Jan Kasprowicz, Wybór poezji, oprac. Jan Józef Lipski, wyd. 3 rozszerz., Ossolineum, Wrocław 1990.
I. Biografia
ur. 12.12.1860, chłop, biedota
uwłaszczenie upowszechnienie oświaty, poczucie narodowe, aspiracje polityczne (partie chłopskie, organizacje)
inteligent chł. pochodzenia
neohumanizm, tradycja helleńska, wartości humanistyczne, kalokagathia
znajomość Biblii, lektur staropolskich, romantycznych; kółka samokształcenia, konspiracja
debiuty w 1882 i późniejsze, w pismach socjalistycznych
krótkie małżeństwo z Teodozją Szymańską, później poczucie winy, fobie
pobyt w więzieniu i odejście od socjalizmu
1889-1890 w redakcji „Kuriera Lwowskiego”
1888 zbiór Poezje
Ślub z Jadwigą Gąskowską, która odeszła z Przybyszewskim
endecja (Liga Narodowa)
1905 doktorat o Lenartowiczu
II. Naturalizm
dwoisty podmiot lir. - chłop-inteligent
naturalizm niemiecki = blisko ekspresjonizmu; monizm, bliski idealizmowi niemieckiemu, kreacja naśladująca przyrodę, ekspresja podmiotu, aktywizm sztuki, zainteresowanie Shelleyem
poezja lipska - Giordano Bruno (narracyjno-retoryczny; zarys dziejów Bruna, przekazanie treści z sugestią postaw i ocen, perswazja, apel do intelektu i emocji; fragm. ody, przemówienia, narracji; apostrofy, paralele, wyliczenia; zwrot do serca człowieka = ludzkości; etyka prometejska - właściwa naturalizmowi niem. i expresj., świat jako walka dobra i zła, etyka > estetyka, tylko aktywność człowieka i bunt przeciw złu zapewni zwycięstwo dobra, altruistyczny bunt, dobro ludzkości, męczeństwo, optymizm: walka po stronie z góry zwycięskiej, to doktryna Shelleya)
opisowa poezja naturalistyczna (Zolowska) w poezji o temat. chłopskiej i robotniczo-urbanist. 1885-1892: 2 tendencje
1 opisowa - opis, statyka, malarskość, Obrazki natury, tu: W chałupie (protokolarność = nagromadz. prostych danych z obserwacji; selekcja tematyczna: szczegóły budzące niechęć, brzydkie detale, nieestetyczne; obraz nędzy - symbol wulgarności moralnej; etyzm - prymat wartości etycznych; mentalność chłopa: kolektyw, lęk wobec urbanizacji, pomnażanie życia; obraz statyczny, ale coraz więcej szczegółów, jak w kamerze, iluzja ruchu)
2 narracyjna - opowiadanie, dynamika, poetyckość; 40 sonetów Z chałupy (rozległa panorama, szczegóły społeczne, obyczajowe; obraz życia wsi kujawskiej, konflikty chłopa z miastem, rozwarstwienie społ. samej wsi; podmiot lir. rozdwojony, zna wieś, opozycja dawniej - teraz, biograficzna); naturalistyczne gawędy chłopskie (epickie; obraz życia chłopa i wsi, widzenie od wewnątrz - narrator zintegrowany z opisywanym światem, ma jednolity system wartości, obyczaj; wnikliwość, realizm)
dramatyzowane poematy (poematy filoz.; Shelley; walka dobra ze złem), dramat naturalistyczny
poezja publicystyczna; U piramidy (50. rocznica powst. list., dezaktualizacja hasła rewoluc. „Vive la Pologne!” wobec bliskiego wyzwolenia ludów przez rewolucję prolet.), antyklerykalizm, socjalizm
III. Modernizm
przełom modernistyczny: subiektywizm, irracjonalizm, tradycja romant.; fr. symbolizm, niem. ekspresjonizm; umowny początek modernizmu = 1894 (wyd. II serii Poezji Tetmajera), O, zbliż się śmierci (jęz. ekspres.-emocjonalny; emocje podmiotu, pesymizm, melancholia, ból, przewrotne z nich zadowolenie, masochistycznie narcystyczne cierpienie, demonstracyjność, klęska ideałów), Stłum tę chęć życia (Schupenhaueryzm)
wiersz przejściowy - poemat Miłość (3 części: Il Amore desperato, Miłość-Grzech - jak naturalistyczna nowela, rewizjonizm obyczajowo-moralny, liberalizm, Amor vincens - przełom, miłość metafiz., przyroda jako świątynia)
