„PODRĘCZNIKI DO KSZTAŁCENIA POLONISTYCZNEGO W ZREFORMOWANEJ SZKOLE - KONCEPCJE, FUNKCJE, JĘZYK” red. H. Synowiec
Jerzy Podracki, Anna Kwiatkowska
Składniowy system pojęciowo-terminologiczny w wybranych podręcznikach dla kl. IV - VI szkoły podstawowej.
Autorzy postanowili zbadać system pojęć i terminów syntaktycznych w wybranych podręcznikach dla szkoły podstawowej znanych wydawnictw.
Uważają, że niekorzystna jest tendencja do skupiania się wyłącznie na praktycznych problemach użycia języka, a pomijanie propedeutycznej wiedzy o jego budowie. Wiedza propedeutyczna to rozumienie pojęć i znajomość ich nazw.
Podręczniki służą najpierw uczniom, a potem nauczycielom. Muszą uwzględniać potrzeby obu stron.
Pojęcia i terminy powinny stanowić uporządkowaną całość - system. Autorzy podręczników "doczepiają" często mechanicznie wiadomości ze składni do różnych działów. Jest to zarzut zwłaszcza w stosunku do tzw. podręczników łącznych - łączących pojęcia z tekstami umożliwiającymi ich obserwację i opis. Czasami dochodzi w podręcznikach do rozbicia materiału na niespójne części.
Repertuar pojęć dla każdego podręcznika jest inny ze względu na brak precyzji Podstawy programowej (2 punkty z zakresu składni: wypowiedzenia oznajmujące, pytające, rozkazujące, w tym zdania i równoważniki; związki wyrazów w zdaniu, w tym rola podmiotu i orzeczenia). Do autora należy decyzja jakie pojęcia znajdą się w podręczniku i jak będą przedstawione. Problem występuje w określeniu niezbędnego minimum tych pojęć i terminów. Inny problem spotykamy przy definiowaniu pojęć. Rozbieżności mogą powodować chaos poznawczy.
Wnioski i obserwacje wynikające z porównania materiału syntaktycznego:
1. Podstawowe konstrukcje syntaktyczne (wypowiedzenie, zdanie, równoważnik zdania)
wszędzie pojawiają się pojęcia: zdanie (pojedyncze i złożone), równoważnik. z reguły słusznie pomija się w SP wykrzyknienie i zawiadomienie.
najczęściej określa się równoważnik jako konstrukcję bez formy osobowej czasownika, ale nie zawsze wspomina się o możliwości uzupełnienia konstrukcji verbum finitum na podstawie kontekstu, sytuacji.
nadrzędnym pojęciem składniowym jest wypowiedzenie, które jest precyzowane zakresowo lub jest definiowane w różny sposób. Niedobra jest sytuacja, w której nic się o wypowiedzeniu nie mówi, choć wymienia się to pojęcie.
2. Podział zdań (wypowiedzeń) pojedynczych.
autorzy podręczników wszędzie wydzielają zdania pojedyncze nierozwinięte i rozwinięte. nierozwinięte składają się z podmiotu i orzeczenia lub samego orzeczenia. rozwinięte dodatkowo z określeń. Jeden podręcznik definiuje je inaczej - zdanie nierozwinięte to zdania pojedyncze zawierające tylko konieczne części zdania aby były poprawne gramatycznie i znaczeniowo.
Autorzy artykułu proponują nie wyodrębniać wypowiedzeń wykrzyknikowych. W charakterystyce zdań powinno się wychodzić od aktu mowy i intencji nadawcy.
3. Części zdania.
wszędzie pojawiają się pojęcia: podmiot, orzeczenie, określenie. Rodzaje określeń (przydawka, dopełnienie, okolicznik ) występują tylko w niektórych podręcznikach np. Między nami.
W większości podręczników stawia się znak równości między orzeczeniem i formą osobową rzeczownika. Wyjątkiem jest podręcznik Jutro pójdę w świat ( jako orzeczenie traktowane są też formy zakończone na -no, -to.
4. Związki składniowe.
autorzy artykułu sugerują, aby związki zgody, rządu i przynależności omawiać w gimnazjum, choć w niektórych podręcznikach do SP pojawiają się te zagadnienia. Związki rządu omawiane są w szkole na przykładzie połączeń rzeczowników z przydawką dopełniaczową, co nie jest właściwe z punktu widzenia dydaktyki. powinno się je omawiać na przykładzie wyrazistych połączeń czasownika i przymiotnika, później ewentualnie z rzeczownikiem np. kierowanie szkołą, sprzątanie klasy.
Autorzy stwierdzają, że w podręcznikach szkoły podstawowej nie możemy mówić o synktatycznym systemie pojęciowo-terminologicznym, ponieważ każdy podręcznik zawiera inny zestaw pojęć terminów.
Olga Przybyla
Zagadnienia fonetyki w wybranych podręcznikach dla klas IV-VI szkoły podstawowej.
Fonetyka zajmuje coraz wyższą pozycję w nauczaniu polonistycznym. Kształcenie z zakresu fonetyki i fonologii ma 3 wymiary: sprawnościowy, poprawnościowy i estetyczny.
