POSTAWA CIAŁA
Postawą nazywamy układ ciała w pozycji stojącej. Odkąd ludzie zaczęli chodzić na dwóch nogach, dysponują tylko dwoma punktami podparcia, na których utrzymują równowagę całego ciała.
- To stan równowagi w którym mięśnie pracują najbardziej ekonomicznie, a stawy kręgosłupa są właściwie obciążone.
Rozwój postawy zależy od prawidłowości odruchów postawy i równowagi. Zgodnie z ogólną linią rozwoju, zachodzi ona w kierunku kranio - kauzalnym - od głowy do nóg. Dziecko uczy się stopniowo przyjmowania coraz to bardziej pionizowanych pozycji (wyższych) oraz wykonywanych w nich ruchów. Przyjmowanie coraz wyższych pozycji uwarunkowane jest właściwym rozkładem napięcia mięśni w odniesieniu do osi ciała. Rozkład ten umożliwia stopniowy rozwój stabilizacji części ciała zlokalizowanych bliżej osi, co nazywa się wzrostem napięcia centralnego.
Relacje napięcia centralnego i obwodowego umożliwiają przeciwstawianie się sile grawitacji.
GŁOWA
Głowa jest tym punktem, który poprzez swój wpływ na rozkład napięcia mięśniowego w obrębie tułowia i kończyn - warunkuje przyjmowanie prawidłowej postawy i utrzymanie równowagi. Dla przebiegu rozwoju najistotniejsza jest umiejętność unoszenia głowy i jej pionowego utrzymywania (kontrola ustawienia) w różnych pozycjach ciała.
ROZWÓJ POSTAWY
3 m-c - unoszenie głowy
4 m-c - wsparcie na przedramionach w leżeniu przodem, utrzymywanie głowy przez dłuższy czas
5 - 6 m-c - leżąc przodem podparcie na dłoniach i utrzymanie takiej pozycji
7 m-c - potrafi usiąść podpierane pod plecy, podtrzymywane pod pachami utrzymuje równowagę w staniu
8 m-c - aktywne przenoszenie ciężaru ciała na jedną stronę, doskonali się stabilizacja centralna. Dziecko potrafi siedzieć bez oparcia i utrzymać równowagę w siadzie przez dłuższy czas. Potrafi utrzymać pozycję stojącą podpierając się ścian.
9 -10 m-c - bardzo swobodnie czworakuje, zaczyna stąpać.
12 m-c - zmniejszenie płaszczyzny podparcia, kontrola postawy stojącej (początkowo z pomocą, później samodzielnie) próby pierwszych samodzielnych kroków.
24 m-c - dziecko pewnie chodzi i biega.
Prawidłowy przebieg rozwoju w początkowym etapie życia zapewnia wykształcenie się prawidłowego MECHANIZMU ANTYGRAWITACYJNEGO, który zapewnia możliwość przyjęcia prawidłowej postawy ciała.
ZACHOWANIE POSTAWY CIAŁA I ORIENTACJI PRZESTRZENNEJ zależy od:
- proprioreceptorów
- receptorów wzrokowych
- receptorów narządu równowagi
- układu przewodzącego
UKLAD ZMYSŁÓW jest systemem informacyjnym a informacja ta dotyczy:
- usytuowania ciała
- ustawień kątowych
- rozkładu sił ściskających
- stopnia i szybkości rozciągania miękkich elementów okołostawowych (głównie torebki stawowej)
- stanu mięśni czyli ich skróceniu lub rozciągnięciu.
Informacje proprioreceptywne skutecznie uzupełniają mechanoreceptory skórne. Sygnały z tych wejść są źródłem informacji o pozycji ciała oraz jego orientacji względem zewnętrznego i wewnętrznego układu odniesienia.
Układ wzrokowy
- jest najbardziej precyzyjny,
- prawdziwy system kierujący
- pozwala nam unieruchomić ciało w wyznaczonych miejscach, ulepszając precyzję w kontroli postawy.
Narząd równowagi czyli układ przedsionkowy, służy d właściwego utrzymania głowy względem kierunku działania siły ciężkości. Realizuje więc bezpośrednio zadanie orientacji przestrzennej sylwetki ciała.
Układ przewodzący
- mechanizm bezpośredni
- przejmuje kontrolę kiedy ruchy głowy przekraczają ustalone położenie.
