Przedmiot kredytu
Kredyt powstał i rozwinął się w wyniku wymiany towarów oraz stosunków towarowo-pieniężnych, kiedy to dochodziło do oddalenia w czasie dostawy towarów od zapłaty należności za towar.
Kredyt oznacza stosunek ekonomiczny polegający na odstąpieniu przez jedną
ze stron na rzecz drugiej strony określonej wartości w pieniądzu lub w towarach, pod warunkiem zwrotu w oznaczonym terminie ekwiwalentu tej wartości, zwykle łącznie z wynagrodzeniem w postaci procentu. Strona odstępująca określoną wartość
to kredytodawca, czyli wierzyciel, otrzymujący zaś tę wartość to kredytobiorca, nazwany także dłużnikiem.
Działalność kredytową normuje prawo bankowe, zarządzenia nadzoru bankowego oraz ogólne normy dotyczące pożyczek, zawarte w Kodeksie cywilnym
i innych ustawach.
Prawo bankowe w art. 27 stanowi, że przez umowę kredytu bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie kwotę środków pieniężnych z przeznaczeniem na ustalony cel, a kredytobiorca zobowiązuje się
do korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, zwrotu kwoty wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w oznaczonym terminie spłaty oraz zapłaty prowizji od udzielonego kredytu.
Udzielanie kredytów jest podstawową działalnością banków, bez której nie mogłyby istnieć a także zarabiać. Kredyt bankowy jest najczęściej wykorzystywaną formą kapitału obcego. Jest to źródło finansowania celowe, zwrotne i odpłatne.
Podstawowymi podmiotami będącymi uczestnikami w stosunkach kredytowych są kredytodawca i kredytobiorca.
Kredytodawcami mogą być osoby prywatne, podmioty gospodarcze lecz zazwyczaj są nimi instytucje zawodowo zajmujące się udzielaniem kredytów, czyli banki.
Kredytobiorcami mogą być osoby prawne, osoby fizyczne, podmioty gospodarcze nie posiadające osobowości prawnej.
Podstawą udzielenia kredytu przez bank jest wniosek o udzielenie kredytu. Wzór jego jest określany w regulaminie banku, który wydaje każdy bank udzielając kredytów (załącznik 1). Złożenie wniosku poprzedzane jest często rokowaniami prowadzonymi przez bank i kredytobiorcę. Bank może żądać wcześniejszego przedstawienia podstawowych informacji o kliencie , lecz wydanie formularza wniosku kredytowego jak również przyjęcie go do rozpatrzenia przez bank nie oznacza przyrzeczenia kredytu (załącznik 2).
Umowa kredytowa musi być zawarta na piśmie. Prawo bankowe określa niezbędne elementy jakie powinna zawierać umowa kredytowa :
oznaczenie stron umowy
określenie podstawowych obowiązków stron umowy
obowiązek banku oddania do dyspozycji kredytobiorcy środków pieniężnych
obowiązek kredytobiorcy do zwrotu kredytu
kwota kredytu
oprocentowanie kredytu i wysokość prowizji
termin spłaty kredytu
zakres uprawnień banku związanych z wykorzystaniem udzielonego kredytu
i zabezpieczeń jego zwrotu
warunki korzystania przez kredytobiorcę z kredytu
termin przedstawienia do dyspozycji kredytobiorcy środków pieniężnych.
Kredyt może spełniać różnorakie funkcje. Należą do nich:
Funkcja emisyjna - oznacza, że kredyt bankowy jest instrumentem emisji odpowiednio do wzrostu zapotrzebowania na pieniądz, wynikającego ze wzrostu produkcji towaru i usług, obrotu towarowego oraz dochodów. Wprowadzenie wyemitowanego pieniądza do obiegu odbywa się prawie wyłącznie poprzez udzielanie kredytów bankowych podmiotom gospodarczym i osobom fizycznym.
Funkcja rozdzielcza - wynika z rozbieżności w czasie pomiędzy przychodami a wydatkami jednostek gospodarczych oraz ludności. Kredyt przemieszcza nagromadzone czasowo zasoby pieniężne podmiotów gospodarczych i oszczędności ludności do jednostek, wrażających zapotrzebowanie na środki pieniężne.
Funkcja dochodowa - realizowana jest bezpośrednio jeśli stopa procentowa kredytu jest niższa od stopy inflacji oraz pośrednio, gdy kredyt zastosowany w produkcji uruchamia mechanizm przyrostu dochodów dzięki rozwinięciu działalności wytwórczej.
Funkcja restrukturyzacyjna - polega głównie na oddziaływaniu na przemiany strukturalne i własnościowe w gospodarce.
