego - leżenie na boku nie masowanym, kończyna nie masowana wyprostowana, kończyna dolna masowana w lekkim zgięciu w stawie biodrowym i kolanowym oparta na klinie podudziem.

• Masaż stopy - leżenie tyłem , stopy poza leżanką.

Masaż tułowia:

• Masaż mięśni grzbietu - leżenie przodem ,kończyny górne wzdłuż tułowia, podkładamy wałek pod stawy skokowe, a przy pogłębionej lordozie lędźwiowej również pod kolce biodrowe przednie górne, głowa leży na boku. Można wykonywać masaż w pozycji leżenie bokiem.

• Masaż mięśni przykręgosłupowych - pozycja jw. ,kończyny górne ułożone w górę, czoło opieramy na dłoniach.

• Masaż karku - pozycja jw. lub siad przed stołem do masażu , kończyny górne ułożone jw.

• Masaż klatki piersiowej - leżenie tyłem, wałek pod kolanami.

• Masaż mięśni brzucha - leżenie tyłem, wałek pod kolanami, tułów może być lekko uniesiony do góry.

• Masaż twarzy i szyi - siad lub leżenie tyłem , głowa lekko odchylona do tyłu.

WARUNKI, JAKIE POWINIEN SPEŁNIAĆ
MASAŻYSTA I JEGO GABINET.

1. Wymagana jest pełna sprawność fizyczna (ruchowa) masażysty.

2. Wygodne, nie ograniczające ruchów ubranie

3. Zadbane, czyste ręce, krótkie paznokcie, bez lakieru, bez biżuterii.

4. Ręce należy myć przed i po masażu.

5. Przeciwwskazaniem do pracy są zmiany dermatologiczne skóry rąk masażysty.

6. Masaż należy wykonywać w optymalnie wygodnej pozycji dla masażysty (przy uwzględnieniu odpowiedniej pozycji pacjenta), przy rozluźnionych mięśniach, przez co mniejsze będzie zmęczenie wykonywanym zabiegiem.

7. Masażysta powinien zdobyć zaufanie pacjenta.

8. Masażysta powinien troszczyć się o chorego, być wyrozumiały i cierpliwy.

9. Masażysta podczas masażu powinien być skupiony, myśleć o zabiegu i obserwować pacjenta.

10. Masażysta powinien odznaczać się taktem i odnosić ze zrozumieniem do choroby pacjenta.

11. Skóra masowanej części ciała powinna być czysta.

12. W zależności od wrażliwości i obfitości owłosienia należy polecić pacjentowi zgolenie włosów, aby uniknąć podrażnień.

13. Podczas masażu można używać różnego rodzaju środków poślizgowych:

1. talk kosmetyczny,

2. olej parafinowy,

• oliwka kosmetyczna,

• wazelina,

• lanolina,

• żele do masażu,

• mydło.

15. Środki poślizgowe wysuszające (talk) zaleca się używać początkującym masażystom, ze względu na tzw. wilgotne ręce.

16. Najzdrowszy i najefektywniejszy masaż to zabieg wykonany na sucho, bez żadnych środków poślizgowych (dla zaawansowanych, doświadczonych masażystów).

17. Środki wspomagające masaż dzielimy na:

1. środki farmakologiczne stosowane u chorego wraz z masażem (iniekcje, p.o., czopki)

2. preparaty wcierane w tkanki pacjenta:

• środki lecznicze rozgrzewające

• preparaty odżywcze i regeneracyjne (bogate w witaminy)

• preparaty przeciwbólowe

• preparaty złożone, wieloskładnikowe

Do masażu lub po masażu można używać różne środki lecznicze.

1. α-Aescina

• Aescin - żel

• Aesciven - żel

• Haematowen - żel

• Veno-żel - żel

2. Wyciąg z kasztanowca

• Venitan - żel, krem

3. Wyciąg z bulw cebuli

• Contratubex - żel

• Cepan - żel

4. Kamfora

• Camesal - żel

• Pulmex - żel

5. Mentol

• Camesal - żel

• Naproxen - żel

6. Sól sodowa diklifenaku

• Feloran - żel

• Naklofen - żel

• Olfen - żel

• Veno - żel

• Voltaren Emulgel

• Dicloratio - żel

7. Salicylan dietyloaminy

• Algesal - krem

• Aescin - żel

• Camesal - żel

• Saldiam - krem

8. Etofenamat

• Rheumon - krem

• Thermo-Rheumon - krem

• Traumon - aerozol, żel

9. Myrtekaina

• Algesal - krem

10. Preparaty zawierające heparynę

• Lioton - żel

• Haematoven - żel

• Contratubex - żel

• Aescin - żel

11. Ketoprofen

• Profenid - żel

• Fastum - żel

12. Lidokaina

• Comarol - krem

13. Naproksen

• Naproxen - żel

14. Ibuprofen

• Ibutop - żel

15. Preparaty z arnicą

• Arkalen - maść

• Escalar - maść

16. Indometacyna

• Elmetacin - aerozol

17. Preparaty homeopatyczne

• Zeel T - maść

18. Preparaty balneologiczne

• maść borowiniwa

• Sulphur S - żel

19. Kremy odchudzające i antycellulitis

• ATW - krem do masażu

• Norel - kremy do masażu z kompleksami przeciw rozstępom, pękającym naczyńkom

• Vichy - kremy do masażu, przeciw rozstępom

• Masaż powinien być wykonywany w pomieszczeniu zamkniętym, zapewniającym warunki intymności osobie masowanej.

• Gabinet masażu powinien być suchy, jasny, posiadać dobrą wentylację, powierzchnię ok. 15 m² lub więcej, oświetlenie naturalne i sztuczne (1m - 75 luxów, powierzchnia okien musi stanowić nie mniej niż 10% powierzchni podłogi).

• Temperatura pomieszczenia powinna wynosić 20-22ºC.

• Stół do masażu (leżanka) powinna mieć regulowaną, dostosowywaną do wzrostu masażysty wysokość. Wymiary materaca: 200 cm x 80 cm.

• Wyposażenie gabinetu stanowią wałki (kliny) i różnej średnicy, szafki, ręczniki, aparaty do masażu, parawan, wieszak, kosz na śmieci, umywalka, pomieszczenie z natryskiem, toalety.

5. ZABIEGI I APARATY WSPOMAGAJĄCE MASAŻ STOSOWANE PRZED, PODCZAS I PO MASAŻU

1. Sauna

2. Kąpiel w wodzie, solankowa (sól i ług ciechociński, sól boheńska - jodowo-bromowa)

3. Parafinoterapia - na zlecenie lekarza

4. Lampa kwarcowa - emituje promienie UV z niewielką ilością światła widzialnego i podczerwonego, które nie ogrzewa chorego. Stosowana na zlecenie lekarza.

5. Aparaty do masażu wibracyjnego; Aquvibron

6. Lampa Sollux - źródło promieniowania podczerwonego i widzialnego. Zabieg może być stosowany na większą powierzchnię ciała. Lampę można stosować bez filtrów lub z filtrem. Naświetlania wykonuje się z odległości 40-50 cm przy zabiegu miejscowym i ok. 100 cm przy zabiegu ogólnym. Promienie powinny padać na skórę pod kątem prostym. Czas zabiegu 10-30 min.

Wskazania:

• ogólnie dla Solluxu:

• rzs

• stany pourazowe nie wcześniej niż 48 godz. po urazie

• dyskopatie (zwłaszcza szyjne), nerwobóle i zespoły bólowe (np. rwa kulszowa) - Sollux niebieski

• przewlekłe zapalenie nerwów

• kamica nerkowa i żółciowa

• ostre nieżyty nosa, gardła i krtani

• nieżyty oskrzeli

• zwiększone napięcie mięśni, porażenia spastyczne

• stany po przebytym zapaleniu skóry i tkanek miękkich pochodzenia bakteryjnego

• odmrożenia

• przewlekłe stany zapalne jamy nosowej, zatok przynosowych, ucha zewnętrznego i stawów żuchwy

• przygotowanie do masażu, jonoforezy i ćwiczeń ruchowych

• Sollux czerwony:

• przyspiesza wchłanianie płynu wysiękowego

• stosowany przy stanach zapalnych tkanek miękkich

• leczenie trudno gojących się ran

• niedoczynność gruczołów płciowych

• wykwity skórne (po odrze, półpaścu, czyraczności)

• Sollux niebieski:

• dział przeciwbólowo,

• stosowany w leczeniu nerwobólów i przeczulicy

• działa uspokajająco na psychikę

• wpływa korzystnie na chorobę Raynauda

• zmniejsza działanie cieplne lampy

Przeciwwskazania:

• choroby nowotworowe

• zaawansowana miażdżyca naczyń krwionośnych, zwłaszcza mięśnia sercowego i mózgu

• niewydolność krążenia

• niewyrównana wada zastawek

• skłonność do krwawień

• świeże stany pourazowe

• stany podgorączkowe

• nadciśnienie tętnicze IIº wg WHO

• ciąża

• nieodwracalne uszkodzenia skóry i jej naczyń (zmiany troficzne, uszkodzenia układów żylnego i chłonnego)

• obrzęki (ewentualność termicznego uszkodzenia skóry na skutek niedostatecznego „odprowadzania” energii cieplnej)

• zaburzenia czucia (brak oceny nasilenia nagrzania przez pacjenta)

• świeże urazy grożące krwawieniem

• choroby zakrzepowe, szczególnie zakrzepowe zapalenie żył

• zagrażające krwawienie z przewodu pokarmowego, układu moczowego, narządu rodnego kobiet (również w czasie miesiączki) oraz płuc

• ostre stany zapalne skóry

• gruźlica czynna płuc

6. TOK ZABIEGU MASAŻU

1. Część wstępna: 3-10 min.

• zapoznanie ze zleceniem lekarskim

• uzyskanie dodatkowych informacji od chorego o rodzaju dolegliwości

• zorganizowanie stanowiska pracy

• poinformowanie chorego o sposobie przygotowania się do zabiegu

• przygotowanie tkanek masowanych i masujących do zabiegu

2. Część główna: 10-30 min.

1. Faza przygotowawcza

• palpacyjna ocena reaktywności tkanek i reakcji chorego

• palpacyjna ocena występowania zmian tkankowych (przeczulica, napięcie mięśniowe, zmiany łącznotkankowe, tkliwość bólowa