KSZTAŁTOWANIE POSTAWY CIAŁA
w trakcie rozwoju postawy w OUN wytwarza się wzorzec postawy optymalnie zrównoważony dla każdego osobnika,
postawa wymaga sterowania opartego na sprzężeniu zwrotnym czyli na ciągłym dopływie informacji do OUN o aktualnym układzie ciała,
ten mechanizm sterowania postawą ciała - układ nadążny(serwomechanizm) - dopasowuje stan napięcia mięśniowego licznych grup do aktualnych potrzeb
w sterowaniu postawą ciała uzyskiwanie aktualnego układu ciała polega na oscylacji przez cały czas wokół zaprogramowanego wzorca postawy czyli dążeniu wciąż do osiągnięcia zaplanowanej pozycji
PATOLOGIA POSTAWY
na skutek przyjmowania nieprawidłowych pozycji w OUN utrwala się nieprawidłowy wzorzec - prowadząc do powstanie wady postawy
występujące wady strukturalne w układzie ruchu, które uniemożliwiają przyjęcie prawidłowej pozycji - prowadzą do utrwalenia nieprawidłowego wzorca w OUN
w przypadku obniżonego napięcia mm posturalnych, mechanizm odruchu postawy nie rozwija się prawidłowo, a dzieci kompensują jego niedobory ustawiając poszczególne odcinki ciała w sposób ułatwiający funkcjonowanie w warunkach grawitacji. Podstawowym problemem jest hipotonia posturalna, która zaburza funkcjonowanie pozostałych składowych mechanizmu antygrawitacyjnego.
KSZTAŁTOWANIE POSTAWY
kształtując prawidłowy nawyk postawy należy pamiętać że wyróżnia się dwa rodzaje nawyków postawy
- nawyki zamknięte (wewnętrzne) - bodźce wywodzą się ze środowiska wewnętrznego (własnego ustroju) a ruch odbywa się w stosunkowo stałych, niezmiennych warunkach
- nawyki otwarte (zewnętrzne) - powstające w zależności od rodzajów bodźców wyzwalających ruchy. Są reakcją na bodźce zewnętrzne, a ich przebieg związany jest z wyborem działania, cechuje je duża zmienność i nieprzewidywalność.
GLOBALNA OCENA POSTAWY
ANALIZA STRUKTURALNA
Mapa taśm anatomicznych - narzędzie do oceny wzrokowej ciała.
Koncepcja tensegracji - dopasowanie mechaniczne, skuteczność ruchu, umiejętności kinestetyczne - odczuwanie gdzie i jak porusza się ciało.
UKŁAD MIĘŚNIOWY
- mięśnie pracują pojedynczo
- pracują wzdłuż funkcjonalnych, zintegrowanych szlaków, połączonych szlakami powięzi
- każdy skurcz mm- jego napięcie rozprzestrzenia się na całą taśmę
- taki układ mięśniowy pozwala na wygenerowanie większej siły, lepszą amortyzację i przenoszenie obciążeń
- mięśnie leżące w pewnej odległości od np. miednicy mają mieć na nią wpływ i wspomagać działanie innych mięśni bezpośrednio z nią związanych
TENSEGRACJA
Opisuje zasadę zależności strukturalnej, w której kształt strukturalny zapewniany jest przez skończenie zamknięte, nieprzerwanie kompleksowe zachowania napięciowe systemu.
Tensegrytość zapewnia strukturze zdolność do rosnącego uginania się bez ostatecznego załamywania się lub rozpadania. Integralność całej struktury leży w pełni zamkniętej, wzmacnianej napięciowo sieci, a zjawiska kompresyjne stanowią lokalne wyspy […] Richard Fuller
Szkielet kostny - stanowi ciągłą kompresowaną strukturę. Struktury powięziowo - mięśniowe zawieszone są na stabilnym szkielecie i poruszają się wokół niego. Ten model mechaniczny obrazuje czynność poszczególnych mięśni względem szkieletu.
