ROLA DIAGNOZY

W WYCHOWANIU

RESOCJALIZACYJNYM

I. Wstęp

Specyfika zjawisk podlegających rozpoznaniu w diagnozie resocjalizacyjnej wskazuje na uwzględnianie kontekstu praktycznego dokonywanego rozpoznania, co wynika z jej decyzyjnego charakteru, czyli podstawowej funkcji związanej z nadawaniem sensu podejmowanym oddziaływaniom resocjalizacyjnym. Trafność rozpoznania stawowi podstawę skuteczności działań. Diagnoza resocjalizacyjna jako podstawa oddziaływań praktycznych zawsze ma dwa wymiary - indywidualny i społeczny. Indywidualny wiąże się z diagnozą przypadku i rozwiązywaniem jego indywidualnych problemów. Społeczny zaś dotyczy formułowania ogólnych zaleceń metodyki postępowania w określonych przedmiotem danej dyscypliny przypadkach, wraz ze sprawdzeniem ich skuteczności. To z kolei wiąże się z trafnością wewnętrzną i zewnętrzną. Trafność wewnętrzną wyznacza zgodność dokonanego rozpoznania ze stanem faktycznym, co determinuje skuteczność oddziaływań resocjalizacyjnych, podejmowanych wobec konkretnego przypadku. Trafność zewnętrzną zaś wyznacza skuteczność działań profilaktycznych i korekcyjno- resocjalizacyjnych podejmowanych wobec całej klasy podobnych przypadków, co wiąże się z poprawieniem danej sfery oddziaływań praktycznych, wynikającym z zapotrzebowań społecznych w danym zakresie. Działania mogą być skuteczne indywidualnie, ale nie dają się aplikować społecznie, a więc wyników diagnozy indywidualnej nie można zastosować w szerszych oddziaływaniach praktycznych.

Przedmiot diagnozy resocjalizacyjnej jest z jednej strony specyficzny, czyli niedo­stosowanie społeczne, a z drugiej niespecyficzny, gdyż jest nim jednostka traktowana jako pewne indywiduum, byt złożony i uwikłany w szeroki kontekst społeczno- kulturowy, analizowany jako system wzajemnie warunkujących się elementów osobowości i czynników umiejscowionych „poza-ja" na różnych poziomach systemu społecznego. Cel diagnozy resocjalizacyjnej musi zostać poszerzony, gdyż nie wystarczy dokonać tu analizy symptomatologii, struktury i dynamiki zjawiska, ale konieczna jest rekonstrukcja wielowymiarowego i dynamicznego obrazu człowieka, jego psychofizycznego i społecznego funkcjonowania, uwikłanego dodatkowo w system społecznych zależności, które zwrotnie na nią oddziałują.

Proces oceny diagnostycznej i projektowania resocjalizacyjnego odbywa się na podstawie przyjętej (ale społecznie, kulturowo lub rozwojowo uzasadnionej) aksjologii pedagogicznej, teorii resocjalizacji (wskazującej strategie i metody działania adekwatnego do określonej sytuacji) oraz stwierdzonych stanów faktycznych (wyjściowy stan osobowości, wyjściowy stan sytuacji wychowawczej. Aspekt czynnościowy tak rozumianej diagnozy jest rozszerzony w stosunku do poprzednich jej ujęć, obejmując:

• opis, dokonywany w kategoriach zestawienia danych obserwacyjnych i przyjętych konstruktów teoretycznych,

• ewaluację, związaną z oceną i wartościowaniem zidentyfikowanych stanów, według przyjętych standardów społecznych i aksjologicznych,

• projektowanie działań resocjalizujących, co wiąże się z formułowaniem celów, zaleceń metodycznych i rekomendacji praktycznych,

• weryfikację trafności dokonanego opisu, ewaluacji i sformułowanego projektu, przez stosowanie rozumowania wyjaśniającego, uzasadniającego i postulującego (pozwalającego wyjść poza dostarczone informacje, oraz dokonywanie obserwacji w toku bezpośredniej praktyki resocjalizacyjnej.

