Historia cywilizacji starożytnych i średniowiecznych
Zakres zagadnień do zajęć: PISMO
Typologizacja pism. Podstawowe kategorie:
pisma niealfabetyczne
piktograficzne - najstarszy znany system piśmienniczy. Piktogramy to obrazki oddające elementy rzeczywistości. Schematyczne rysunki symbolizowały przedmioty, zwierzęta, osoby. Pierwsze piktogramy pojawiły się w II połowie IV tys. p.n.e. Był to jednak niedoskonały sposób, ponieważ uniemożliwiał zapis czynności, imion itp. Dlatego pismo to uległo przekształceniu w pismo ideograficzne.
Pierwszym etapem na drodze do rozwoju pisma były piktogramy - informacje mające formę obrazków, przedstawiały one znane i łatwe do zrozumienia przez wszystkich przedmioty i sytuacje. W czasach, kiedy posługiwano się pismem piktograficznym, rysunki odzwierciedlały najczęściej to, co było ważne w codziennym życiu. Ważne były zwierzęta, które dostarczały mięsa, więc na skałach rysowano np. głowę wołu jako symbol takiego zwierzęcia
ideograficzne - oparte na ideogramach, Powstało z piktografii poprzez upraszczanie rysunków. Rysunki odwzorowujące elementy rzeczywistości ― piktogramy ― ewoluowały tak, że stały się znakami zupełnie umownymi, niekiedy nieprzypominającymi oznaczanych przez nie desygnatów. Charakter ideograficzny miały hieroglify egipskie oraz początkowo pismo klinowe. Fazę ideograficzną przeszło w swej ewolucji także pismo chińskie.
pisma alfabetyczne -
fonetyczne - Koniecznością dziejową zatem była ewolucja pisma ideograficznego ― z czasem przekształciło się ono w pismo fonetyczne (składające się z fonogramów, czyli znaków odnoszących się do poszczególnych dźwięków). Pismo fonetyczne istnieje w dwóch odmianach:
- sylabiczne - np. pismo japońskie, w którym jeden znak odpowiada jednej sylabie
- literowe → alfabetyczne - znak odnosi się do głoski.
Alfabet - to fonetyczny system pisma, w którym każdy znak (zwany literą) odpowiada zasadniczo jednemu dźwiękowi - głosce (samogłosce lub spółgłosce).
II. Pisma niealfabetyczne
Pismo klinowe (od sumeryjskiego do staroperskiego)
Pismo klinowe wywodzi się z Mezopotamii, a jego historia sięga ok. 3200 roku p.n.e. Używali go m.in. Babilończycy, Asyryjczycy, Hetyci. Pisali trzcinowym rylcem na glinianych tabliczkach - notowali w ten sposób transakcje handlowe, spisy podatkowe, obserwacje astronomiczne, teksty religijne i medyczne itp. Pismem klinowym zapisano m.in. starobabiloński epos o Gilgameszu oraz kodeks Hammurabiego. Odczytanie pisma klinowego ułatwił trójjęzyczny napis (staroperski, nowoelamicki i babiloński) pochodzący z inskrypcji z Behistun, odkrytej w 1836 przez brytyjskiego asyrologa H.C. Rawlinsona.
Starożytne pisma egipskie (hieroglificzne, hieratyczne, demotyczne (+) pismo koptyjskie, kwestia alfabetu egipskiego)
System pisma hieroglificznego kształtował się za panowania trzech pierwszych dynastii, na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e. Swą w pełni rozwiniętą, klasyczną formę, osiągnął za III dynastii, ustalony wówczas kształt znaków utrzymywał się konsekwentnie przez trzy tysiące lat, aż do okresu rzymskiego.
Pismo hieroglificzne posługiwało się znakami pełniącymi różne funkcje, istniały trzy zasadnicze ich rodzaje: ideogramy, fonogramy i determinatywy. Ideogramy były to znaki wyrazowe, rysunki przedstawiające konkretne przedmioty wprost lub mające znaczenie przenośne. Mogły danym obrazem wyrażać pojęcia i czynności kojarzące się z nim, np. rysunek przedstawiający berło faraona obok znaczenia dosłownego mógł oznaczać "panowanie". Do typowych ideogramów należały np. cyfry egipskie: "jeden" zapisywano jako pionową kreskę, "dwa"- dwie kreski itd.
Jedną z form pisma ukształtowaną w starożytnym Egipcie ok. trzeciego tysiąclecia p.Chr. było pismo hieratyczne, które uważa się za uproszczoną formę pisma hieroglificznego. Owo uproszczenie polegało na ułatwieniu zapisu znaków, co w codziennym użytku było bardzo pomocne. Hieratyka używana była powszechnie, przede wszystkim jednak na potrzeby handlu. Stosowano w nim proste i pochyłe znaki, stąd nazywa się je także kursywą.