Funkcja stymulacyjna - polega na wykorzystywaniu instrumentów polityki kredytowej na kierunki rozwoju gospodarczego oraz wykorzystywaniu czynników produkcji (ziemi, pracy i kapitału).
Funkcja kontrolna - łączy się z wykorzystaniem stosunku kredytowego
powstałego między bankiem a klientem dla uzyskania informacji o przebiegu procesu gospodarczego w kredytowaniu przedsiębiorstwa oraz podejmowaniu decyzji co do kolejnych kredytów o które starałby się kredytobiorca.
Pojęcie ryzyka kredytowego.
Ryzyko jest nieodłącznym elementem działalności banków, które pełnią
w gospodarce rynkowej rolę wyspecjalizowanych pośredników finansowych. Podstawowe ryzyko - ryzyko kredytowe - wynika z ewentualności nieprzewidzianego opóźnienia zwrotu kredytu i należnych odsetek, a nawet utraty wierzytelności. Ryzyko kredytowe wynika między innymi z istoty gospodarki rynkowej, w której pewna ilość przedsiębiorstw, bez względu na formę własności, upada, a w ich miejsce powstają nowe organizacje społeczne.
Na ryzyko gospodarcze wpływa kształtowanie się kondycji finansowej kredytobiorcy oraz czynniki zewnętrzne jak na przykład dokonywanie transakcji zagranicznych w warunkach nieustabilizowanej sytuacji danego państwa.
Podstawową gwarancją dla banku jest przede wszystkim sytuacja finansowa
i gospodarcza kredytobiorcy, jego zdolność do spłaty kredytu, terminowość wywiązywania się ze zobowiązań wobec banku. Bank opiera więc swoją decyzję
o udzieleniu kredytu na szczegółowej analizie wniosku o udzieleniu kredytu oraz
na dołączonych do niego dokumentów, a zwłaszcza bilansu. Z drugiej strony zapewnia sobie określone gwarancje umożliwiające mu odzyskanie całości lub części nie spłaconego przez kredytobiorcę kredytu. Prawo bankowe w art. 30 zezwala, aby bank dla zapewnienia sobie zwrotu i pożyczek żądał od kredytobiorcy zabezpieczenia przewidzianego prawem cywilnym i wekslowym.
Występowanie wysokiego ryzyka i utrata kredytu są także rezultatem błędnej oceny zdolności kredytowej przez bank. Dlatego do naczelnych zadań banku należy ograniczenie ryzyka kredytowego na etapie selekcji wniosków kredytowych
na podstawie analizy stanu majątkowego kredytobiorcy, oceny założeń inwestycyjnych itp.
Praktykowanym sposobem zabezpieczenia się przed podjęciem ryzyka kredytowego jest wymiana między bankami informacji o przyszłych kredytobiorcach. Wymiana takich informacji nie jest sprzeczna z ustawowym obowiązkiem zachowania tajemnicy bankowej. Oddziały okręgowe NBP prowadzą nawet specjalne kartoteki niesolidnych płatników, którzy dopuścili do protestu weksli. Działają także prywatne wywiadownie handlowe, dostarczające odpłatnie informacji o statusie prawnym
i sytuacji majątkowej podmiotów gospodarczych.
Formą zabezpieczenia się przed ryzykiem jest ubezpieczenie przez bank terminowej spłaty kredytów. Ubezpieczającym może być zarówno kredytobiorca jak
i bank, ale ubezpieczonym zawsze jest bank.
Ryzyko kredytowe obejmuje nie tylko udzielone kredyty, ale także:
przyznane, a nie pobrane kredyty
gwarancje i akcepty bankowe
akredytywy
lokaty międzybankowe
instrumenty rynku kapitałowego (np. operacje dewizowe, akcje, obligacje)
Przedstawiony podział uzmysławia, że produkty i działania banku, które stanowią ryzyko kredytowe są umiejscowione w różnych departamentach I komórkach organizacyjnych banku.
Najczęściej ryzyko kredytowe, w zależności od elementów bilansu banku je tworzących, dzieli się na:
ryzyko aktywne (czynne) - które stanowi zagrożenie niespłacenia przez kredytobiorcę płatności kredytowych, czyli rat kapitałowych i odsetek, w ustalonym terminie. Ryzyko to jest kształtowane w wysokiej mierze przez bank, jednak w pełni nie daje się kontrolować. Ten rodzaj ryzyka dotyczy także operacji pozabilansowych typu poręczeń, gwarancji i akredytyw, które mimo, że nie są ujęte w aktywach, są elementem operacji bankowych, w których bank stanowi stronę czynną.
ryzyko pasywne - oznacza natomiast zagrożenie wcześniejszego, niż wynika to
z umowy, wycofania przez deponenta złożonych środków lub zagrożenie nie uzyskania kredytów refinansowych od instytucji finansowych. W tym przypadku możliwości oddziaływania banku są ograniczone - jest on stroną pasywną. Suwerenami decyzji dotyczących depozytów lub kredytów refinansowych
są bowiem deponenci.