przełom ok. 1890, wtedy w „Kurierze Lw.” (interes ludu, zjednoczenie ziem pl., program niepodległościowy, antyszlacht., antykler., śledził prasę niem. i zabór pruski, moralistyka, probl. społ.; krytyka lit. i teatralna - monizm, poszukiwanie syntezy odbijania rzeczywistości w utworze i ekspresywnego kreowania rzeczywistości przez poezję; dualistyczna walka dobra ze złem, prometejska walka o sprawiedl. społ.; marksizm w poezji - odbicie walk, pragnień, dążeń jednostki i społecz., wyraz ideologii klas)
poezja zaangaż. społ., aktywizm, subiektywizm (jak u Byrona), krótko nie lubił wtedy symbolizmu
epizod: symbolizm, impresjonizm: Amor vince, hymny (Wstań, orkanie!, Waruno!…), tom Miłość 1895, Z gór, Krzak dzikiej róży 1898; zagadnienia i doznania metafiz., intensyfik. roli przyrody (nie naturalne środow. dla homo sociale, ale symbol spraw wiecznych), nastrój, psychologizacja, walory kolorystyczne; odejście od probl. społ. (Byłeś mi dawniej bożyszczem, o tłumie!); zawsze zaangażowany etycznie, poeta sumienia; symbolizm (estetyka: piękno jako klucz do Absolutu; metafiz., Chrystus; liryka bezpośr.: doznania podmiotu wprost, pejzaż wewnętrzny, np. W ciemności schodzi moja dusza; lub pseudonimy: mówienie wprost tylko o przyrodzie, symbolu przeżyć czł., np. cykl Z Tatr, Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach)
symbolizm: penetrowanie świata idei i wartości absolutnych za pocą nowej poetyki; metafiz.; świat przedst.. sugeruje świat wyższy (róża i limba)
impresjonizm: zmysłowa konkretność, chwilowość subiektywnego doznania, relatywność doznań, psychologia; malarskość (barwne plamy, światł)
Taniec zbójnicki (temat tatrzański, Podhale, folklor, naślad. pieśni lud.)
sym-imp = statyka, melanch., kunsztowne formy wersy. (np. sonet)
przed hymnami - ekspresjonizm niemiecki (mentalność, światopogl. i kultura chł., prometejskość romant.); hymniczność, kosmiczność, katastrofizm; hymn (gat. Kultu relig., podniosły, modlit., podm. zbiorowy); Nie było bytu ani niebytu (filoz. i religia Indii, jak u Schopenhauera), Wstań, orkanie! (cyt. z hymnu chrześc. „Dies irae! Dies illa!”); dynamika, pęd, hiperbole, gwałtowne uczucia, trwoga, detal barw, chwilowość, wiersz wolny; kontrasty; Salome (motyw Salome i ścięcia Jana Chrz., motyw religijny + erotyczny, perwersja, sadyzm, szaleństwo kobiety, niszczycielska siła), Dies irae
hymny - 3 zbiory, scalone w 1922, nie wszystkie utw. czyste gatunkowo; tradycja pieśni kościelnej; Dies irae (sekwencja Tomasza z Celna); Święty Boże (Suplikacje, pieśń błagalna); Salve Regina (antyfona, Godzinki); malarstwo śrdw. i renes.; uczta Herodiady, Salome i Jan Chrz., Sąd Ost.; metafiz.; etyka: wzajemne stos. człowieka i Boga, zagadn. winy, grzechu (religijne etyczno-społ.), kryzys wartości (obojętność Boga), przełom ufności w Salve Regina (ufność w boski porządek świata, skażonego przez grzech, katolicyzm później w Księdze ubogich); katastrofizm - kryzys cywili. i wartości (Dies irae, dzień sądu, Apokal.)
modernizm = brak afirmacji świata (szukanie punktu oparcia poza nim); krytyka moralna; etyzm (prymat wart. moraln.); metafizyczne dobro w sferze duchowej, a zło w materialnej; rewolucja etyczna w sferze ducha, konflikt ducha i materii; realia społeczne (konkret); bunt zbiorowości wobec zła / prometejski bunt w imię zbiorowości, subiekt. obraz buntu (ekspres.); wizja: wyraz-ekspresja i podrzędne wobec niego poznanie; bezpośredniość obraz
wizyjne obrazowanie (nie intelekt i realizm), Dies irae, Święty Boże, Moja pieśń wieczorna; subiektywizm, wizje kosmiczne (cały świat), hiperbola, dynamizm, gwałtowność, krzyk
kolory - funkcje emocjonalne (gwałtowność), czerwień (krew, pożar), wstręt, obrzydzenie, negatywne emocje, brud, rozkład, fizjologia, kalectwo, choroby; dualizm materii i ducha, naturalizm (zło, ciało)
symbole ekspresjonistyczne - łatwy do odczytania, połączony z podobnymi metaforami, zawężony znaczeniowo
krajobraz = wewnętrzny, f. ekspres.