STRUKTURY MIĘŚNIOWO - POWIĘZIOWE, TAŚMY POWIĘZIOWE
taśma powierzchowna tylna
taśma powierzchowna przednia
taśma powierzchniowa boczna
taśma spiralna
taśma KG, KD
taśmy funkcjonalne
taśmy głębokie
TAŚMA TYLNA (TPT)
- łączy i ochrania całą tylną powierzchnię ciała
- składa się z dwóch części: od palców do kolan i od kolan do głowy
- funkcja tej taśmy polegają na utrzymywaniu ciała w pozycji pełnego wyprostu, zapobiega przyjmowaniu pozycji zgięciowej
- wyjątek - staw kolanowy ulegający zgięciu przy napięciu tylnej taśmy
- w pozycji wyprostowanej TPT wspomaga więzadła krzyżowe
- TPT wykonuje ruchy przeprostu i wyprostu
- w czasie rozwoju ruchowego dziecka TPT unoszą głowę dziecka do góry
- TPT zapewnia funkcjonale połączenia między krzywiznami kręgosłupa
- wyróżniamy krzywizny pierwotne Th, S
- stąd tez powstają kolejne wygięcia pierwotne i wtórne
- wygięcia wtórne zależą od równowagi mięśniowej
- zaburzenia równowagi w jednej z nich wymusza zmiany kompensacyjne w sąsiednich krzywiznach
TAŚMA POWIĘZIOWA PRZEDNIA (TPP)
- łączy powierzchnie przednia ciała od grzbietowej części stóp do bocznych części czaszki
- składa się z dwóch części: od palców do miednicy i od miednicy do głowy
Funkcja:
równoważeniu napięcia TPT
zapewnienie elastycznego wsparcia częściom szkieletu, które ustawione są do przodu względem linii środka ciężkości
utrzymują wyprost stawów kolanowych
wykonują ruchy zgięcia tułowia, stawów biodrowych, wyprost stawów kolanowych i zgięcie grzbietowe stóp
TPT wykonuje ruchy czynnościowe odc.szyjnego
TAŚMA POWIĘZIOWA BOCZNA
- zaczyna się na przyśrodkowej i bocznej stronie środkowej części stopy, przebiega boczną częścią podudzia i uda, przechodzi przez tułów pod obręczą barkową na kształt siatki dochodzi do czaszki w okolicy ucha
- TPB uczestniczy w wykonywaniu ruchów bocznych cała
- skłonu bocznego
- odwiedzenia stawu biodrowego
- ewersji stopy
- działa jak hamulec dla ruchów bocznych i skrętów ciała
WZORCE KOMPENSACJI POSTURALNE ZWIĄZANE Z TB ZAWIERAJĄ:
pronację i supinację stopy
ograniczenie zgięcia grzbietowego stopy
kolana koślawe lub szpotawe
ograniczenie przywiedzenia/ przykurcz mm przywodzących
przemieszczenie klatki piersiowej w bok
skłon boczny odcinak lędźwiowego
OCENA POSTAWY CIAŁA METODY:
wzrokowa ocena sylwetki
wzrokowa ocena wybranych parametrów postawy
metody rejestracji za pomocą fotografii, konturografii
metody oceny przy użyciu aparatury pomiarowo - rejestrującej
metody inne (podczerwień, ISIS…)
TAŚMY ANATOMICZNE
Taśmy anatomiczne ukazują w jaki sposób utrzymywana jest stabilizacja oraz w jaki sposób w czasie wykonywania ruchu przenoszone są obciążenia w obrębie ciała.
GLOBALNA OCENA POSTAWY
analiza postawy ciała w pozycji stojącej pozwala na przygotowanie strategii postępowania terapeutycznego
rozmieszczenie ciała i równowaga to zmienne neurologiczne procesy dynamiczne
kluczowym elementem w analizie postawy jest wykorzystanie taśm anatomicznych
ETAPY ANALIZY OBEJMUJĄ:
opisanie geometrii szkieletu
zbadanie wzorców tkanek miękkich (tworzących i utrzymujących postawę)
synteza integracyjna która pasuje do rozpoznanego wzorca
ustalenie strategii postępowania
ocena i ewentualna korekcja
ad. 1 musi zostać odpowiednio opisana przez określenia: zgięcie, pochylenie, przesunięcie, rotacja względem określonego punktu odniesienia
ad. 2 wzorzec polega na zwróceniu uwagi w którym miejscu tkanki wydają się skrócone i unieruchomione, które są nadmiernie rozciągnięte
Skrócenie TB (mm strzałkowe zaryglowane w skróceniu) po stronie zewnętrznej powoduje pronację i ewersję stopy taśma ta wymaga przesunięcia gr.mm strzałkowych w dół.