Rodzaje kredytów i ich ogólna charakterystyka.
W polskim systemie stosuje się wiele różnych rodzajów kredytów. Systematyka kredytów może być oparta na różnych kryteriach. Należą do nich:
kryterium okresu na jaki został udzielony kredyt
krótkoterminowe - udzielane na okres do 1 roku
średnioterminowe - udzielane na okres od 1 roku do 3 lat
długoterminowe - udzielane na okres powyżej 3 lat
kryterium według waluty
złotowe
dewizowe
kryterium ze względu na metody udzielania kredytów
w rachunku bieżącym (otwartym)
Kredyt płatniczy nazywany także kredytem kasowym, który jest udzielany w związku
z przejściowym brakiem na rachunku środków dla pokrycia bieżących płatności. Kredyt ten wywołuje powstanie na rachunku bieżącym salda debetowego. Przejściowe zadłużenie się w rachunku bieżącym umożliwia przedsiębiorstwu utrzymywanie płynności i terminowe regulowanie zobowiązań bez konieczności ubiegania się każdorazowo o przyznanie kredytu. W umowie o ten kredyt bank ustala z góry pułap zadłużenia.
Kredyt otwarty jest udzielany na podstawie oddzielnej umowy. Upoważnia on klienta do wystawienia dyspozycji płatniczych i zobowiązuje bank do zapłaty dokumentów płatniczych, których płatnikiem jest kredytobiorca. Jest to kredyt krótkoterminowy odnawialny, wywołujący powstanie salda debetowego rachunku bieżącego, co oznacza zadłużenie przedsiębiorstwa wobec banku. Spłata kredytu następuje automatycznie
z wpływów na rachunek bieżący.
w rachunku kredytowym (pożyczkowym)
Udzielanie kredytu na rachunku pożyczkowym stosowane jest najczęściej w bankach amerykańskich i niemieckich. Polega na prowadzeniu odrębnych rachunków kredytów obok rachunku bieżącego. Udzielanie kredytu na tym rachunku oznacza, że przyznanie kredytu następuje na odrębnym rachunku pożyczkowym, natomiast poszczególne transze części wykorzystanego kredytu przelewa się na rachunki bieżące (rozliczeniowe) przedsiębiorstw.
kryterium według przeznaczenia kredytów
obrotowe - udzielane są na finansowanie bieżących potrzeb związanych
z zaopatrzeniem, produkcją i sprzedażą oraz z procesem rozliczeń pieniężnych. Kredyty te odpowiadają różnym potrzebom w zakresie środków obrotowych, mają też różny okres spłaty od kilku tygodni do kilku miesięcy. Kredyty obrotowe
w przedsiębiorstwach przemysłowych zwykle związane są z zakupem materiałów,
a w handlowych z zakupami towarów.
inwestycyjne - nazywamy nimi kredyty przeznaczone na wydatki związane
z rzeczowymi środkami majątku trwałego.
Pod względem przeznaczenia można by podzielić większość kredytów inwestycyjnych na trzy grupy :
kredyty na budowę nowych zakładów,
kredyty na inwestycje zwiększające zdolności produkcyjne istniejących zakładów,
kredyty na inwestycje towarzyszące, podejmowane z myślą o innych celach niż bezpośrednie korzyści finansowe na przykład doprowadzenie wody, elektryczności.
Kredyt dyskontowy - dyskonto weksli należało już przed pierwszą wojną światową do najpopularniejszych form kredytowania. W krajach europejskich odgrywa on nadal ważną rolę zarówno w operacjach krajowych jak i zagranicznych.
Przepisy o dyskoncie i redyskoncie weksli pozwalają osobom prawnym
i fizycznym na korzystanie z kredytu wekslowego w bankach komercyjnych
w przypadku, gdy posiadacz weksla, chcąc otrzymać gotówkę za weksel przed terminem płatności, sprzedaje go bankowi. Warunkiem przyjęcia przez banki weksla do dyskonta jest zawarcie umowy o dyskonto z zainteresowanym, posiadającym rachunek bieżący w danym oddziale banku. Oddział banku dyskontuje weksle w następnym dniu roboczym po ich otrzymaniu I odpowiednią kwotą uznaje rachunek klienta. Suma wekslowa zostaje pomniejszona o odsetki dyskontowe. Oznacza to, że bank dyskontujący weksel nie płaci jego pełnej kwoty , lecz potrąca z góry odsetki, nazwane potocznie także dyskontem. Wielkość potrąconego dyskonta zależy od wysokości stosowanej stopy dyskontowej i okresu liczonego od dnia operacji do dnia płatności weksla.