• masaż wstępny okolic funkcjonalnie związanych z miejscem występowania schorzenia

1. Faza właściwa

• masaż tkanek powierzchownych w okolicy zmian chorobowych

• masaż tkanek głębiej położonych w okolicy zmian chorobowych (o ile nie ma przeciwwskazań)

1. Faza utrwalająca

• masaż tkanek funkcjonalnie związanych z procesem chorobowym

• ruchy bierne lub czynne w stawach funkcjonalnie związanych z masowaną okolicą ciała (w fazie właściwej)

3. Część końcowa: 5-10 min.

• oczyszczenie skóry chorego i rąk masażysty

• poinformowanie chorego o przewidywanych reakcjach po zabiegu

• pomoc choremu w ubraniu się i poinformowanie chorego o zachowaniu się po zabiegu

• uporządkowanie stanowiska zabiegowego

7. BUDOWA I FUNKCJE SKÓRY - WPŁYW MASAŻU NA SKÓRĘ

Powłoka zewnętrzna ciała	SKÓRA	Naskórek
				Skóra właściwa
		TKANKA PODSKÓRNA

Funkcje skóry:

• ochrona mechaniczna

• ochrona przed utratą wody

• termoregulacja

• narząd zmysłów

• udział w immunologicznych reakcjach obronnych

• wydzielnicza

N A S K Ó R E K	CZĘŚĆ ROZRODCZA NASKÓRKA		Błona podstawna
				Warstwa podstawna, czyli walcowata	Komórki walcowate - 1 pokład, warstwa rozrodcza naskórka.
				Warstwa kolczysta	Komórki wieloboczne - 4-8 pokładów, komórki wieloboczne połączone ze sobą mostami międzykomórkowymi.
			CZĘŚĆ ZROGOWACIAŁA NASKÓRKA	Warstwa ziarnista	Komórki z ziarnistościami zasadochłonnymi
				Warstwa jasna (świecąca)	Komórki płaskie - cytoplazma załamuje światło
				Warstwa zrogowaciała	Komórki płaskie bez jądrzaste zawierają keratynę - białko powodujące rogowacenie (od jej warstwy zależy grubość naskórka)

Grubość - 300 μm do 4 mm, u noworodka 0,7 - 0,9 mm, u dorosłego zaś 1,7 do 2mm, ciężar skóry ok. 3 kg, wzrasta do 25roku życia a, następnie po 80 maleje, pH = 5,2, powierzchnia 1,5 - 2 m².

Warstwa podstawna z 1/3 częścią warstwy kolczystej tworzy część rozrodczą naskórka , podziały komórek najczęściej zachodzą w nocy.

U ludzi z jasną karnacją melanina znajduje się tylko w warstwie walcowatej, u ludzi z ciemną skórą - we wszystkich warstwach nie rogowaciejących.

SKÓRA WŁAŚCIWA	WARSTWA BRODAWKOWATA	Tkanka łączna włóknista, Utkana jest z delikatnych włókien kolagenowych, licznych włókien sprężystych i kratkowych ,wszystkie rodzaje komórek: melanocyty, mogą w niej występować przyczepy mięśni poprzecznie prążkowanych (okolice twarzy i szyi) oraz komórki mięśni gładkich napinające włos (tzw. mięśnie przywłośne),
		WARSTWA SIATECZKOWATA	Tkanka łączna włóknista beleczkowata, utworzona z pęczków włókien kolagenowych oraz zawiera odcinki wydzielnicze gruczołów potowych, brodawki i cebulki włosów a także zakończenia nerwowe.

W skład skóry właściwej wchodzą również :

• włosy,

• naczynia krwionośne,

• gruczoły łojowe,

• gruczoły potowe,

• komórki nerwowe.

WŁOS

Włos jest zbudowany z komórek zrogowaciałych, które zawierają keratynę włóknistą twardą. Komórka z której wyrastają włosy jest unerwiona natomiast same włosy są martwą tkanką. Włos składa się z dwóch części:

• łodyga włosa,

• korzeń włosa- tworzy cebulkę włosa.

Unerwienie zawdzięcza skóra licznym receptorom i włóknom nerwowym , które z tkanki podskórnej do warstwy brodawkowatej , a następnie do naskórka przenikają, odbierając bodźce.

Podział receptorów ze względu na rodzaj odbieranego bodźca.

Eksteroreceptory - czuciowe receptory skóry.

1. receptory dotykowe - ciałka Meissnera (znajdują się w górnej części skóry właściwej) i łąkotki Merkla,

2. receptory ucisku - ciałka blaszkowate Vatera-Paciniego( leżą u podstawy skóry właściwej),

3. termoreceptory - ciepła , ciałka Ruffiniego ( leżą niżej niż receptory dotyku ), zimna, kolby końcowe Krausego ( znajdują się pod receptorami ciepła ),

4. nocyceptory - wolne zakończenia nerwowe przewodzące ból.

Proprioreceptory - znajdują się w głębokich częściach ciała ludzkiego, tj. w mięśniach, ścięgnach, powięziach i stawach.

1. pierścieniowo-spiralne zakończenia wrzecion mięśniowych - reagują na rozciąganie,

2. narząd ścięgnowy - tzw. Golgiego - reaguje na rozciąganie i napięcie.

3. ciałko buławkowate - Golgiego-Mazzoniego - odbierają ucisk.

Zachodzące pod wpływem energii pobudzenie receptorów zostaje drogą nerwów dośrodkowych (aferentną) przekazane do OUN, skąd przez nerwy odśrodkowe (eferentne) zostają wysłane impulsy nerwowe do narządów wykonawczych, czyli efektorów, którymi są mięśnie i gruczoły. Jest to tzw. zjawisko łuku odruchowego.
















W zależności od liczby neuronów w ośrodkach nerwowych przewodzących impuls nerwowy od receptora do efektora, odruchy dzielą się na proste i złożone.

Odruchy proste to odruchy rdzeniowe. Ośrodek nerwowy odbierający impulsy znajduje się w rdzeniu kręgowym. Odruch np. przy rozciąganiu mięśnia szkieletowego (unoszeniu go).

8. BUDOWA I FUNKCJE MIĘŚNI
   WPŁYW MASAŻU NA TKANKĘ MIĘŚNIOWĄ

PODZIAŁY MIĘŚNI

Ze względu na budowę tkanki mięśniowej:

1. Mięśnie poprzecznie prążkowane (odpowiedzialne za pracę zależną od naszej woli)

2. Mięśnie gładkie (wchodzą w skład m.in. ścian naczyń, przewodu pokarmowego; ich praca jest niezależna od naszej woli)

3. Mięsień sercowy

Ze względu na rodzaj czynności spełnianej względem stawu:

1. zginacze,

2. prostowniki,

3. przywodziciele,

4. odwodziciele,

5. rotatory.

Ze względu na sposoby współdziałania:

1. antagonistyczne (przeciwstawne),

2. synergistyczne (wspomagające),

3. agonistyczne (współdziałające).

Ze względu na zespół zjawisk biomechanicznych i sposób zachowania się mięśnia w stereotypie ruchowym:

1. Mięśnie fazowe - odpowiadają za szybkie i dokładne wykonanie świadomego ruchu (funkcja dynamiczna)

2. Mięśnie posturalne - oprócz zdolności wykonywania ruchów zależnych od woli człowieka mają możliwość działania poza jego świadomością. Odpowiadają za utrzymanie prawidłowej postawy lub podtrzymywanie niektórych czynności organizmu. Umożliwiają takie czynności jak oddychanie, utrzymywanie głowy i kręgosłupa w pionie bez konieczności ciągłego myślenia o tym (funkcja statyczna).

L.p.		MIĘŚNIE POSTURALNE	MIĘŚNIE FAZOWE
1	Rozwój filogenetyczny	starsze	młodsze
2	Budowa morfologiczna	przewaga miocytów czerwonych	przewaga miocytów białych
3	Podstawowa funkcja w organizmie	statyczna, podporowa, stabilizująca	dynamiczna, motoryczna, ruchowa
4	Odpowiedzialność za ruchy	ciągłe lub powtarzalne, wymagające długotrwałego wysiłku	nagłe, o maksymalnym natężeniu wysiłku w krótkim odcinku czasu
5	zdolność do maksymalnego wysiłku w krótkim odcinku czasu	niska	wysoka
6	wytrzymałość wysiłkowa	znaczna, długotrwała	niewielka, krótkotrwała
7	Zdolność regeneracyjna	wysoka, szybka	niska, długotrwała
8	zapotrzebowanie na tlen i środki odżywcze w jedn. czasu	niskie	wysokie
9	stosunek zużycia tlenu w czasie wysiłku i spoczynku	niski - ok. 2:1	wysoki - ok. 8:1 (krótkotrwale mogą jednak działać beztlenowo)
10	reakcja na unieruchomienie	powolny ubytek siły i powolne zaniki	szybki ubytek siły, szybkie zaniki
11	Skłonność do wzmożonego napięcia i przykurczy	wysoka	nieznaczna
12	Reakcja na przewlekły stres	hiperaktywność, wzmożone napięcie i przykurcze	hipoaktywność, rozluźnienie, osłabienie, zaniki
13	Możliwość wypadnięcia ze stereotypu ruchowego	niewielka	wysoka
14	Udział świadomości w czynności mięśni	niekonieczny	konieczny
15	Wrażliwość na bodźce zewnętrzne	niska	wysoka

Główne mięśnie posturalne związane z czynnością kręgosłupa:

Na powierzchni tylnej ciała:

1. mięśnie krótkie szyjno-czaszkowe: proste i skośne,

2. mięśnie dźwigacze łopatek,

3. część górna mięśnia czworobocznego,

4. część szyjna i lędźwiowa mięśnia prostownika grzbietu,

5. mięśnie czworoboczne lędźwi,

6. mięśnie gruszkowate,

7. mięśnie napinacze powięzi szerokiej,

8. mięśnie półścięgniste i półbłoniaste,

9. mięśnie dwugłowe ud.