Od strony przyśrodkowej TPG m piszczelowy przedni zaryglowany w rozciągnięciu - taśma ta wymagać będzie przesunięcia w górę.
Skrócenie TPG powoduje supinację i inwersję stopy, należy przesunąć m piszczelowy w dół.
Od strony bocznej TB - m strzałkowe zaryglowane będą w rozciągnięciu, należy wykonać prace przesuwania w górę.
Przednie pochylenie miednicy - przegroda przednia jest skrócona, należy więc rozciągnąć ją wraz z przywodzicielami, a tylną powierzchnię należy przesunąć (obniżyć) w stronę kaudalną.
Tylne pochylenie miednicy - część przednia wymagać będzie przesunięcia w stronę kaudalną obniżenia, tylna rozciągnięcia (uwolnienia)
Ad. 3 łączymy wzorzec struktury ze wzorcem tkanek miękkich. Połączenie zaobserwowanych nieprawidłowych ustawień układu kostnego i pociągnięć tkanek miękkich jest procesem subiektywnym, poddawanym korekcji.
Terapia, ocena i ewentualna korekcja postępowania terapeutycznego - postępowanie kompleksowe.
Zastosowanie technik manualnych.
Zastosowanie ćwiczeń korekcyjnych ; joga, stretching, PIR.
Zastosowanie ćwiczeń utrzymujących uzyskaną korekcję.
EDUKACJA I REEDUKACJA POSTURALNA
Istnieje wiele definicji określających sposób „trzymania się” człowieka, jednak najbardziej rozpowszechnione jest twierdzenie, iż:
„Prawidłowa postawa to taka, która występuje dostatecznie często, aby można ją było uznać za charakterystyczną dla danej populacji.”
Zarówno prawidłowa jak i nieprawidłową postawę kształtuje wiele czynników np wzajemne ułożenie:
głowy
ramion
kręgosłupa
klatki piersiowej
miednicy
kończyn
a także budowa ciała
Często sylwetka jest wyrazem emocji i uczuć, co szczególnie dobrze widoczne jest u dzieci. Gdy są one zadowolone i radosne, prostują się i podnoszą wysoko głowę.
Natomiast gdy odczuwają smutek lub zagrożenie, instynktownie „kurczą się w sobie” - wysuwają barki do przodu a głowę spuszczają w dół.
Prawidłowa postawa zależy od prawidłowo wykształconego układu kostno - więzadłowego i mięśniowo - nerwowego.
PRAWIDŁOWA POSTAWA CHARKTERYZUJE SIĘ :
prostym ustawieniem głowy
fizjologicznymi krzywiznami kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej i prostym kręgosłupem w płaszczyźnie czołowej
dobrym wysklepieniem klatki piersiowej
dobrze ustawiona miednicą na głowach kości udowych
prostymi i równymi kończynami dolnymi i prawidłowym wysklepieniem stopy
POSTAWA CIAŁA W ROZWOJU OSOBNICZYM
Okres niemowlęctwa
Postawę możemy zacząć obserwować dopiero przy pierwszych próbach stania. Prawidłowa postawa w tym okresie charakteryzuje się:
- wykształconym przodowygięciem w odc.szyjnym i lekkim tyłowygięciem w odcinku piersiowo - lędźwiowym
- lekko zaokrąglonymi plecami
- lekkim zgięciem w stawach biodrowych i kolanowych
- mocno uwypuklonym brzuchem
Postawa w wieku 7-8 lat
- wyraźne ukształtowanie przodowygięcia lędźwiowego
- lekko uwypuklony brzuch, choć już wyraźniej mniej jak we wcześniejszym okresie
- dość prężna i mocna postawa
Postawa w okresie dojrzewania
W tym czasie następuje pogorszenie postawy fizjologicznej:
* ponownie uwypukla się brzuch
* plecy nadmiernie się zaokrąglają
* głowa pochyla się ku przodowi
Dziewczęta
- niekiedy występuje tyłowygięciem w stawach kolanowych
- barki wysuwają się do przodu - jest to następstwem chęci ukrycia rozwijających się piersi
- kończyny górne zwisają wzdłuż ciała i są nieco wysunięte do przodu, co jeszcze bardziej pogłębia zaokrąglenie pleców - wynika to z wysunięcia barków.