II. Funkcje diagnozy resocjalizacyjnej

Diagnoza resocjalizacyjna spełnia bardzo istotne funkcje:

• funkcje opisowe (jaki jest stan rzeczywistości, co jest i jakie to jest) - trafny i uprawomocniony opis symptomów, genezy i mechanizmów regulacyjnych niedostosowania społecznego,

• funkcje eksplanacyjne, wyjaśniające (dlaczego identyfikowany stan się pojawił i jakie mechanizmy regulacyjne są za to odpowiedzialne), polegające na uzasad­nianiu, usprawiedliwianiu występowania zjawiska niedostosowania społecznego (pro­cesu, stanu, struktury, funkcji, genezy), dokonywanym na podstawie przyjętych założeń teoretycznych,

• funkcje ewaluacyjne (czy i na ile identyfikowany stan odbiega od powszechnie przyjętych standardów), polegające na dokonywaniu zestawień danych opisowych dotyczących niedostawania społecznego z odpowiednimi normami psychometrycznymi, zdrowotnymi, formalno-prawnymi, moralnymi, obyczajowymi i społecznymi (wzory ról i sposobów zachowania się) bądź aksjologicznymi (ideały, wartości, modele zachowania, modele dojrzałej osobowości), określającymi prawidłową adaptację społeczną jednostki,

• funkcje ekspresyjno-terapeutyczne, polegające na tym, że samo ujawnienie
  i możliwość ekspresji problemów i lęków jednostki stanowi czynnik terapeutyczny
  wentylujący i aktywizujący badanie diagnostyczne, jednak w specyficznej sytuacji diagnozy resocjalizacyjnej proces ujawniania może mieć znaczenie „represyjno-traumatyzujące" (zasady etyczne),

• funkcje utylitarno-optymalizujące (na ile stan istniejący odbiega od stanu
  optymalnego i jak doprowadzić do stanu optymalnego), co wiąże się z projektowaniem pedagogicznym, dokonywanym na podstawie uzyskanych danych - obserwacyjnych, teoretycznych i aksjologicznych - które pozwalają dobrać odpowiednie metody
  i techniki oddziaływań modyfikujących zaburzenia funkcjonowania jednostki i jej otoczenia,

• funkcje weryfikacyjne (czy zidentyfikowany stan i jego wyjaśnienie jest trafne, a podjęte działania właściwe i skuteczne), dokonywane w bezpośredniej praktyce, a związane z doskonaleniem poznania i działania modyfikacyjnego w toku oddziaływań wychowawczych, co wskazuje, że samo działanie stanowi źródło informacji o wychowanku i jego sposobach reagowania na projektowane bodźce i sytuacje wychowawcze, stanowiąc zarazem podstawę doskonalenia metod pracy z osobą nieprzystosowaną społecznie,

• funkcje prognostyczne (jak będzie się dany stan rozwijał), polegające na przewidywaniu kierunku i przebiegu (ewolucji) zjawisk i procesów związanych z niedostosowaniem społecznym w sytuacji braku interwencji resocjalizacyjnej lub w sytuacji, kiedy interwencja o charakterze socjotechnicznym, wychowawczym czy terapeutycz­nym zostanie podjęta.

III. Przedmiot i zakres diagnozy resocjalizacyjnej

Przedmiot i zakres diagnozy resocjalizacyjnej jest uzależniony od przyjętej przez diagnostę koncepcji prawidłowego vs wadliwego przystosowania społecznego i preferowanej koncepcji resocjalizacji, tzn.. teorii wyjaśniających mechanizmy zmiany poziomu i jakości uspołecznienia jednostki. Przyjęcie określonych celów oddziaływania resocjalizującego, w połączeniu z wiedzą ogólną (teoretyczną) i diagnostyczną (metodologiczną), dysponowanie odpowiednimi metodami i technikami działania modyfikującego, pozwalają na formułowanie projektu modyfikacji (zasad, kierunków, reguł, dyrektyw, środków, form i metod) stanu rzeczy stwierdzonego w postępowaniu diagnostycznym. przedmiot diagnozy resocjalizacyjnej musi zostać ujęty w systemowej perspektywie interpretacyjnej (system cipproach), w której przedmiot poznania ujmowany jest szeroko w aspekcie jego funkcji (czynności, aktywności), struktury (wzajemne związki między jego podsystemami i elementami składowymi) i dynamiki (ewolucji, czyli zmienności w czasie - geneza, stan obecny, prognoza), a więc w ujęciu ontologicznym i epistemologicznym, które są nierozdzielne i wzajemnie się warunkujące.