Na powierzchni przedniej ciała:

1. mięśnie żwacze,

2. mięśnie mostkowo-obojczykowo-sutkowe,

3. mięśnie pochyłe,

4. mięśnie piersiowe mniejsze,

5. mięśnie piersiowe większe - część mostkowa i żebrowa,

6. mięśnie skośne brzucha,

7. mięśnie biodrowo-lędźwiowe,

8. mięśnie krótkie przywodziciele ud,

9. mięśnie smukłe,

10. mięśnie proste ud.

Główne mięśnie fazowe związane z czynnością kręgosłupa:

1. głębokie zginacze szyi,

2. mięsień piersiowy większy - część obojczykowa,

3. mięśnie zębate przednie,

4. część dolna mięśnia czworobocznego,

5. mięśnie równoległoboczne,

6. część piersiowa prostownika grzbietu,

7. mięśnie proste brzucha,

8. mięśnie pośladkowe średnie i wielkie,

9. mięśnie długie przywodziciele ud,

10. mięśnie obszerne przyśrodkowe, boczne i pośrednie ud (głowy mięśnia czworobocznego uda).

MECHANIZM ODDZIAŁYWANIA MASAŻU

Wyróżniamy działanie lokalne (miejscowe) masażu i centralne (ogólne).

Działanie lokalne:

Polega na zmianach w tkankach masowanych np.: mechanicznym przepływie krwi i chłonki w naczyniach, miejscowym zwiększeniu przemieszczania się płynów przez układ naczyniowy, rozszerzenie naczyń wpływa na zwiększenie przepływu krwi i chłonki przez naczynia, zwiększeniu udziału metabolizmu tlenowego w pracy mięśni (lepsze lokalne ukrwienie i odżywienie masowanych mięśni).

Działanie centralne:

Polega na pobudzaniu układu nerwowego, który za pomocą odruchów i czynności koordynacyjnych kory mózgowej jest w stanie wpłynąć na wszystkie narządy i układy naszego organizmu. Masaż mięśni szkieletowych → pobudzenie receptorów → bodziec przenoszony przez włókna wstępujące do OUN → pobudzenie kory mózgowej (naczelnego narządu sterującego czynnością wszystkich narządów, również mięśni) → szybsze i sprawniejsze wykonywanie czynności przez narządy wykonawcze (torowanie); zbyt długotrwałe pobudzanie kory mózgowej powoduje wystąpienie zjawiska hamowania. Doświadczenie: ćwiczenia oporowe palca wskazującego lewej ręki do zmęczenia, następnie: 1. 10 min. przerwy, 2. masaż kgl, 3. masaż kgp, 4. masaż kdp. Największy wzrost sprawności uzyskano po masażu kdp.

Zauważono, że przy masażu jednej części ciała o powierzchni ok. 10% najlepszy efekt uzyskujemy po 10 min. masażu. Po masażu trwającym 50 min. obserwowano spadek sprawności w porównaniu z odpoczynkiem biernym.

Mechanizm oddziaływania masażu tłumaczą trzy podstawowe teorie:

- hormonalna

- odruchowa

- mechaniczna

Teoria hormonalna oparta jest na niżej podanych przesłankach. Wskutek masażu wydziela się z tkanek większa ilość histaminy, który rozszerza naczynia krwionośne, z kolei histamina, drażniąc nadnercza, powoduje wzrost wydzielania adrenaliny. Adrenalina powoduje zwężenie naczyń krwionośnych, podnosząc ciśnienie krwi. Tak więc w pierwszej fazie masażu notujemy spadek ciśnienia, a mniej więcej w 20 min. po masażu wzrost ciśnienia. U ludzi cierpiących na nadciśnienie masaż musi być łagodny, powolny, tak aby nie doprowadzić do gwałtownego wahania ciśnienia.

Teoria odruchowa mówi o przekazywaniu informacji po przez eksteroreceptory i proprioreceptory do ośrodkowego układu nerwowego oraz reakcjach zgodnych z łukiem odruchowym w efektorach, którymi są np. mięśnie.

Teoria mechaniczna oparta jest na dwóch przesłankach: na mechanicznym przepychaniu krwi (głaskanie) i na wytwarzaniu na naczyniach masowanych próżni (ugniatanie), która zapełnia się wskutek wessania krwi z części dalszych, leżących obwodowo od miejsca masowanego. I tak masując część bliższą wywieramy pośredni i bardzo skuteczny wpływ na część ciała dalszą.

9. TECHNIKI MASAŻU KLASYCZNEGO

GŁASKANIE

1. Masaż zaczyna się od głaskania i głaskaniem kończy.

2. Głaskaniem można przeplatać inne techniki.

3. Niekiedy cały masaż to tylko głaskanie.

4. Najczęściej wykonujemy dłoniową stroną ręki.

5. Podczas głaskania dłoń powinna ściśle przylegać do masowanej części ciała, przystosowywać się do rzeźby ciała i wywierać jednakowy, równomierny ucisk na powierzchnię ciała.

6. W zależności od powierzchni masowanej części ciała głaskanie można wykonywać:

• całą powierzchnią dłoniową 1 lub 2 rąk,

• grzbietową stroną ręki,

• grzbietową stroną I i II szeregu paliczków,

• ręką zaciśniętą w pięść,

• kłębem kciuka lub kłębikiem palca małego,

• całymi powierzchniami dłoniowymi kciuków.

• Głaskanie ma korzystny wpływ na skórę, która oczyszcza się z rogowaciejących łusek naskórka, dzięki czemu polepsza się działanie gruczołów łojowych i potowych.

• Głaskanie zwiększa oddychanie skórne.

• Głaskanie działa jako bodziec mechaniczny na zakończenia nerwów czuciowych i ruchowych w skórze, wpływając na warstwy głębiej położone powoduje zaczerwienienie (odczyn przekrwienia).

• Głaskanie pobudza obieg krwi w naczyniach włosowatych.

• Wykonując ruchy głaskania uciskamy żyły położone pod skórą przesuwamy słup krwi żylnej w kierunku dosercowym.

• Podczas głaskania w opróżnionych żyłach powstaje ujemne ciśnienie, wskutek czego krew z bocznych naczyń żylnych napływa do większych naczyń.

• Głaskanie przyspiesza odpływ krwi żylnej z tkanek, a na jej miejsce napływa krew tętnicza, powodując szybsze i lepsze odżywianie tkanek.

• Głaskanie działa również na mięśnie oraz naczynia chłonne, które znajdują się między mięśniami.

• Głaskaniem opróżniamy naczynia chłonne, powodując szybsze krążenie płynów międzytkankowych, ułatwiających absorbcję czynników chorobowych nagromadzonych w chorym miejscu.

• Delikatne powierzchowne głaskanie działa uspokajająco na cały system nerwowy.

• Głaskanie podnosi temperaturę skóry oraz polepsza jej ukrwienie.

• Delikatne głaskanie wpływa kojąco na ból.

• Głaskanie polepsza czynność mięśni - wzrasta ich kurczliwość.

• Po głaskaniu skóra staje się gładka i elastyczna.

• Głaskanie wykonujemy w tempie około 25 ruchów na minutę.

ROZCIERANIE

1. Rozcieranie jest silniejszym i energiczniejszym ruchem niż głaskanie.

2. Rozcieranie polega na wykorzystaniu półkolistych lub okrężnych ruchów na masowanej części ciała.

3. Rozcieranie najczęściej wykonujemy:

1. opuszkami palców 2-5 jednej ręki (albo obu),

2. opuszką poszczególnych palców z osobna,

3. kłębem kciuka lub nasadą ręki,

4. opuszkami obu kciuków.

4. Rozcieranie stosuje się jako właściwy masaż stawów i ścięgien.

5. Rozcieranie rozluźnia i rozciąga zrosty, a także blizny skóry, ścięgien i mięśni.

6. Rozcieranie stawów wykonujemy nie tylko powierzchownie, lecz staramy się ruchy okrężne wprowadzić w głębsze warstwy.

7. Za pomocą rozcierania uzyskuje się elastyczność aparatu więzadłowego, wzrost jego ruchomości i większą zdolność do pracy.

8. Rozcieranie powoduje usuwanie czynników chorobowych znajdujących się pod skórą, w tkankach oraz stawach.

9. Rozcieranie zmniejsza pobudliwość nerwową i powoduje rozluźnienie mięśni.

10. Rozcieranie wykonujemy w tempie 60-100 ruchów na minutę.

11. Rozcieranie w zależności od kierunku wykonywania dzielimy:

• spiralne - działa troficznie na tkanki ( poprawia ukrwienie , odżywienie, metabolizm tkanek).

• podłużne - działa rozluźniająco na receptory ścięgien, powięź mięśniową.

• poprzeczne - działa mobilizująco, powoduje uruchomienie ścięgien, poprawia napięcie powięzi mięśniowej.

UGNIATANIE

1. Ugniatanie stanowi zasadniczą część masażu klasycznego.

2. Ugniatanie służy przede wszystkim do masowania samych mięśni.

3. Podczas ugniatania masujemy pojedyncze mięśnie i poszczególne ich grupy.

4. Ugniatanie należy tak wykonywać, aby nie sprawiało bólu.

5. Ugniatanie najczęściej wykonujemy:

1. oburącz chwytem kleszczowym lub szczypcowym,

2. kciukiem i wskazicielem,

3. stawami międzypaliczkowymi bliższymi jednej ręki - ugniatanie głębokie w formie przesuwania,

4. kciukiem i wskazicielem oraz opuszkami poszczególnych palców - ugniatanie punktowe.