Chłopcy
- sylwetka staje się niesymetryczna w związku z nagłym wzrostem
- kończyny górne zwisają wzdłuż ciała, wydają się być nieproporcjonalnie długie
- głowa pochyla się do przodu
Koniec okresu dojrzewania
W tym czasie sylwetka nabiera najkorzystniejszego ukształtowania:
- następuje ostateczne ukształtowanie przodowygięcia w odcinku lędźwiowym kręgosłupa,
- brzuch staje się płaski, plecy proste
- silnie rozwija się tkanka mięśniowa
Okres po 35 roku życia
- brzuch zaczyna lekko zwisać i wystawać
- zmniejsza się długość kręgosłupa (wskutek zmian w krążkach międzykręgowych)
- plecy zaczynają się zaokrąglać
NIEPRAWIDLOWA POSTAWA CIAŁA
Za nieprawidłową (wadliwą) postawę ciała, uważa się wszelkie nieprawidłowości sposobu trzymania się w pozycji stojącej (we wszystkich płaszczyznach), które wyróżniają się innym niż normalny układem ciała. Nieprawidłowości te są odwracalne. Wada postawy ciała to utrwalone błędy w układzie kostnym, błędy w ogólnej postawie i błędy przestrzenne w układzie ciała. Są one wynikiem zmian patologicznych.
Przyczyny wad są różnorodne. Mogą być wywołane zmianami zewnętrznymi (środowiskowymi) takimi jak:
brak ćwiczeń i zabaw ruchowych
złe nawyki postawy
brak korekcji ze strony wychowawców lub rodziców
ciągła jednostajność pozycji (telewizja, komputer)
Są to wady nabyte.
Wyróżnia się również szereg wad wrodzonych. Są to przypadki, w których wystąpiły zmiany w budowie ciała będące następstwem działania jakiś czynników w okresie płodowym:
w układzie kostnym - zrosty kręgów, kręgozmyk, rozszczepy kręgów, dodatkowe żebra
w układzie mięśniowym - np wrodzona atonia mięśni, postępujący zanik mięśni
NIEPRAWIDŁOWA POSTAWA CIAŁA - KSZTAŁTOWANIE WADY POSTAWY
OKRES I okres zmian czynnościowych
Niektóre grupy mięśniowe ulegają rozluźnieniu i rozciągnięciu, natomiast w innych wzmożenie napięcia i skrócenie mięśni.
Czas trwania tej fazy kształtowania wady jest różny. Wynosi od kilku tygodni do kilku miesięcy (jest to uzależnione od stopnia czynnika wpływającego na rozwój wady). Jest to także najlepszy okres do przeciwdziałania pogłębianiu się wady.
OKRES II powstanie przykurczy
W fazie tej dochodzi do powstania przykurczy więzadeł, ścięgien, mięśni.
Może ona trwać kilka tygodni, miesięcy a nawet lat.
Działanie korekcyjne może być tu jeszcze całkiem skuteczne (raczej na początku fazy)
OKRES III zmiany strukturalne(utrwalone przykurcze)
Wady tego okresu określa się jako wady patologiczne. Ćwiczenia korekcyjne pozwalają na zastopowanie dalszego rozwoju wady, jednak całkowitą jej likwidację można osiągnąć tylko dzięki złożonemu postępowaniu rehabilitacyjnemu (w tym zabiegowi operacyjnemu)
NAJCZĘSTSZE WADY POSTAWY
PLECY OKRĄGŁE
pogłębienie kifozy piersiowej
barki i głowa wysunięte do przodu
klatka piersiowa spłaszcza się i zapada do wnętrza ciała
łopatki odstają (objaw charakterystyczny)
osłabienie mm grzbietu
przykurcz mm klatki piersiowej
upośledzenie funkcji oddechowej klatki piersiowej
PLECY WKLĘSŁE
pogłębienie lordozy lędźwiowej
przodopochylenie miednicy
wypięty brzuch
wypięte pośladki
mm brzucha i pośladkowe osłabione
PLECY WKLĘSŁO - OKRĄGŁE
pogłębienie krzywizn piersiowej i lędźwiowej
głowa pochylona do przodu
klatka piersiowa spłaszczona
rozciągnięcie mm prostownika grzbietu odc. Th
skrócenie mm prostownika grzbietu w odc. L
przykurcz mm obręczy barkowej i klatki piersiowej
rozciągnięcie mm brzucha
osłabienie mm pośladkowych
PLECY PŁASKIE
spłaszczenie krzywizn kręgosłupa (zmniejszenie wytrzymałości kręgów na obciążenie)
wada ta sprzyja powstawaniu skolioz
SKOLIOZA
boczne skrzywienie kręgosłupa, jest to odchylenie od osi anatomicznej całego kręgosłupa, lub jego odcinka w płaszczyźnie czołowej
kręgosłup odchylony od pionu w lewo lub prawą stronę lub w kilku odcinkach jednocześnie
charakterystyczne asymetrie barków i łopatek
deformują sylwetkę
są przyczyną zaburzeń różnych układów i narządów (np. upośledzenie oddychania)
WADY STÓP
- płaska
- płasko - koślawa
- poprzecznie płaska
- szpotawa
- wydrążona
- końska
- piętowa
STOPA PŁASKA niewydolna czynnościowo. Niewydolność statyczno - dynamiczna. Przeciążenie stopy doprowadza do zniekształceń. Zaburzenia funkcji, bólu.