Struktura procesu diagnozowania nie może być przyjęta arbitralnie, gdyż jest wyznaczana bezpośrednio przez przedmiot diagnozy (co ma być rozpoznawane, w jakim zakresie i w jaki sposób), ujęty ogólnie (np. niedostosowanie społeczne) lub skonkretyzowany (np. zachowania, mechanizmy regulacyjne zachowań, role społeczne, postawy), co wynika z przyjętej teorii nieprzystosowania społecznego. Ilustrując tę tezę, można odwołać się do podstawowych modeli funkcjonalno-strukturalnych procesu diagnozowania :

• uznanie, iż istotą niedostosowania społecznego są zachowania, ukształtowane przez czynniki zewnętrzne, sprzeczne zaś z istniejącymi w danej kulturze, społeczeństwie i przestrzeni historycznej normami, wyznacza przedmiot diagnozy resocjalizacyjnej, którym są wyłącznie zachowania (model behawioralny) podlegające następnie modyfikacji (terapia objawowa, behawioralna - działania semiotropowe),

• przyjęcie założenia, iż istotą niedostosowania społecznego jest zaburzony rozwój psychospołeczny (źródło zaburzeń relacji interpersonalnych), czyni przedmiotem diagnozy jakość stosunków społecznych i ich determinanty (ujęcie funkcjonalne), czyli wewnętrzne mechanizmy regulacji stosunków „ja-świat", czego egzemplifikację stanowi interakcyjny model diagnozy i skorelowane z nim oddziaływanie modyfikujące zaburzone mechanizmy regulacji stosunków interpersonalnych (terapia przyczynowa - działania etiotropowe),

• przyjęcie założenia o złożonym charakterze zjawiska niedostosowania społecznego (np. antagonizm destrukcyjny), determinowanego polietiologicznie, dynamiczngo, wskazuje konieczność ujęcia interdyscyplinarnego i systemowego, stąd przedmiot
  diagnozy jest złożony, a jego elementami są nie tylko objawy, ale także czynniki endogenne i egzogenne wzajemnie się warunkujące oraz mechanizmy dynamizujące procesy nieprzystosowawcze (model interdyscyplinarny lub systemowy), działania zaś modyfikujące muszą uwzględniać złożoność zjawiska i wewnętrzne sprzężenia między
  różnymi elementami i mechanizmami zaburzeń, wraz z wykorzystaniem mechanizmów
  uczynniających (terapia objawowa i przyczynowa - działania semiotropowe, etiotropowe i ergotropowe).

Podstawowe cechy i wyznaczniki specyfiki diagnozy resocjalizacyjnej. Generalną zasadą diagnozy w resocjalizacji jest konieczność uwzględnienia jej dynamiczności, stąd rozpoznanie powinno obejmować przeszłość i bieżące przeżycia, doznania, sytuację jednostki, co wiąże się z natychmiastową decyzją w zakresie działań naprawczych o charakterze terapeutyczno-resocjalizacyjnym. Diagnoza taka spełnia funkcje ratownicze, chroniąc jednostkę przed dalszą możliwością pogłębiającej się destrukcji psychospołecznej.

Należy też podkreślić, iż diagnoza resocjalizacyjna nie stanowi czynności jednorazowej i autonomicznej, ale jest procesem sprawdzanym w toku działań naprawczych, co wskazuje na cykliczność, cyrkularność (nieskończoność) i dynamizm jako jej niezbywalne cechy. Ze względu na decyzyjny i praktyczny charakter diagnoza resocjalizacyjna ma więc postać procesu ciągłego i nieskończonego (Kępiński 1989), co wskazuje na cykliczność postępowania diagnostycznego dokonywanego w określonym porządku organizacyjnym i strukturalnym -- od konstatacji istotnych z punktu widzenia przyjętej teorii niedostosowania społecznego faktów dotyczących wszelkich sfer funkcjonowania jednostki i jej otoczenia społeczno-kullurowego (diagnoza konstatująca fakty), co pozwala na poczynienie założeń co do kierunku działań podejmowanych zarówno wobec jednostki, jak i jej środowiska (diagnoza ukierunkowująca), a wreszcie także sprawdzenie dokonanego rozpoznania (diagnoza weryfikacyjna), które jest związane zarówno ze sprawdzeniem uzyskanego obrazu diagnostycznego, jak i przyjętych rozwiązań praktycznych (oddziaływania resocjalizacyjnego).