6. Przy ugniataniu unosimy daną grupę mięśniową od podstawy i masujemy w kierunku dosercowym.

7. Najczęściej ugniatanie wykonujemy oburącz naprzemiennie; ruchy te należy wykonywać pewnie i płynnie, z jednakową siłą.

8. Podczas ugniatania dłonie powinny być ułożone równolegle do osi długiej masowanej części ciała.

9. Ugniatanie przyspiesza usuwanie „produktów zmęczenia” z mięśni, a co za tym idzie - przywraca sprawność zmęczonemu mięśniowi.

10. Ugniatanie pobudza włókna mięśniowe do skurczu, które wypychają płyny międzytkankowe, a w ich miejsce napływają nowe substancje odżywcze.

11. Ugniatanie powoduje pobudzenie mięśni, podnosi ich napięcie i odżywienie, co zapobiega zanikom mięśniowym.

12. Ugniatanie zwiększa elastyczność ścięgien, sprzyja rozciąganiu przykurczonych powięzi.

13. Ugniatanie jest traktowane jako bierna gimnastyka dla mięśni naczyń, dlatego też stosuje się je w czynnościowej niewydolności mięśni.

14. Ugniatanie sprzyja przyspieszeniu procesów regeneracyjnych uszkodzonych mięśni.

15. Ugniatanie działa pobudzająco na OUN.

16. Ugniatanie wykonujemy w tempie 40-50 ruchów na minutę.

17. Inne rodzaje ugniatania:

Wałkowanie - jest używane tylko do masażu ramion i ud.
Strony dłoniowe przykładamy do masowanej części ciała, jedna ręka od góry, druga od dołu, palce obu rąk skierowane są w przeciwnych kierunkach. Ruch wałkowania wykonujemy poprzecznie do osi długiej ramienia lub uda (od okolic stawów łokciowych lub kolanowych w kierunku proksymalnym). Ruchy rąk są energiczne, wykonywane w przeciwnym kierunku. Technika ta ma zastosowanie przy kruchości ścian naczyń włosowatych. Po bardzo dużym wysiłku fizycznym.

Zwijanie - nazywane inaczej rolowanie. Wykonuje się opuszkami palców i kciukiem przesuwając fałd skórny wzdłuż powierzchni odkształcanej. Technika ta wykonywana jest na płaskich powierzchniach - powłoki brzuszne, grzbiet.

Zruszanie - polega na odsuwaniu tkanek od struktur kostnych. Składa się z elementów przyłożenia opuszek palcy, ruchu wywarzenia(odsunięcia tkanek), powrotu i uniesienia opuszek palcy masażysty. Technika ta stosowana jest w miejscach gdzie nie można unieść tkanek w trakcie ugniatania, np. w okolicy przykręgosłupowej, międzyżebrowej.

OKLEPYWANIE

1. Oklepywanie jako silny bodziec mechaniczny w krótkim czasie wywołuje maksymalne przekrwienie masowanej części ciała.

2. Oklepywanie pobudza mięśnie do skurczów, jako skutek krótkich, sprężystych, szybko następujących po sobie uderzeń.

3. Oklepywanie działa na zakończenia nerwowe w skórze, pobudzając obniżoną pobudliwość nerwową.

1. miejscowe działanie oklepywania zależy od bodźca:

2. słabe oklepywanie zmniejsza napięcie mięśni i wywołuje skurcz naczyń krwionośnych; działa uspokajająco na układ nerwowy;

4. Silne oklepywanie zwiększa napięcie mięśni i rozszerza naczynia krwionośne oraz miejscowo podwyższa temperaturę ciała; pobudza układ nerwowy.

5. Przy oklepywaniu mięśnie powinny być całkowicie rozluźnione.

6. Oklepywanie wykonujemy w zanikach mięśni lub gdy są one osłabione, aby intensywnie pobudzić je do skurczów.

7. Podczas oklepywania uderzenia powinny być krótkie, szybko następować po sobie. Sprężystość tych ruchów czyni je niebolesnymi i chroni chorego przed powstawaniem sińców.

8. Oklepywanie wykonujemy następującymi częściami rąk:

oklepywanie w formie „miotełek” - przedramiona ustawione poprzecznie do osi długiej masowanej części ciała, ułożone w pozycji pośredniej (kciuk od góry, małe palce od strony masowanej części ciała). Ręce zwrócone stronami dłoniowymi do siebie. Palce rąk lekko odwiedzione i lekko zgięte w stawach międzypaliczkowych. Oklepywanie wykonujemy bocznymi stronami małych palców. Kciuki nie biorą udziału w tych uderzeniach. Ruchy wyprowadzamy z nadgarstka.

oklepywanie w formie „miseczek” lub „łyżeczek” - przedramiona ustawione poprzecznie do osi długiej masowanej części ciała. Ręce zwrócone stronami dłoniowymi do masowanej części ciała. Palce złączone i wyprostowane, dłonie lekko zgięte w stawach śródręczno-paliczkowych, przez co powstają miseczki lub łyżeczki. Ruchy wyprowadzamy ze stawów łokciowych przy usztywnionych stawach nadgarstkowych.

oklepywanie w formie „siekania” - przedramiona ustawione poprzecznie do osi długiej masowanej części ciała, ułożone w pozycji pośredniej. Ręce zwrócone stronami dłoniowymi do siebie. Palce rąk i dłonie wyprostowane. Uderzenia wykonujemy kłębikami małych palców, w tempie wolniejszym niż w poprzednich sposobach. Ruchy wyprowadzamy ze stawów łokciowych przy usztywnionych stawach nadgarstkowych.

oklepywanie opuszkami palców 2-5 jednej ręki lub obu rąk - uderzenia wykonujemy równocześnie wszystkimi opuszkami lub uderzamy naprzemiennie.

oklepywanie stronami dłoniowymi paliczków obu rąk - najczęściej stosowane w okolicy twarzy

Przy oklepywaniu niezbędne jest rozluźnienie mięśni kończyn górnych masażysty, ponieważ w przeciwnym razie mięśnie szybko się zmęczą, a uderzenia staną się nierytmiczne.

Przy oklepywaniu kierunek masażu jest dowolny i ruchy uderzające możemy wykonywać z dołu do góry i z powrotem.

Oklepywanie wykonujemy w tempie ponad 100 uderzeń na minutę.

Oklepywania nie stosujemy w okolicach:

- powierzchownie ułożonych struktur kostnych np. kości piszczelowe

- doły podkolanowe, doły łokciowe

- przedramię - strona zginaczy nadgarstka - powierzchownie ułożone naczynia krwionośne

- okolica nerek

Oklepywanie nie zalecane jest u dzieci, osób starszych oraz po ciężkich zabiegach operacyjnych.

Przeciwwskazane jest stosowanie oklepywania:

- w osteoporozie,

- dyskopatii,

- neuralgiach,

- w zmianach zwyrodnieniowo - wytwórczych,

- na tkanki przykurczone,

- w skoliozach po stronie wklęsłości łuku,

- wszelkiego rodzaju dolegliwości bólowe,

- kruchość ścian naczyń włosowatych,

- napięte mięśnie po wysiłkach fizycznych.

WIBRACJA

1. Drgania wywołane wibracją przesuwają płyny ustrojowe, co wpływa na szybszy dopływ nowych płynów do chorych miejsc.

2. Słaba wibracja wpływa uspokajająco na mięśnie.

3. Silna wibracja pobudza OUN oraz powoduje wzmożone napięcie mięśniowe.

4. Wykonanie - przykładamy dłoń lub opuszki palców do masowanej części ciała. Mięśnie kończyny górnej napinamy maksymalnie izometrycznie. Przeniesienie drgań.

5. Wibracja jest bardzo męcząca dlatego wykonujemy ją tylko przez kilkanaście sekund.

6. Możemy stosować aparaty wibracyjne (aquavibron).

7. Wibracja może być stabilna (wykonywana na małych odcinkach ciała np. mięśnie pośladkowe, powłoki brzuszne) lub labilna (wzdłuż długiej osi w kierunku dosercowym, np. kończyna górna, dolna).

8. Wibrację stosujemy:

• w chorobach układu oddechowego,

• w leczeniu sztywności karku,

• w wzmożonym napięciu mięśni,

• w chorobie zwyrodnieniowej.

CELE WIBRACJI

1. Wibracja labilna:

• obniża napięcie mięśniowe,

• normalizuje napięcie tkanek.

2. Wibracja punktowa:

• obniża próg pobudliwości nerwowej,

• działanie przeciwbólowe,

• wpływ na zmniejszenie obrzęków.

3. Wibracja wywołuje odczyn pośredni objawiający się:

• zwiększeniem napięcia naczyń krwionośnych,

• zwolnieniem tętna,

• wzrostem ciśnienia krwi.

4. Wibracja:

• słaba - działanie uspokajające,

• silna - działanie pobudzające.

WSTRZĄSANIE

Wstrząsanie- to technika masażu klasycznego polegająca na przekazywaniu tkankom za pomocą rąk masażysty drgań mechanicznych o znacznej amplitudzie i niedużej częstotliwości.

Technika ta stosowana jest na zakończenie masażu i możemy ją stosować między techniką ugniatania, a głaskaniem.

Wstrząsanie ma wpływ na tkanki:

• powierzchowny - po przez działanie pośrednie - wstrząsanie całą kończyną. Wykonujemy po uprzednim wymasowaniu całej kończyny.

• głęboki - po przez działanie bezpośrednie - wstrząsanie dłonią masażysty.

Ruch wykonujemy poprzecznie do włókien mięśniowych, dłoń masażysty powinna przylegać do powierzchni tkanki masowanej całą swoją powierzchnią.

Skutki wstrząsania odpowiadają natężeniu z jakim ten chwyt będziemy wykonywać. Ruchy wykonuje się zdecydowanie, płynnie, rytmicznie, bez szarpnięć.

CELE WSRZĄSANIA.

1. Obniżenie napięcia mięśniowego i rozluźnienie aparatu więzadłowo- torebkowego np. po wysiłku fizycznym.

2. Ułatwienie wydzielania płynu zalegającego płynu wysiękowego w płucach (wstrząsanie klatką piersiową) w chorobach układu oddechowego.