Pismo hieratyczne utrwalano najczęściej na zwojach i arkuszach papirusowych oraz ostrakonach. Stosowano do tego pędzelek z trzciny i „czarnego tuszu”. Pismo to dominowało do przez dwa i pół tysiąca lat, dopiero ok. 600 r. p.Chr. zostało wyparte przez inną kursywę - demotykę. Od tego okresu używano go jedynie do tekstów o charakterze religijnym, stąd wzięła się nazwa pisma hieratika (zapis kapłański). Najpóźniejsze dokumenty hieratyczne pochodzą z III w. n.e.. Hieratyka była zapisywana w układzie pionowym lub poziomym (od okresu XII dynastii) w kierunku od prawej do lewej.
Pismo demotyczne (demotika ozn. grec. ludowe) ukształtowało się w VII w. p.Chr., stopniowo wypierając pismo hieratyczne. Było ono jeszcze bardziej uproszczone w stosunku do porzednika. Nie miało charakteru ikonicznego, stosowano w nim mnóstwo skrótów, ligatur i nietypowych cech ortograficznych, które uniemożliwiają zestawienie go z hieroglifami. Demotyką pisano również horyzontalnie z prawej do lewej. Tak jak poprzednika, zapisywano demotykę na ostrakonach i papirusach, później na stelach kamiennych do napisów nagrobnych. Dokumenty demotyczne to głównie pisma o treści prawniczej, administracyjnej i handlowej. Od Okresu Ptolemejskiego stosowano ją również do tekstów literackich, naukowych i religijnych. Pisząc używano kalamusa (trzcinowego pióra) a wcześniej pędzelka.
Najbardziej znanym przykładem zastosowania pisma demotycznego jest Kamień z Rosetty. Demotyka jest jednym z trzech charakterów pisma wyrytych w sławnym kamieniu obok hieratyki i alfabetu greckiego.
Pisma wczesnych kultur greckich (minojskiej i mykeńskiej): pismo linearne A, pismo linearne B
Pismo linearne A było używane w starożytnej Krecie. Prawdopodobnie wywodzi się od najstarszego pisma tej cywilizacji, jakim było kreteńskie pismo hieroglificzne.
Pisma linearnego A prawdopodobnie używano tylko w najstarszych miastach Krety, jak Knossos i Fajstos. W miarę rozkwitu gospodarczego i militarnego pociągajacego za sobą ekspansję Kreteńczyków na inne ludy, pismo to zmodyfikowano i dokonano uproszczeń (pismo linearne B).
Pismo linearne A zostało w zasadzie odczytane, to znaczy wiemy, jakie dźwięki reprezentują poszczególne symbole. Ponieważ jednak nie znamy języka, który przy jego pomocy zapisywano, nie możemy zrozumieć tekstów. Niektórzy językoznawcy przypuszczają, że język ten może być przodkiem starożytnej greki, nie ma na to jednak dowodów. Inna, bardziej prawdopodobna hipoteza głosi, że jest to jeden z języków azjanickich.
Słynny dysk z Fajstos pokryty jest pismem, które przypomina pismo linearne A i zapewne ma z nim związek. Pismo linearne A w użyciu było od XVIII w. p.n.e.
Pismo linearne B - pismo kreteńskie odczytane przez angielskich uczonych Michaela Ventrisa i Johna Chadwicka w 1953.
W przeciwieństwie do linearnego pisma A najprawdopodobniej służyło do zapisywania języka greckiego w jego przedklasycznej fazie rozwoju. Powstało jako modyfikacja pisma linearnego A w trakcie podbojów dokonywanych przez Kreteńczyków, celem stworzenia sprawnej administracji na terenach wasalnych władców i podbitych miast.
Zawiera około 90 znaków: sylabicznych (samogłoski i sylaby otwarte) i niewielką ilość ideogramów. Gliniane tabliczki pokryte inskrypcjami w tym piśmie znaleziono m.in w Tebach, Mykenach i w Pylos.