IV. Ogólny tok postępowania oraz charakter i etapy diagnozy resocjalizacyjnej zależą od przyjętych założeń teoretycznych dotyczących natury i przyczyn zjawiska niedostosowania społecznego. Wiemy już, że diagnoza resocjalizacyjna sprowadza się w konkretnym przypadku do diagnozy:

-Nozologicznej- opis przypadku

-Problemowej- ocena trudności wynikających z zaburzenia lub stanowiących ich źródło

-Projektującej - zakres potrzebnych działań służących zmianie

-Sprawdzającej efekty podjętych działań- weryfikacja poprzednich etapów diagnozy.

Jeżeli chodzi o obszary diagnozy resocjalizacyjnej to na podstawie założeń prakseologicznych sformułowano ogólny schemat diagnozy wychowawczej, możliwy również do wykorzystania w resocjalizacji, stąd model ten uwzględnia dwa główne obszary:

a)ocenę wyjściowego stanu sytuacji wychowawczej( a w niej diagnozę społeczną, środowiskową, zewnętrzną)co wyznacza obszar diagnozy, która koncentruje się na czynnikach, które warunkują indywidualny rozwój jednostki i sposób wypełniania przez nią ról społecznych

b)ocenę wyjściowego stanu osobowości , która wyznacza obszar diagnozy skupionej na sposobie funkcjonowania jednostki

Wskazane obszary poznania wyodrębnione na podstawie przedmiotu diagnozy dotyczą jedynie oceny wstępnej która musi być poszerzona o dwie kategorie oceny

c)ocenę przebiegu postępowania modyfikacyjnego której przedmiotem jest określenie znaczenia warunków w których dokonuje się proces resocjalizacyjny

d)ocenę efektów rozpoznania diagnostycznego i działań resocjalizacyjnych co wiąże się z ponownym rozpoznaniem rzeczywistości wychowawczej która uległa bądź nie zmianie przez planowy i zorganizowany wpływ z wykorzystaniem określonych form, metod i środków oddziaływania różnych osób i instytucji.

Kryteria oceny i jej przedmiot, czyli oceniane elementy muszą być w diagnozie końcowej (efektów) i diagnozie wstępnej (stanu osobowości i rzeczywisto­ści wychowawczej) takie same, co daje możliwość porównania stanu początkowego z rezultatem działania, stanowiąc zarazem miarę skuteczności podjętych działań.

V. Etapy diagnozy resocjalizacyjnej

1.Diagnoza konstatująca fakty, wobec których zachodzi konieczność postępowania reformującego lub korygującego. Faktami tymi mogą być np. negatywne reakcje jednostki na wymagania i nakazy pełnionych ról społecznych lub zaburzenia w jej za­chowaniu. Jest to zatem diagnoza stanu, dotycząca pozytywnych i negatywnych jego przejawów (diagnoza pozytywna i negatywna) gdzie dokonuje się opisu sytuacji wy­chowawczej oraz stanu osobowości i walorów intelektualnych oraz ich wyja­śnienie. Określa się tutaj rodzaj występujących zaburzeń i dewiacji, mechanizmy psychospołeczne leżące u ich podłoża, skutki osobiste i społeczne występujących zaburzeń. W efekcie uzyskujemy możliwie pełny opis ist­niejącego stanu rzeczy oraz formułujemy konkluzję tj. oceniającą, zawierającą decyzję o podjęciu działania interwencyjnego lub powstrzymaniu się od niego.

2. Diagnoza projektująca,polega na sformułowaniu wielu hipotez i postulatów stanowiących podstawę podjęcia decyzji o kierunku i zakresie planowa­nych działań naprawczych adekwatnych do problemu. Dokonuje się tu wielu ocen typu: prawidłowe czy zaburzone. Następną czynność stanowi projektowanie działań inter­wencyjnych, zależnych od dokonanego rozpoznania i zakładanych celów pedagogicz­nych (profilaktycznych, wychowawczych,· resocjalizacyjnych) i określenie związku między postulowanym stanem etapowym lub finalnym (skutek) i projektowanymi za­biegami interwencyjnymi (przyczyna), które do niego prowadzą. Celem i funkcją tego etapu jest optymalizacja działań korekcyjnych, co musi uwzględniać nie tylko specyfi­kę, nasilenie, genezę, stadium i tendencje rozwojowe danego zjawiska, ale także formy, metody, środki i możliwości, jakimi dysponuje się obecnie przy podejmowaniu działań profilaktyczno-wychowawczych.