3. Usprawnianie krążenia obwodowego , aktywacja przepływu krwi, a szczególnie limfy.

4. Lepsze rozprowadzenie chłonki w przestrzeniach międzykomórkowych tkanek powierzchownych i głębokich.

5. Słabe wstrząsanie - obniżenie pobudliwości OUN.

6. Silne wstrząsanie (energiczne, szybkie ) - wzmożenie pobudliwości OUN.

WYCISKANIE

1. Jest odmianą głaskania - głaskanie głębokie. Polega na wykonywaniu ruchu ręką (rękami), o jednakowym nasileniu, po całym masowanym odcinku.

2. Główny nacisk wywieramy podstawą ręki i kłębem.

3. Wyciskanie działa na skórę i warstwy głębiej położone.

4. Wyciskanie pobudza receptory nerwowe znajdujące się w tkance podskórnej, a także w obwodowych warstwach mięśni i ścięgien.

5. Wyciskanie opróżnia naczynia krwionośne i chłonne przyspieszając przepływ krwi i chłonki.

6. Wyciskanie działa pobudzająco na OUN.

7. Wyciskanie ma podobne działanie do głaskania.

WPŁYW MASAŻU KLASYCZNEGO

NA ORGANIZM CZŁOWIEKA

Wpływ masażu klasycznego na tkankę skórną

1. Wpływ na naskórek:

1. usuwanie z powierzchni skóry obumarłych komórek naskórka

2. szybsza odbudowa uszkodzonych komórek naskórka

3. masaż ułatwia „oddychanie” skóry

4. poprawia czynność wydzielniczą gruczołów łojowych i potowych

5. rozszerzają się naczynia skórne przez co poprawia się odżywienie skóry oraz znajdujących się w niej gruczołów

6. przyspiesza obieg krwi i chłonki w naczyniach skórnych co wzmaga przemianę materii

7. umożliwia wprowadzenie do organizmu substancji leczniczych lub odżywczych w postaci maści , kremów lub balsamów

8. odmłodzenie warstwy zrogowaciałej prowadzi w konsekwencji do uelastycznienia skóry.

2. Wpływ na skórę właściwą:

1. oczyszczenie tkanki skórnej przez udrożnienie kanałów gruczołów potowych i łojowych

2. masaż wpływa na zakończenia nerwowe skóry - wywołuje uczucie dotyku, ucisku i temperatury

3. usuwa zmiany reflektoryczne w skórze, spowodowane zaburzeniami w funkcjonowaniu narządów wewnętrznych.

Wpływ masażu klasycznego na tkankę łączną

1. obfite unaczynienie tej tkanki powoduje że masaż bezpośrednio oddziaływuje na układ krwionośny poprawiając ukrwienie tej tkanki,

2. uelastycznia tkankę łączną właściwą wiotką

Wpływ masażu klasycznego na tkankę mięśniową

1. Wpływ bezpośredni:

1. lepsze zaopatrywanie w tlen i substancje odżywcze, poprawa trofiki mięśni

2. szybsze wydalanie produktów przemiany materii

3. zwiększa zdolność mięśni do pracy, po 5 min. masażu zdolność do pracy zmęczonego mięśnia wzrasta 3-5 krotnie, przez usunięcie kwaśnych metabolitów przemiany materii

4. szybsze doprowadzenie do mięśnia produktów odżywczych

5. poprawa elastyczności, wytrzymałości i gotowości do pracy, lepsza jest ich zdolność kurczenia się i rozkurczania

6. masaż pobudza włókna mięśniowe do skurczu i podnosi ich napięcie, co zapobiega zanikom mięśniowym, wpływ stymulujący

7. zmniejsza nadmierne napięcie mięśni, znosi lub ogranicza tzw. bóle napięciowe mięśni, wpływ relaksacyjny

8. rozszerzenie naczyń krwionośnych, poprawa ukrwienia tkanki mięśniowej

3. Wpływ pośredni - konsensualny:

1. wykorzystując pewne połączenia nerwowe pomiędzy symetrycznymi kończynami na poziomie OUN wykonując masaż kończyny zdrowej wywieramy wpływ w około 20 % na kończynę chorą.

2. przez układ krążenia i nerwowy wpływamy na mięsień sercowy i mięśnie gładkie

4. Wpływ masażu klasycznego na stawy i aparat więzadłowy

1. zwiększa się elastyczność i wytrzymałość aparatu więzadłowego, a zarazem stopień ruchomości stawu

2. zmniejszają się dolegliwości bólowe ze strony stawów zajętych procesem chorobowym

3. polepsza ukrwienie przez co następuje szybsza wymiana produktów rozpadu na substancje odżywcze

4. szybciej jest przywracana zdolność do pracy

5. zatrzymuje bądź spowalnia narastanie procesów zwyrodnieniowo-wytwórczych

6. opóźnia i spowalnia proces narastania sztywności i ograniczenia ruchów w stawach zajętych procesem chorobowym

5. Wpływ masażu klasycznego na układy krwionośny i limfatyczny

1. pobudza układ krwionośny i limfatyczny do pracy co wzmaga zasilanie organów w tlen i substancje odżywcze

2. zwiększa szybkość usuwania z organizmu produktów rozpadu

3. likwiduje objawy zastoinowe, w tym zmniejsza obrzęki

4. ułatwia odpływ krwi żylnej (zastoinowej)

5. zmniejsza opór krwi w tętnicach, przez co ułatwia pracę serca

6. rozszerzają się naczynia krwionośne i wzrasta szybkość obiegu krwi

6. Wpływ masażu klasycznego na układ nerwowy

1. masaż jako bodziec mechaniczny przede wszystkim działa na obwodowy układ nerwowy

2. za pośrednictwem obwodowych włókien czuciowych masaż wywiera wpływ na OUN

3. masaż działając na OUN powoduje wysyłanie bodźców do mięśni, gruczołów wydzielania wewnętrznego oraz do poszczególnych narządów ustroju

4. masaż działa na układ nerwowy uspokajająco oraz pobudzająco; głaskanie, delikatne rozcieranie, słaba wibracja działają uspokajająco, ugniatanie, oklepywanie, silna wibracja - pobudzająco.

5. wpływ masażu na układ nerwowy zależy również od tego jak długo i z jaką siłą jest wykonywany

7. Wpływ masażu klasycznego na pozostałe układy

1. zwiększa przepływ krwi przez płuca, gdzie następuje wymiana gazowa; polepsza się wymiana gazowa, wzrasta ilość utlenowanej krwi przesyłanej do obwodu

2. pośrednio masaż dział na układ pokarmowy polepszając ukrwienie ścian przewodu pokarmowego, co poprawia przyswajanie substancji odżywczych i trawienie, a także przyspiesza wydalanie z przewodu pokarmowego nie strawionych produktów

3. zwiększa się ilość krwi przepływającej przez nerki, co zwiększa filtrację w nerkach i wydalanie moczu.

4. masaż przyspiesza procesy biochemiczne zachodzące w organizmie człowieka, co wzmaga całą przemianę materii

10. WSKAZANIA DO WYKONYWANIA
    MASAŻU KLASYCZNEGO - CZĘŚCIOWEGO

1. Choroby skóry:

1. zaburzenia odżywcze skóry

2. odmrożenia

3. choroby naczyń krwionośnych i limfatycznych

4. blizny pooperacyjne

5. zrosty po injekcjach domięśniowych

6. doły poinsulinowe

7. w celach kosmetycznych

2. Choroby układu krążenia:

1. stany obniżonego ciśnienia krwi

2. choroby obwodowych naczyń krwionośnych

3. przewlekła niewydolność krążenia (celem ułatwienia odpływu krwi żylnej i chłonki z kończyn dolnych

4. stwardnienia tętnic obwodowych (masaż delikatny)

5. stany po przebytych zapaleniach żył kończyn dolnych (nie wcześniej niż 6 miesięcy po ustąpieniu stanu ostrego)

6. choroba Raynauda

7. zespoły żylakowe bez owrzodzeń

8. choroba Bűrgera (I i II stadium choroby)

3. Choroby mięśni:

1. zaniki mięśniowe po unieruchomieniu, bezczynności

2. dla uzyskania przyrostu masy mięśniowej

3. zaniki mięśniowe pochodzenia neurogennego (porażenia, niedowłady)

4. stany pourazowe mięśni (zmiażdżenia, rozerwania włókien mięśniowych, wylewy krwawe śródmięśniowe, przewlekłe stany zapalne mięśni)

5. zmęczenie mięśni po wysiłku fizycznym

6. rozluźnienie mięśni oddechowych w przewlekłych nieżytach oskrzeli, dychawicy oskrzelowej

7. likwidacja skurczów błony mięśniowej naczyń krwionośnych (bezpośrednio działając na naczynia lub pośrednio działając na zakończenia nerwów naczynioruchowych poprzez ośrodki naczynioruchowe w mózgu)

8. pobudzenie mięśni gładkich narządów wewnętrznych (zaburzenia żołądkowo-jelitowe, atonia w przebiegu przewodu pokarmowego, zaparcia nawykowe).