STOPA PŁASKO KOŚLAWA pięta opiera się brzegiem przyśrodkowym o podłoże.
STOPA PŁASKA POPRZECZNIE obniżenie sklepienia podłużnego stopy. Występowanie palucha koślawego
STOPA WYDRĄŻONA przykurcz rozcięgna podeszwowego, ustawienie szponiaste palców
WADY POSTAWY
Odchylenia w ustawieniu głowy i szyi. Zwiększona kifoza piersiowa. Niedbała postawa. Wysunięcie głowy do przodu.
KLATKA PIERSIOWA KURZA
wysunięcie mostka do przodu
upośledzeni e ruchów klatki piersiowej
zmniejszenie pojemności oddechowej
KLATKA PIERSIOWA LEJKOWATA
Zapadnięcie mostka
Barki wysunięte do przodu
Paradoksalne ruchy oddechowe
Skłonność do schorzeń układu sercowo - naczyniowego i oddechowego
PROFILAKTYKA I LECZENIE
Postępowanie zapobiegające powstawaniu wad:
ograniczenie siedzącego jednostajnego trybu życia
zwiększenie ogólnej aktywności fizycznej
wykształcenie i kontrolowanie prawidłowego nawyku postawy podczas czynności dnia codziennego
zapewnienie właściwego miejsca pracy i odpoczynku
bieżąca kontrola i obserwacja postawy dziecka
DO ĆWICZEŃ KORYGUJĄCYCH POSTAWY KRĘGOSŁUPA zalicza się:
ćw.elongacyjne (wydłużające)zmniejszające nadmierne krzywizny kręgosłupa
ćw.korygujące określona wadę
ćw.antygrawitacyjne z dodatkowym oporem przyłożonym na osie ciała
ćw.nawyku prawidłowej postawy
PROFILAKTYKA I LECZENIE
METODA KLAPPA
Metoda redukująca krzywizny w płaszczyźnie strzałkowej i czołowej. Polega ona na połączeniu pozycji odciążających różnymi ćwiczeniami KKGG i KKDD.
System ćwiczeń Klappa wprowadza czynne ruchy wykonywane siłami chorego przy wyzyskiwaniu zalet pozycji horyzontalnej, które charakteryzują się:
odciążeniem kręgosłupa, przez wyeliminowanie szkodliwego działania siły ciężkości na jego krzywiznę
ułatwianie korekcji przez zmniejszanie napięcia mm grzbietu
wydatny w tej pozycji zakres ruchów kręgosłupa w odcinku lędźwiowym i szyjnym
korzystne warunki do oddychania i pracy układu krążenia
METODA S. MAJOCHA
Zasadniczym elementem tej metody jest dobór pozycji wyjściowych, które stanowią odciążenie dla kręgosłupa takie jak leżenie, klęk podparty, zwisy odwrotne. Drugim ważnym elementem jest dobór odpowiednich ćwiczeń, które zapewniają kompleksowe leczenie korygujące skoliozy.
Ze względu na problemy i trudności jakie niesie ze sobą wada postawy coraz większy nacisk kładzie się na zapobieganie ich powstawaniu.