3. Diagnoza kontrolująca przebieg oddziaływań, związana z oceną warunków procesu oddziaływań resocjalizacyjnych, które mogą mieć wpływ na ostateczne rezul­taty. Jej przedmiotem powinny także być stan osobowo­ściowy i warunki środowiskowe, ale celem zasadniczym jest poznanie czynników sytu­acyjnych i osobowych mających potencjalnie wpływ na przebieg zaprojektowanego działania (np. cechy osobowe wychowawcy, jego kompetencje, błędy wychowawcze, błędy oceniania, reakcje podmiotu oddziaływań na podmioty wychowujące, charakter wzajemnych relacji, wpływ grupy, funkcjonowanie instytucji resocjalizacyjnej i reakcje podmiotu oddziaływań na jej właściwości czyli tych czynników, które określamy jako podmiotowe i przedmiotowe uwarunkowania procesu diagnostyczno-terapeutycznego.

4. Diagnoza efektów, sprawdzająca. Polega na analizie logicznej ale głównie na ocenie uzyskanych efektów po wdrożeniu projektu działania. Nadrzędnym kryterium oceny jest tu postulowany stan osobowościowy i stan rzeczywistości wychowawczej wynikający z przyjętych standardów rozwojowych lub społecznych. Sposób dalszego postępowania zależy od tego czy nastąpiły jakieś zmiany w stosunku do oceny początkowej i na ile oceniany efekt jest zbliżony do stanu optymalnego lub postulowanego.

III. Formalna struktura modelu diagnozy resocjalizacyjnej

Strukturalny model diagnozy resocjalizacyjnej wynikający z przedstawionych założeń metodologicznych można opisać w postaci formalnych elementów, które się na niego składają, obejmują zaś:

-etapy postępowania diagnostycznego(diagnoza konstatująca fakty, diagnoza projektująca, diagnoza weryfikująca - kontroli przebiegu działań resocjalizacyjnych i ich rezultatów),

-jego główne obszary i elementy podlegające ocenie diagnostycznej (stan psychofizyczny i osobowościowy jednostki, stan środowisk wychowawczych, warunków i efektów działań resocjalizacyjnych),oraz

-kategorie stanów rzeczywistości podlegające rozpoznaniu (diagnoza stanu, warunków i efektów), które znaczeniowo na siebie zachodzą, stanowiąc jednak stopniowe uszczegółowienie czynności wpisanych w postępowanie diagnostyczne.

VI. Pełny model diagnozy resocjalizacyjnej

Strukturalny model diagnozy resocjalizacyjnej musi być rozwijany w aspekcie dodatkowych założeń teoretycznych i metodologicznych, porządkujących proces diagnozy praktycznej. Pierwsze z nich dotyczy ukierunkowania procesu poznania, co wiąże się z określeniem stanów rzeczywistości podlegających identyfikacji ujętych w kategoriach pasywów (dia­gnoza negatywna) i aktywów (diagnoza pozytywna), które dokonuje się z uwzględnie­niem logicznie uporządkowanego ciągu czynności poznawczych o różnym charakterze (postawienie problemu, zbieranie informacji, postawienie hipotezy diagnostycznej, refleksja teoretyczna, i wstępne postawienie diagnozy).

Model ten obejmuje także przekroje poznania (podłużny i porzeczny). Z jednej strony uwypukla to konieczność spojrzenia na sytuację jednostki przez pryzmat całej jej biografii(przekrój podłużny) i stanu obecnego (przekrój porzeczny), ale z drugiej nie wskazuje bezpośrednio konieczności prognozowania. Wskazuje, bowiem możliwość prognozowania na podstawie uchwycenia sytuacji jednostki w perspektywie jej przeszłości, ale zawsze specyficznie odzwierciedlającej się w sytuacji obecnej, co łącznie analizowane daje dopiero podstawę formułowania prognoz. Innymi słowy, zakłada się tu, iż przeszłość jednostki (jej biografia rozpatrywana w różnych płaszczyznach funkcjonowania) może powodować różne konsekwencje dla obecnego (i przyszłego) jej funkcjonowania, co zarazem eliminuje możliwość wyjaśniania mechanizmów zaburzeń w kategoriach przyczynowo-skutkowych (ta sama przyczyna może wywoływać różne skutki, co jest modyfikowane osobowościowo i sytuacyjnie.