4. Choroby układu oddechowego

1. rozedma płuc

2. niedodma płuc

3. przewlekłe zapalenie oskrzeli

4. astma oskrzelowa (okres międzynapadowy)

5. stany po zabiegach torakochirurgicznych

6. stany po zapaleniu płuc i oskrzeli

5. Choroby układu nerwowego

1. porażenia i niedowłady pochodzenia neurogennego

2. zapalenia przednich rogów rdzenia

3. przewlekłe zapalenia nerwów

4. nerwobóle

5. zapalenia wielonerwowe splotów nerwowych

6. zespół wypadnięcia krążka międzykręgowego

7. stany po urazach ośrodkowego układu nerwowego

8. choroby mózgu i opon mózgowych

9. choroby naczyń krwionośnych mózgu, przebiegające z niedowładem lub porażeniem mięśni

6. Choroby narządu ruchu

1. stany pourazowe: stłuczenia (48 godz. po urazie), skręcenia, zwichnięcia (2-3 tygodnie po urazie), złamania (masaż konsensualny w okresie unieruchomienia)

2. zmiany narządy ruchu z przeciążenia

3. choroby kości i stawów przebiegające z przykurczami stawowymi

4. stany pooperacyjne narządów ruchu (po wygojeniu się ran)

5. stany przed zabiegami operacyjnymi narządu ruchu

6. przewlekłe zapalenie stawów, mięśni, wiązadeł, torebek ścięgnistych

7. zmiany zniekształcające kostnostawowe w następstwie procesu zwyrodnieniowego

8. wady wrodzone oraz zaburzenia rozwoju narządów ruchu

7. Choroby reumatyczne (zmniejszenie obrzęków, bólu, zapobieganie zanikom mięśniowym)

8. Choroby dzieci: zawsze po konsultacji lekarskiej

9. Choroby zawodowe: zespół choroby wibracyjnej, choroby przeciążeniowe, choroby układu nerwowego wynikające z ekspozycji zawodowej.

10. Zależnie od wskazań lekarza.

WSKAZANIA DO WYKONYWANIA

MASAŻU KLASYCZNEGO - CAŁKOWITEGO

1. rekonwalescencja

2. masaż kondycyjny

3. pielęgnacja chorego: zapobieganie odleżynom i zaburzeniom układu krążenia

4. długie przebywanie w łóżku

5. nerwice typu psychogennego (masaż obniża stan nadpobudliwości układu nerwowego)

6. otyłość i nadwaga

7. Choroby dzieci: krzywica, MPDz, hipotrofia, nadpobudliwość, hipotonia mięśniowa, nadwaga.

8. Zależnie od wskazań lekarza.

PRZECIWWSKAZANIA DO WYKONYWANIA

MASAŻU KLASYCZNEGO

Podane niżej przeciwwskazania mogą mieć, w zależności od stanu chorego formę:


Przeciwwskazania bezwzględnego (ogólnego) :

1. podwyższona i wysoka temperatura ciała - powyżej 37°C (masaż zwiększa przepływ krwi, pobudza pracę mięśni i powoduje wzrost temperatury ciała);

2. nowotwory złośliwe i łagodne;

3. sytuacje wymagające pierwszej pomocy;

4. krwotoki lub tendencje do wystąpienia krwotoku, wylewy krwawe pourazowe;

5. ostre i podostre stany zapalne niezależnie od ich umiejscowienia;

6. przerwania ciągłości skóry;

7. zakrzepowe zapalenie żył;

8. zator tętnicy;

9. objawy ucisku korzeni nerwowych;

10. zapalenie szpiku kostnego z przetokami;

11. wszelkie zmiany dermatologiczne (owrzodzenia, wypryski, egzema, łuszczyca, inne);

12. stany ropne;

13. owrzodzenia podudzi;

14. zaawansowane zmiany miażdżycowe naczyń;

15. nie wyrównana choroba nadciśnieniowa;

16. świeże zakrzepy;

17. tętniaki;

18. nie wyrównane wady serca;

19. choroby dróg piramidowych i móżdżku;

20. choroby pasożytnicze;

21. choroby zakaźne;

22. postępujący zanik mięśni;

23. zapalenia węzłów chłonnych.

Przeciwwskazania miejscowe :


1. zespolenia metalem;

2. żylaki kończyn dolnych.

 

Przeciwwskazania do masażu powłok brzusznych.

 

1. menstruacja;

2. choroba wrzodowa z krwawieniem;

3. choroby jelit z owrzodzeniem i krwawieniem;

4. stany zapalne dróg żółciowych;

5. kamica pęcherzyka żółciowego i nerkowa;

6. ostre i podostre stany zapalne narządów miednicy mniejszej;

7. ciąża.

Przeciwwskazania okresowe:

1. po zabiegach operacyjnych;

2. po endoprotezoplastyce stawów;

3. wczesny okres po urazach: złamaniach, skręceniach, zwichnięciach;

4. okres gojenia się tkanek miękkich 7 -14 dni;

5. po zdjęciu opatrunku gipsowego 5 dni;

6. bezpośrednio po dużym wysiłku fizycznym ( np. trening siłowy 5-6 godz.).

Przeciwwskazania względne:


1. ciąża;

2. leżenie w łóżku ponad 3 miesiące u ludzi z zaburzeniami krążenia;

3. objawy uciskowe korzeni nerwowych;

4. osteoporoza, łamliwość kości;

5. SM, jamistość rdzenia;

6. epilepsja;

7. hemofilia.

11. MASAŻ SPORTOWY

Poziom wyników sportowych we wszystkich dyscyplinach wzrasta z każdym rokiem. Stałe doskonalenie wyników sportowych wiąże się z systematycznym zwiększaniem intensywności i objętości treningu. W tej sytuacji zwiększa się zapotrzebowanie na odpowiednie wykorzystanie środków fizykoterapeutycznych przygotowujących do wysiłków, jak i przyspieszających restytucję powysiłkową.

Środki te określa się nazwą odnowy biologicznej.

Masaż sportowy powinien w praktyce sportowej spełniać cztery zasadnicze funkcje:

1. stanowić przygotowanie do treningu lub zawodów (uzupełnienie rozgrzewki)

2. po wysiłku przyspieszać restytucję organizmu

3. wspomagać leczenie kontuzji sportowych

4. utrzymywać cały organizm sportowca w sprawności fizycznej - tzw homeostazie ustroju.

Masaż sportowy to jeden z elementów kompleksu zabiegów wchodzących w skład odnowy biologicznej.

Masaż sportowy w zależności od zadań jakie ma spełniać dzielimy na:

• masaż podtrzymujący-kondycyjny;

• masaż przedwysiłkowy -zapobiegawczy;

• masaż międzywysiłkowy- regeneracyjny;

• masaż powysiłkowy- treningowy.

Masaż podtrzymujący-kondycyjny - stosowany jest w czasie przerw regularnych zajęciach sportowych.

Zadanie masażu:

• utrzymanie organizmu sportowca w sprawności fizycznej.

Najczęściej stosuje się masaże całego ciała, wykonywane co drugi dzień, w celu aktywizacji układu ruchowego i krążenia. W połączeniu z innymi zabiegami z odnowy biologicznej.

Masaż przedwysiłkowy - zapobiegawczy ( przedstartowy ) - przeprowadzany bezpośrednio przed zawodami lub treningami .

Zadanie masażu:

• maksymalne rozgrzanie w krótkim czasie tych grup mięśniowych, które mają

największy udział w danej dyscyplinie sportowej,

• uzupełnienie rozgrzewki.

W zależności od ilości opracowywanych grup mięśniowych masaż nie powinien przekraczać 10 min. Należy go wykonywać tak aby skończyć masować 5 -10 min przed startem.

W sportach wymagających długotrwałego wysiłku stosujemy dłuższy masaż , w wolnym tempie. W sportach wymagających krótkotrwałego wysiłku wykonujemy krótki, energiczne masaże. Uwagę należy zwrócić na opracowanie okolicy stawów i ścięgien, miejsca przejścia w brzuśce mięśniowe. Przy szczególnych warunkach atmosferycznych w czasie masażu przedstartowego możemy używać maści lub kremów rozgrzewających.

Masaż przedstartowy wpływa silnie na reakcje neuro-wegetatywne.

Apatia przedstartowa (ospałość, zdenerwowanie)

- czas masażu-10 min masaż,

• opracowujemy dolną część mięśni grzbietu,

• techniki o charakterze stymulującym, tj. oddziaływujące głęboko, wykonanych energicznie i szybko:

• głaskanie ,(1 min.)

• głaskanie głębokie,

• rozcieranie,(3 min.)

• ugniatanie,(4 min)

• oklepywanie.(2 min)

Gorączka przedstartowa(pobudzenie, zdenerwowanie)

• czas masażu- 10 min.

• opracowujemy górną część mięśni grzbietu,

• techniki o charakterze tonującym, uspokajającym, tj. wolne, rytmiczne, prowadzące do uspokojenia oddechu:

• głaskanie,(5 min)

• ugniatanie,(2 min)

• wstrząsanie.(3 min)

Masaż międzywysiłkowy - regeneracyjny (międzystartowy), przeprowadza się go w przerwie między poszczególnymi startami albo bezpośrednio po zawodach lub intensywnym treningu.

Zadanie masażu:

- doprowadzenie w krótkim czasie organizmu sportowca po dużym wysiłku do stanu prawidłowego.

Masaże przeprowadza się po krótkim odpoczynku i kąpieli.

Najwięcej czasu - 80 % poświęcamy na masaż grzbietu i karku, oraz grup mięśniowych które były najmniej obciążone. Najmniej czasu - 20% poświęcamy na masaż najbardziej zaangażowanych w wysiłek mięśni.

Czas masażu około 15 min.

Masaż powysiłkowy - treningowy- przeprowadza się w okresie całego cyklu treningowo - startowego uwzględniając duże przeciążenia.

Zadanie masażu:

• przygotowanie sportowca do treningu,

• eliminacja zjawiska przetrenowania,

• przyśpieszenia odnowy biologicznej organizmu.

Najczęściej wykonuje się 2 godz. po treningu lub zawodach stosując masaż trwający 60 min.

Przystępując do masażu sportowego należy uwzględnić czynniki:

1. Porę roku.

• jesienią-masaże bardziej pobudzające;

• wiosną- łagodne masaże.

2. Indywidualny dobór środków oddziaływani.

• Zawodnicy pobudliwi, łatwo reagujący na bodźce(przewaga ukł. współczulnego)- masaż o charakterze uspakająjącym;

• Zawodnicy mało aktywni, ociężali (przewaga ukł. przywspółczulnego)- masaż o charakterze pobudzającym.