wiersz wolny - różne rodzaje wersów
[zbiór O bohaterskim koniu i walącym się domu] rewolucja 1905, świadomość kryzysu cywili.-moralnego; „ginący świat”, wizja katastroficzna, mieszczanie i ich niskie wartości, burżuazja
walor realiów miasta, nowoczesny urbanizm (groźna siła, negatywny, przerażający, niedomowy, fascynujący demonizm)
Dies irae - panorama apokalipsy, kryzys moralny, parodia (spłycenie, zbanalizowanie, wulgaryzacja wielkich mitów religijnych, gł. chrześc., i etycznych), demask. kryzysu, cynizm
liryczna spowiedź własnego kryzysu ideowo-moralnego, rozdarcie - O walącym się domu, Filozof
Cień - ideowy rozrachunek z religią, kryzys moralny i ideowy, „ginący świat”, mesjanizm wyzwalającej rewolucji, dążenie do zmian społ. jako dążenie religijne
ballady - twórczość ludowa, Taniec zbójnicki 1896, stylizowany ludowo, dużo autentycznych motywów, folklor podhalański, prymitywizm (reakcja na przerafinowanie ekspresj.: sztuka-krzyk, bezpośredniość, głębokie doznanie, dotarcie do dna duszy) = człowiek natury (1 lud lub 2 dawność, gł. śrdw., też 3 czarna i hinduska egzotyka, 4 święci i geniusze, prości jak Franciszek), Pieśń o pani, co zabiła pana (jak Lilie), Pieśń o burmistrzance (Gopło), nawiąz. do romant.; Pieśń o Waligórze (1904; motywy ludowe, baśń, Waligóra jako młpl. poeta, ponadludzki, „sny o potędze”, gigantyzm, nadczłowieka; miłość destrukcyjna; fobia seksualna)
Ballada o słoneczniku - nastrój klęski, przygnębienia, melancholia, autoironia, autodestrukcja; bezinteresowne zniszczenie kwiatu = zło moralne, zakłócenie ładu
Marchołt gruby a sprośny - ludowy, trywialny mędrek; misterium tragikomiczne; problematyka moralna; zestaw. z Faustem; świadomy prymitywizm; konc. karnawału; lud jako byt w czasie cyklicznym; groteska; wulgaryzacja; fizjologia; seksualność; Faust-Pan; obraz rewolucji skarnawalizowanej
Księga ubogich - zgoda na świat, wewn. spokój; panorama świata (krajobraz) realna i zhumanizowana (harmonia człowieka z naturą dzięki Bogu chrześc., nadającemu ład); przyroda (znak Boga, dzięki niej częściowe chociaż poznanie, zbliżenie się), nieautonomiczna (znak rzeczywistości ponadzmysłowej); symbolizm (nastrój, transcendencja); uznanie cielesności w porządku moralnym świata, materialność; realność przyrody; synteza duszy i ciała w duch chrześc. (grzech = skażenie, ale nie ost. zło), Bóg obecny w świecie
motyw: Biblia pauperum i prostaczków; prymitywizm (Żegnaj mi, księgo ty moja!), franciszkanizm (ubodzy, moralność ubogich duchem, wspólnota, wiersz XXI Cokolwiek o tym powiecie; prawa metafiz. w przyrodzie, utożsam. Boga i przyrody, która mu świadczy, w Tą samą chodzę drogą), „ludzie” jako bliscy (serdeczność), afirmacja życia, pojęcie grzechu wycofane na rzecz „skażenia”; spokojny witalizm, wiara w bezpośr. obecność Boga; religijność katolicka, uniwersalne prawa pochodzące od Boga, objawiające się w przyrodzie (wyższy porządek); liryka bezpośrednia, redukcja opisowości, symboliczna obrazowość; przyroda (wartości absolutne, znaczenie wyższe; jednolitość; sens metafiz., Witajcie, kochane góry); spokojna natura (nie ma walki dobra i zła, manicheizmu, nawet miasto nie jest aktywnym złem); nadzieja, spokój; wiersz toniczny (stała ilość akcentów w wersie)
Mój świat - ostatni tom, pisany w czasie śmiertelnej choroby; pożegnanie z życiem, otwarcie na świat; prymitywizm, naiwność podmiotu (jeden, upodabniający się do wieśniaków, utożsamiający się z nimi, ale to stylizacja - nie ma pełnego utożsamienia, postać z zewnątrz, szuka wspólnoty losów); Bóg osobowy, obecny w świecie, dostępny prostym, antropomorfizowany wg naiwnych wyobrażeń, codzienny; uznanie ciała, materii
autentycznie przeżyta autopsja
manicheizm: ciało - materia - grzech