Proponuje sie uczącym obserwacje narządów mowy w trakcie artykulacji dźwięków, zmierza się do wykształcenia wyrazistości mowy, koryguje się nieprawidłowości dykcji i doskonali słuch fonematyczny, który zapobiega błędom.
nauczanie fonetyki wymaga od nauczyciela dobrze ustawionego głosu i nienagannej dykcji oraz umiejętnego posługiwania się środkami ekspresji żywej mowy np. pauzą, akcentem itp. Ważny jest też sposób opracowania zagadnień z fonetyki w podręczniku.
Autorka poddała analizie serie podręczników do kształcenie literacko-kulturowego i językowego dla kl. IV-VI : Między nami, Oglądam świat, Słowa na start pod względem omawianych treści z zakresu nauki o głoskach oraz zakresu łączenia fonetyki z innymi działami wiedzy o języku i kształceniem literacko-kultrowym.
w podręcznikach fonetyka została:
1. wyodrębniona jako dział gramatyki opisowej lub
2. skorelowana z ortografią, fleksją, słowotwórstwem i kształceniem literacko-kulturowym.
zagadnienia z zakresu fonetyki zostały przedstawione w formie definicji:
1. głoski i litery
2. samogłoski i spółgłoski
3. różnych funkcji głoski "i" oraz poprawnego oznaczania miękkości spółgłosek.
4. sylaby i dzielenia wyrazu na sylaby (przenoszenia do następnej linni).
5. głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych.
6. głosek nosowych i ustnych.
7. głosek miękkich i twardych.
8.akcentu wyrazowego.
Autorka zwraca uwagę, że mimo zdefiniowania głoski i litery, w poleceniach i ćwiczeniach te pojęcia są stosowane synonimicznie, co prowadzi do błędów merytorycznych. Również w ćwiczeniach nazywa się litery samogłoską i spółgłoską, zamiast stosować określenie 'litera oznaczająca głoskę', zgodnie z prymarną funkcją mowy w stosunku do pisma.
Wiadomości i ćwiczenia obejmują kwestie: rozumienia różnicy między głoską a literą, rozróżnienie samogłoski i spółgłoski, prawidłowe dzielenie wyrazu na sylaby, rozumienie i dostrzeganie różnych funkcji głoski i , rozróżnianie głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych, poprawne zapisywanie głosek dźwięcznych w wyrazach, poprawne wymawianie głosek nosowych, poprawne zapisywanie ą i ę w czasownikach, poprawne zapisywanie ą, ę w większości wyrazów, poprawne oznaczanie miękkości spółgłosek, poprawne artykułowanie głosek i akcentowanie wyrazów na 2.,3.,4. sylabę od końca, właściwe akcentowanie wyrazów.
w podręcznikach obowiązuje zasada stopniowania trudności, o czym świadczy duża ilość ćwiczeń propedeutycznych, a wśród nich wprowadzających, informacyjnych i różnicujących.
Bardzo ważnym zagadnieniem w nauczaniu fonetyki jest uświadomienie różnic między pisownią a wymową.
Wprowadzanie wiadomości w oderwaniu od ich funkcji pragmatycznych sprawia, że uczniowie nie uświadamiają sobie celu i sensu nauki fonetyki. Wymawiając jakąś głoskę narząd mowy przygotowuje się już do wypowiedzenia następnej przez co zmienia się brzmienie tej pierwszej. Procesowi upodobnienia głosek (asymilacji) w podręcznikach nie poświęcono wiele uwagi mimo iż jest bardzo istotne w rozwijaniu poprawnych nawyków wymawianiowych.
Łączenie fonetyki z innymi działami:
dużą wagę przywiązuje się w podręcznikach do związku fonetyki z nauczaniem poprawnego ortograficznie zapisu. Jednak w większości ćwiczeń litera 'przesłania' głoskę. zależności między poprawnym pismem a poprawnością wymawianiową są jedynie sygnalizowane.
autorzy podręczników zwracają uwagę na wykorzystanie fonetyki w nauce morfologii, tj. fleksji i słowotwórstwa. umiejętność rozróżniania głoski i litery umożliwia:
prawidłowy podział wyrazów na temat i końcówkę.
odróżnianie rzeczowników niezmiennotematowych i zmiennotematowych oraz podział wyrazu na podstawę słowotwórczą i formant.
zagadnienia fonetyki są skorelowane z innymi działami języka, ale brakuje ich usystematyzowania, uczeń może nie dostrzec jak ważne są wiadomości o zjawiskach fonetycznych w opanowaniu przez niego umiejętności językowych.
im wyższy etap edukacji, typ mniejszą rolę przywiązuje się do poprawnej wymowy. na lekcjach jest mało ćwiczeń kształcących umiejętności słuchania i słyszenia oraz wyrazistości i poprawności wymowy. brakuje w podręcznikach zadań praktycznych służących poznawaniu technik wymawiania np. obserwacji narządów mowy.