3. Rodzaj wysiłku

• sporty siłowo-szybkościowe - masaż całego ciała (intensywny) 1 raz w tygodniu;

• sporty wytrzymałościowe- masaż rozluźniający (o charakterze łagodnym);

• sporty walki - nie wykonujemy masaży bezpośrednio po treningu, codziennie masaże poszczególnych grup mięśniowych, lub co drugi dzień masaż całego ciała;

• sporty techniczne - masaże ręczne są rzadziej wykonywane;

• gry zespołowe - masaże powinno się wykonywać codziennie wieczorem;

4. Wielkość obszaru oddziaływania

5. Stopniowanie intensywności i różnicowanie zabiegów

6. Cykliczne i systematyczne stosowanie masażu

ODNOWA BIOLOGICZNA W SPORCIE

Programowanie odnowy biologicznej

Prawidłowe postępowanie odnawiające powinno być podporządkowane planowi treningowemu. Głównie zależy ono od specyfiki danego okresu treningowego.

W całokształcie pracy treningowej, a w tym także w planowaniu procesu odnowy, bardzo ważna jest znajomość podstawowych funkcji ustrojowych, szczególnie narządów i układów najbardziej obciążonych podczas wysiłków fizycznych. Zabiegi odnawiające powinny być adekwatne do charakteru wykonywanej pracy.

Obciążenia fizyczne w zależności od uprawianej dyscypliny sportu dzieli się cykliczne i acykliczne.

W wysiłkach cyklicznych da się zauważyć zależność głębokości i charakteru zmęczenia (a więc i przebiegu odnowy) od mocy i czasu trwania pracy mięśniowej. W tym przypadku podstawowymi obiektami stosowanych zabiegów odnowy będą układ sercowo-naczyniowy i przemiana materii.

W sportach o cha­rakterze acyklicznym (sporty walki, gry zespołowe), w których wynik sportowy uzależniony jest od precyzyjnej i skoordynowanej czynności układu nerwowo-mięśniowego, sposób postępowania odnawiającego powinien doprowadzić do szybkiego przywrócenia równowagi procesów nerwowych, co w istotnym stopniu określa odnowę funkcji wegetatywnych.

Dokładne podanie schematów stosowania zabiegów odnawiających w każdej dyscyplinie sportowej z osobna nie jest możliwe, ponieważ wybór sposobów postępowania, natężenia i czasu trwania bodźców fizykalnych zależy od wielu zmieniających się czynników. Są one skutkiem specyfiki uprawianych dyscyplin, rodzaju oraz intensywności treningu, okresu rocznego cyklu treningowego, a także indywidualnych zróżnicowanych reakcji powysiłkowych sportowców.

Należy zwracać uwagę na właściwy dobór środków odnowy, ważny przy wszelkiego rodzaju łączeniach tych środków podczas jednego seansu odnawiającego, gdyż można zarówno podwyższyć, jak i obniżyć efekt odnawiający. Dla przykładu - elektroforeza w połączeniu z zastosowanym wcześniej zabiegiem cieplnym wpłynie na organizm korzystnie, a z kolei zimny natrysk zmniejszy efekt zabiegu cieplnego. Dlatego bardzo ważny jest odpowiedni dobór zabiegów odnowy stosowanych w zestawach (kompilacja oraz prawidłowa kolejność). Tezę tę potwierdzają liczne badania, np. często wskazany masaż ręczny w połączeniu z ciepłą kąpielą daje lepszy efekt niż każdy z tych środków zastosowany osobno, natomiast połączenie tego masażu z innymi zabiegami przynosi wynik dużo słabszy.

Środki odnawiające można stosować nie tylko po zakończeniu treningu, ale - w zależności od jego formy - niektóre zabiegi można próbować wykorzystać również w przerwach między kolejnymi wysiłkami. W krótkich przerwach powinny dominować środki świadomego rozluźnienia i odprężenia psychofizycznego. Przerwy nie mogą być całkowicie bierne, gdyż może to doprowadzić do zmniejszenia adaptacji wysiłkowej i braku motywacji do kontynuacji wysiłku. W przerwach można zastosować przede wszystkim masaż lub automasaż mięśni i stawów. W przerwach trwających nieco dłużej (ponad 30 min) można oprócz masażu zastosować np. ciepło-chłodny natrysk.

Po zakończeniu treningu pierwsze zabiegi o niewielkim natężeniu bodźców muszą mieć łagodny, uspokajający charakter. Później stosuje się już zabiegi o silniejszym działaniu.

Przy obciążeniach o charakterze lokalnym najlepszy efekt można wywołać wykorzystując środki o działaniu również lokalnym: masaż ręczny, wibracyjny, hydromasaż i masaż ciśnieniowy. Środki o działaniu ogólnym można zastosować później. Przy obciążeniach o charakterze ogólnym należy zastosować głównie środki odnawiające ogólne: sauna, zabiegi wodne całkowite i masaż ogólny. W tym przypadku zabiegi ogólne, w zależności od potrzeb, mogą być wspomagane środkami o działaniu lokalnym.

W sytuacji, gdy trening odbywa się dwa razy dziennie, po pierwszym z nich stosuje się przeważnie środki lokalne, po drugim natomiast środki o działaniu ogólnym. Identycznie postępuje się w przypadku dwóch lub kilku startów następujących po sobie. Trzeba mieć na uwadze typ pobudliwości zawodnika, stosując np. u bardzo pobudliwych zawodników bodźce o małym nasileniu i odwrotnie.

Odnowa w podokresie przygotowania ogólnego

W podokresie tym dominują treningi o charakterze ogólnym, gdyż kładzie się na­cisk na kształtowanie wytrzymałości ogólnej i siłowej. Trening taki obciąża inten­sywnie układy krążenia, oddechowy, wegetatywny i nerwowo-ruchowy sportowca. Zabiegi odnawiające, odpowiadające tym obciążeniom, czy też objawom zmęczenio­wym muszą działać na całe ciało lub ewentualnie miejscowo, gdyż dominuje zmę­czenie lokalne. Nadrzędną rzeczą w tym okresie jest wspomaganie wypoczynku we wszystkich przerwach międzytreningowych. W godzinach przedpołudniowych zaleca się regularne stosowanie zabiegów hartujących. Oto przykładowy schemat postępowania w tym okresie:

• chłodne lub ciepło-zimne natryski poranne, zakończone intensywnym auto-masażem w

• postaci rozcierania ciała,

• ciepło-chłodno-ciepłe naprzemienne natryski bezpośrednio po treningach z przewagą

• ćwiczeń siłowych; ewentualnie chłodno-ciepło-chłodne w sytuacji dużego przegrzania

• ciała po wysiłku,

• 2-3 razy w tygodniu po treningu (3 godz.) kąpiele ciepłe normalne lub mineral­ne, masaż

• ręczny (treningowy) lub podwodny; przy intensywnym codziennym treningu można na

• zmianę stosować ciepłą kąpiel - masaż ręczny (treningowy) - masaż podwodny,

• ogólne naświetlanie lampą soluks (może być miejscowe, jeśli zachodzi taka konieczność) - codziennie lub co drugi dzień,

• l raz na 7-10 dni sauna lub wieczorna gorąca kąpiel w celu obfitego pocenia.

W podokresie przygotowania ogólnego powinno się stosować masaż treningowy. Jest on uzupełnieniem treningu (dodatkowo obciąża organizm sportowca). Służy przyspieszeniu regeneracji organizmu, zapobiegając tym samym powstaniu zjawiska przetrenowania oraz różnego rodzaju przeciążeniom.

Stosując metodę ciągłą, interwałową w treningu o charakterze siłowo-szybkościowym zabiegi przegrzewające można wykonywać częściej, nie zapominając przy tym o konieczności zastosowania po treningu odpowiednio długiej przerwy na wypoczy­nek bierny.

Odnowa w podokresie przygotowania specjalnego

Zastosowanie elementów treningu specjalistycznego, tj. szybkości, siły specjalnej, wytrzymałości szybkościowej i techniki, powoduje, że częściej niż w podokresie po­przednim mogą wystąpić objawy zmęczenia obwodowego nerwowo-mięśniowego. Dlatego, poza wymienionymi wcześniej, zaleca się niejednokrotnie zabiegi lokalne, a szczególnie na eksploatowane partie mięśni i stawy. Są to: kąpiele mineralne ciepłe lub gorące, masaże ręczny i wirowy, naświetlenia soluksem, ciepłe kompresy. Zabie­gi ogólnie przegrzewające organizm (sauna lub kąpiel ciepła) stosuje się 1-2, a nawet 3 razy w tygodniu, ale tylko wtedy, gdy obciążenia treningowe nie powodują nad­miernego odwodnienia organizmu.

W podokresie tym wykorzystuje się głównie masaż treningowy o charakterze lo­kalnym. Zabieg całościowy zaleca się dwa razy w tygodniu, a w pozostałe dni masaż częściowy.

W przypadku masażu stawów większość czasu trzeba przeznaczyć na technikę rozcierania. Za pomocą tej techniki uzyskuje się elastyczność aparatu więzadłowego i większą zdolność do pracy. Rozcieranie powinno być nie tylko powierz­chowne, ruchy okrężne należy wprowadzać w głębsze warstwy, masując więzadła i torebkę stawową.

W celach profilaktyki przeciążeniowej i urazowej proponuje się uwzględnienie szerokiej gamy ćwiczeń wyrównawczych (np. streczing).

Odnowa w podokresie głównym (startowym)

W tym okresie występują duże obciążenia organizmu sportowca ze względu na częste starty, sprawdziany i zastosowanie treningu specjalistycznego, naśladowczego. Powstają również znaczne obciążenia sfery psychicznej zawodnika, co wzmaga zastosowanie pewnych elementów z zakresu metod psychologicznych relaksacyjnych.