Model ten wskazuje także konieczność pozyskiwania informacji z różnych źródeł, które ściśle są skorelowane z płaszczyznami obserwacji. Badany podmiot stanowi główne źródło informacji w tym sensie, iż należy szczególnie uważnie analizować jego subiektywną perspektywę widzenia, jako najbardziej znaczącą dla interpretacji, gdyż sposób postrzegania określonych sytuacji wyznacza ich oddziaływanie na jednostkę.

VII. Kategorie czynności wyznaczających przebieg procesu diagnostycznego

Struktura procesu diagnozowania traktowanego jako czynność praktyczna, wyznaczona jest przez trzy ogólne klasy czynności:

-określenie przed­miotu diagnozy (postulowanie),

-wybór metody, technik i narzędzi diagnozy (optyma­lizowanie) oraz

-zastosowanie tychże metod, technik i narzędzi (realizacja), ale nie mniejsze znaczenie mają tu czynności związane z opracowaniem teoretycznym ze­branego materiału diagnostycznego w drodze rozumowania (wyjście poza dostarczo­ne informacje) i projektowaniem oddziaływań interwencyjnych. Diagnoście zatem potrzebna jest nie tylko wiedza z zakresu metodyki badania rzeczywistości wycho­wawczej, ale i metodyki jej modyfikowania.

Generalnie więc, aby diagnosta wycho­wawca mógł dobrać odpowiednie metody i środki postępowania resocjalizującego, powinien rozeznać:

a) rodzaj i nasilenie negatywnych zachowań jednostki, co ozna­cza identyfikację objawów z próbą dokonania opisu typologicznego niedostosowania społecznego, oraz próbę określenia stadium rozwoju zaburzeń,

b) przyczyny wykole­jenia, czyli podstawowe mechanizmy i źródła destruktywnych zachowań - predyspo­zycyjne, motywacyjne,

c) czynniki, na których można oprzeć proces resocjalizacji, tkwiące w jednostce i w jej środowisku. Dodatkowo proces ten musi zostać zweryfikowany (diagnoza końcowa) w kontekście znaczenia warunków przebiegu procesu oddziaływań resocjalizacyjnych (osobowych, instytu­cjonalnych i sytuacyjnych) dla jego efektywności i skuteczności, a także musi zostać sprawdzona trafność dokonanego wstępnie rozpoznania (diagnoza stanu, wstępna) i trafność zaprojektowanego sposobu oddziaływania (środki, metody, formy).

Podsumowując, w najprostszym ujęciu na diagnozę składają się klasyfikacja i szczegółowy opis wybranych stanów faktycznych, ich ocena z punktu widzenia norm i standardów (fizjologicznych, psychologicznych, pedagogicznych, społecznych) ist­niejących na gruncie danej dyscypliny, konkluzja działania interwencyjnego lub wstrzymania się od niego oraz sprawdzenie uzyskanego obrazu diagnostycznego i pod­jętych działań modyfikujących.

VIII. Model postępowania diagnostycznego w ujęciu K. Ostrowskiej

W model metodologiczny diagnozy resocjalizacyjnej można wpisać różne aspekty zjawiska niedostosowania społecznego, wynikające z przyjętych założeń teoretycznych dotyczących jego natury i istoty. Jedną z propozycji teoretycznego ujęcia podstawowych aspektów niedostosowania społecznego jest mapa diagnostyczna przedstawiona przez K. Ostrowską. Autorka przyjmuje, że nieprzystosowanie jednostki jest funkcją wadliwie funkcjonującego systemu rodzinnego i społecznego i proponuje sporządzenie tzw, mapy problemu, która jest podstawą sformułowania opisowej diagnozy nieprzystosowania społecznego jednostki co z kolei stanowi punkt wyjścia do opracowania wielokierunkowego programu oddziaływania modyfikującego zachowanie.

Przedstawione modele nie eliminują potrzeby myślenia diagnostycznego , wręcz odwrotnie zmuszają do twórczego myślenia ponieważ uwzględniają większą liczbę danych niż ma to miejsce w badaniach metodami klinicznymi i psychometrycznymi.

10

---