III. Pisma alfabetyczne
Kwestia alfabetu egipskiego - pismo egipskie hieroglificzne było pismem zawierającym ideogramy, fonogramy i determinatywy. Nie było więc pismem alfabetycznym. Jednak istniały znaki fonetyczne, którymi zapisywano dźwięk 24 spółgłosek. Egiptolodzy nazwali tę grupę znaków „alfabetem egipskim”
Alfabetyczne pisma semickie: (proto)synajskie, proto- i starokananejskie, fenickie, (staro)hebrajskie
Alfabet grecki (kwestia pochodzenia, zagadnienie modyfikacji)
Pismo linearne A i B
Pierwszym pismem Greków, używanym w dialekcie mykeńskim, było powstałe w XIV w. p.n.e. pismo linearne B, wywodzące się od najprawdopodobniej przedgreckiego pisma linearnego A. Odkrywcą pisma linearnego B jest Arthur Evans, odczytali je w 1952 brytyjski architekt Michael Ventris i filolog klasyczny John Chadwick. Nieodczytane pismo linearne A składa się z ok. 110 znaków, prawdopodobnie sylabicznych. Pismo linearne B składa się z ok. 90 znaków sylabicznych. Zapisywane było na tabliczkach glinianych (choć mogły istnieć też inne, mniej trwałe formy zapisu), przechowanych przede wszystkim w Knossos, a także w Mykenach, Pylos, Tebach i Tirynsie. Z pismem lineranym B spokrewnione jest zawierające 55 znaków sylabiczne pismo cypryjskie (sylabariusz cypryjski), zachowane do V w. p.n.e. Pismo linearne B było źle przystosowane do fonetyki języka greckiego, co jest prawdopodobną przyczyną braku znanych tekstów literackich z okresu mykeńskiego. Całkowicie wyszło z użycia wraz z wędrówką Dorów (XII w. p.n.e.).
Powstanie alfabetu greckiego
Alfabet grecki wywodzi się najprawdopodobniej z alfabetu paleohebrajskiego (wschodniosemickiego), który jest przodkiem także alfabetu fenickiego i alfabetu hebrajskiego. Powstał w X lub IX w. p. n.e. na skutek kontaktów handlowych Greków z ludami Lewantu. Świadczy o tym podobieństwo kształtu liter, podobieństwo nazw liter i przekazy mitologiczne (zob. Kadmos). Pismo paleohebrajskie miało było pismem spółgłoskowym, Grecy zaadaptowali do zapisu samogłosek paleohebrajskie znaki oznaczające nie występujące w języku greckim spółgłoski laryngalne. Mimo dodania znaków oznaczających samogłoski alfabet grecki nie był doskonały, brakowało mu bowiem oznaczeń dwuznaków i rozróżnienia zapisu części samogłosek różniących się iloczasem (alphy, ioty i ypsilonu), ponadto występowały znaki oznaczające zbitki spółgłosek. Według pewnych teorii współczesnych alfabet grecki nie wywodzi się od alfabetu fenickiego, a jedynie ma z nim wspólnego przodka, jeden z alfabetów anatolijskich bądź kananejskich.
Alfabet łaciński
IV. Zagadnienia
Powstanie pisma - datacja, przynależność do cywilizacji lub grupy etnicznej
Na Zachodzie pismo fonetyczne wynaleziono w II połowie II tysiąclecia p.n.e. na obszarach Syrii i Fenicji. Zapisywano wówczas tylko spółgłoski, a więc był to abdżad . W późniejszych wiekach został on uzupełniony przez Greków o zapis samogłosek, dzięki czemu powstał alfabet.
Ojczyzną większości alfabetów sylabowych są Indie, gdzie używa się obecnie kilkudziesięciu odmian tego rodzaju pisma dla różnych języków. Wywodzą się one od pisma Dewanagari stworzonego do zapisu sanskrytu w XI w. p.n.e. Dzięki indyjskiej emigracji i wpływom kulturowym Indii, alfabety sylabowe trafiły także do Indochin, Azji Południowo-Wschodniej i Tybetu, gdzie przystosowano je do zapisu języków należących do innych rodzin językowych.
Ewolucja pisma
Struktura wewnętrzna pisma
Forma zewnętrzna pisma (sposób pisania, materiały pisarskie, kultura piśmiennicza)
Spektakularne zabytki literackie
Odkrycie i odczytanie pisma (datacja, nazwiska odkrywców)
Bibliografia:
Diringer D., Alfabet, czyli klucz do dziejów ludzkości, Warszawa 1972.
Literatura uzupełniająca:
Chadwick J., Odczytanie pisma linearnego B, Warszawa 1964.
Chadwick J., Pismo linearne B i pisma pokrewne, Warszawa 1998.
Davies W. V., Egipskie hieroglify, Warszawa 1998.
Kuckenburg M., Pierwsze słowo. Narodziny mowy i pisma, Warszawa 2006.
Walker C.B.F., Pismo klinowe, Warszawa 1998.