• sporty wytrzymałościowe (np. lekkoatletyczne biegi średnie i długie, kajakarstwo, wioślarstwo, kolarstwo, biegi narciarskie i łyżwiarskie) - wskazane są zabiegi łagodne, uspokajające (kąpiele letnio-ciepłe) oraz lokalne przegrzewająco-rozluźniające (kąpiele ciepłe lub gorące, masaże ręczne (treningowy, przedstartowy, powysiłkowy), naświetlenia soluksem);

• sporty szybkościowe (np. sprinty w lekkiej atletyce, kolarskie, wioślarskie) - przewaga obciążeń układu nerwowo-mięśniowego i beztlenowego obszaru przemian metabolicznych determinuje przy dużej intensywności ćwiczeń wy­konywanie 1-2 razy dziennie zabiegów miejscowych przegrzewająco-rozluźniajacych (kąpiele, masaże ręczne (treningowy, przedstartowy, powysiłkowy) i wirowe, okłady, kompresy) i 2 razy w tygodniu zabiegów ogólnie przegrze­wających (sauna, gorąca kąpiel);

• sporty techniczne (np. gimnastyka, łyżwiarstwo figurowe, skoki i rzuty lekko­atletyczne) - z tytułu obciążeń ośrodkowego układu nerwowego (precyzja, ko­ordynacja ruchowa, odporność i koncentracja psychiczna) zabiegi restytucyjne muszą oddziaływać na powstałe napięcie i wywołane tym faktem zmęczenie ośrodkowego układu nerwowego. Szczególną uwagę trener odnowy powinien zwrócić na nadmiernie eksploatowane partie mięśniowe. Zaleca się natryski letnio-ciepłe o małym nasileniu mechanicznym, kąpiele mineralne letnio-ciepłe, masaże podwodne o temperaturze wody do 33°C. Przydatne są zabiegi hartujące w szerokim zakresie, o ile zawodnicy są już do nich przyzwyczajeni;

• sporty walki (np. boks, judo, zapasy) - ze względu na dominację obciążeń wytrzymałościowo-siłowych, szybkości eksplozywnej, refleksu, odporności i koncentracji psychicznej proponuje się dużą rozpiętość zabiegów odnawiają­cych. Codziennie można wykonywać lokalnie masaż ręczny (treningowy, przedstartowy, powysiłkowy), kąpiel solankową przed snem, natomiast co dru­gi dzień ogólną kąpiel letnio-ciepłą, masaż podwodny o temperaturze wody do 33°C i saunę. W przypadku dużych strat wodno-elektrolitowych na skutek tre­ningu, zabiegi ogólnie przegrzewające stosuje się wyjątkowo ostrożnie, tylko raz w tygodniu;

• sporty siłowo-dynamiczne (np. podnoszenie ciężarów, rzuty i skoki lekkoatle­tyczne, skoki narciarski) - efektem uprawiania tych dyscyplin jest nadmierne obciążenie aparatu nerwowo-mięśniowego (powstają duże napięcia dużych grup mięśniowych), dlatego wskazane jest stosowanie środków działających obwodowe i lokalnie. Dominują kąpiele cieple zwykłe lub mineralne połączone z wykorzystaniem twardej szczotki czy szorstkiej gąbki w celu nacierania ciała. Po kąpieli lokalnej wskazany jest łagodny masaż powysiłkowy. Nie należy za­pominać o masażu treningowym i przedstartowym. Z sauny i kąpieli gorących korzysta się w tych dyscyplinach rzadko;

• gry zespołowe (np. siatkówka, piłka nożna, koszykówka, hokej) - powodują przede wszystkim przeciążenie centralnego układu nerwowego i całego narządu ruchu sportowca, nierzadko doprowadzając do przegrzania organizmu. Po tre­ningach lub meczach wskazane są chłodno-ciepło-chłodne prysznice (w celu li­kwidacji przegrzania wysiłkowego), a codziennie wieczorem kąpiele ciepłe ogólne zwykłe, mineralne połączone z masażem ręcznym lub masaże pod­wodne w ciepłej wodzie. Raz w tygodniu zaleca się saunę lub gorącą kąpiel. Profilaktyczne, ze wzglądu na dużą urazowość jaką niosą ze sobą gry zespo­łowe, należy dodatkowo stosować lokalnie okłady, Kipiele solankowe, maści rozgrzewające, naświetlania podczerwienią. Stosuje się również masaże ręczne (treningowy, przedstartowy, powysiłkowy).

W okresie startowym wykorzystuje się głównie masaż przedstartowy. Jego zadaniem jest uzupełnienie rozgrzewki, czyli rozgrzanie w krótkim czasie tych partii mięśni, które przede wszystkim będą brały udział w wysiłku. Ponadto masaż ten ma za zadanie doprowadzenie zawodnika do stanu tzw. psychologicznej gotowości starto­wej, czyli w zależności od potrzeb ma pobudzić lub uspokoić. Większą uwagę należy wrócić na obszary szczególnie podatne na kontuzje, tj. stawy i miejsca, w których ścięgna przechodzą w brzuśce mięśniowe.

W sytuacji, gdy wysiłek powtarza się kilkakrotnie w ciągu dnia, np. na turniejach, dodatkowo należy zastosować masaż międzywysiłkowy. Jego celem jest jak najszyb­sze przywrócenie zawodnikowi zdolności wysiłkowej. Masaż rozpoczyna się po krót­kim odpoczynku i kąpieli. Tylko niewielką część zabiegu (ok. 20%) poświęca się na masaż mięśni najbardziej obciążonych. Pozostałą część (ok. 80%) przeznacza się na masaż grzbietu, karku i barków oraz mięśni, które brały najmniejszy udział w wy­siłku.

Odnowa w podokresie przejściowym

Jest to okres stopniowego roztrenowania, regeneracji organizmu oraz ewentualnej rehabilitacji. Zarówno trening, jak i zabiegi odnowy biologicznej powinny mieć cha­rakter ogólny. W tym okresie wykorzystuje się kąpiele solankowe, masaże pod­wodne, okłady i kąpiele borowinowe oraz saunę. Stosowany też jest masaż podtrzymujący, którego zadaniem jest utrzymanie sprawności fizycznej i psychicznej zawodnika. Na ogół wykonuje się masaż całkowity wykonywany codziennie lub trze razy w tygodniu, (co drugi dzień).

W rehabilitacji stosuje się natomiast masaż izometryczny, stawowy centryfugalny, kontralateralny i przyrządowy.

BIBLIOGRAFIA

1. Biriukow A. „Masaż sportowy”. „Sport i Turystyka”, Warszawa, 1974;

2. Dobrzański T. „Medycyna wychowania fizycznego i sportu”. Wydawnictwo Sport i turystyka, Warszawa 1989;

3. Dziak A., Tayara S. „Urazy i uszkodzenia w sporcie” Wydawnictwo Kasper Kraków 2000;

4. Ibrahimowa W.S. „Masaż punktowy”. Warszawa 1990;

5. Jankowiak J. ”Masaż leczniczy”, PZWL, Warszawa 1974;

6. Jankowiak J. „Fizykoterapia ogólna i kliniczna”. PZWL Warszawa 1968.;

7. Kasperczyk T, Magiera L., Mucha D., Walaszek R.: Masaż z elementami rehabilitacji, Rahmed, Kraków 1999;

8. Kasperczyk T, Magiera L.: Segmentowy masaż leczniczy, Wyd. Bio-Styl, Kraków 1997;

9. Kirch R.: Masaż sportowy, PZWL Warszawa 1965;

10. Kocjan P., Ewert E. : Medycyna sportowa, Polskie towarzystwo medycyny sportowej,14 miesięcznik, Nr.87,1998;

11. Konarska J. „Medycyna fizykalna” Warszawa 1974 PZWL;

12. Kunicew A.: Leczebnyj masaż, Medicina Moskwa 1976;

13. Lidel L.Thomas S. Beresford C. Porter A.; Masaż, techniki wschodu i zachodu. Delta W-Z Warszawa 1997;

14. Magiera L.: Leksykon masażu i terminów komplementarnych, Bio-Styl Kraków 2001;

15. Magiera Leszek „Klasyczny masaż leczniczy” Kraków 1994r.Wydawnictwo BIO-STY;

16. Podgórski T.: Masaż leczniczy, M-198.Zakład Doskonalenia Zawodowego, Warszawa 1988;

17. Podgórski T.: Masaż w rehabilitacji i sporcie.Wydawnictwo AWF, Warszawa 1989;

18. Prochowicz Z.: Masaż leczniczy klasyczny i masaż chiński, CMDNŚSzM, Warszawa 1986;

19. Prochowicz Z.: Podstawy masażu leczniczego, PZWL, Warszawa 1991;

20. Sawicki Z, Kassolik K. Pawlak H. „Nowe spojrzenie na współczesny masaż medyczny”.

21. Straburzyński G. Straburzyńska-Lupet „Medycyna fizykalna” PZWL W-wa 1997;

22. Strock U.: Masaż leczniczy, PZWL, Warszawa 1996;

23. Szczotka P. MikułaE.: Współczesny masaż, Body Work, Poznań 1998;

24. Thomas S.: Masaż w pospolitych dolegliwościach, Delta W-Z Warszawa 1997;

25. Traczyk W. Z. Trzebski A.: Fizjologia człowieka z elementami fizjologii stosowanej i klinicznej, PZWL, Warszawa 1989;

26. Walker Peter „Masaż dziecka” Warszawa 1997 „Delta W-Z”;

27. Zborowski A.: Masaż klasyczny, Wy d. A-Z, Kraków 1997;

28. Zborowski A.: Masaż segmentarny, Wyd. A-Z, Kraków 1997;

29. Zborowski A.: Masaż w wybranych jednostkach chorobowych /., Wyd. A-Z, Kraków 1997;

30. Zborowski A.: Masaż w wybranych jednostkach chorobowych II., Wyd. A-Z, Kraków 1998;

31. Zborowski Adam „Drenaż limfatyczny” Kraków 1995 Wyd. AZ.;

32. Zborowski K.: Masaż, (część teoretyczna) Centr. Met. Doskon. Naucz. Śred. Szkol. Medycz. Warszawa 1991;

33. Zembaty A.: Fizjoterapia, PZWL Warszawa 1087;

33

ŁUK ODRUCHOWY

EFEKTOR

OUN

RECEPTOR

---