Spłata kredytu dyskontowego następuje poprzez wykupienie weksla , wówczas zainkasowaną kwotę przelewa się na dobro rachunku ,, kredyt dyskontowy ”.
W przypadku nie wykupienia weksla przekazuje się go do protestu. Protest upoważnia bank do przymusowego egzekwowania należności w uproszczonym trybie i bez procesu sądowego . Egzekucja może być skierowana do każdej z osób podpisanych na wekslu .
Bank komercyjny może zatrzymać zdyskontowany weksel w swoim portfelu wekslowym lub redyskontować go w banku centralnym. Redyskonto - analogicznie jak dyskonto weksla - polega na odkupieniu przez NBP weksla zdyskontowanego przez bank komercyjny po potrąceniu odsetek redyskontowych. Różnica między odsetkami dyskontowymi a redyskontowymi stanowi dochód banku podającego weksel
do redyskonta .
Kredyt akceptacyjny wiąże się z operacjami wekslowymi. Banki odpłatnie akceptują ciągnione na nie traty i zobowiązują się do udzielenia kredytu na wykupienie tych trat. Podstawę uzyskania akceptu bankowego weksla trasowanego na bank
i ewentualnego korzystania z kredytu akceptacyjnego stanowi umowa , w której klient zleca bankowi akceptowanie weksli, a bank przyjmuje zlecenie . Bank zobowiązuje się przy tym , że w przypadku nie dostarczenia przez klienta środków na wykup weksla, udzieli mu kredytu akceptacyjnego.
Faktoring jest czynną operacja bankową , która w odniesieniu do przedsiębiorstw może zastępować inkaso dokumentów handlowych. Bank Francji definiuje faktoring jako przeniesienie wierzytelności handlowych z wierzyciela na faktora (bank), który równocześnie zobowiązuje się do ściągnięcia tych wierzytelności nawet w przypadku trudności płatniczych występujących u dłużników; faktor może przy tym
z wyprzedzeniem uregulować należności wierzyciela.
Faktoring jest więc równocześnie formą finansowania należności, gwarancją zabezpieczającą przedsiębiorstwo przed ryzykiem ich ściągnięcia, a także operacją rozliczeniową polegającą na inkasowaniu należności. W praktyce występują różne formy faktoringu w zależności od treści zawieranych umów między faktorantem
a faktorem. Gdy faktor nabywa należności faktoranta:
bez prawa regresu, przyjmuje na siebie pełne ryzyko niewypłacalności dłużnika,
- zachowuje prawo regresu wobec faktoranta, może żądać od niego zwrotu udzielonej zaliczki, jeżeli dłużnik nie ureguluje zobowiązania.
Faktoring jest szczególnie przystosowany do potrzeb firm mających wielu odbiorców. Dostawca nie musi analizować wypłacalności poszczególnych klientów, gdyż związane z tym ryzyko przejmuje faktor, który dokonuje takiej analizy
i podejmuje odpowiednie kroki. Przedsiębiorstwo jest zwolnione z przymusowej egzekucji, ponieważ obowiązek ten spada na faktora. Dostawca nie musi dla wcześniejszego regulowania należności sięgać do dyskonta, gdyż otrzyma
z wyprzedzeniem swą należność od faktora. Faktor, zgodnie z umową, opłaca należności już w chwili ich powstania, czyli wystawienia faktur.
Leasing jest alternatywną wobec kredytu formą finansowania. Oznacza krótko lub długoterminowe wypożyczanie lub wydzierżawienie dóbr materialnych przez leasingodawcę w celu ich użytkowania przez leasingobiorcę bez prawa własności.
W ten sposób odbiorca leasingu może używać dóbr materialnych bez konieczności dokonania zakupu inwestycyjnego.
Transakcje leasingowe mogą występować w różnych formach przy różnym zaangażowaniu banku. W leasingu bezpośrednim, umowa jest zawarta pomiędzy przedsiębiorstwem produkującym przedmiot leasingu a leasingobiorcą. Natomiast przy leasingu pośrednim między producentem a leasingobiorcą pojawia się pośrednik, czyli przedsiębiorstwo leasingowe. Przedsiębiorstwo to kupuje przedmiot leasingu
u producenta, aby przekazać go użytkownikowi na podstawie umowy leasingowej. Bank może być właścicielem tego przedsiębiorstwa, może występować bezpośrednio jako leasingodawca bądź może refinansować przedsiębiorstwo leasingowe . Bank zawiera z leasingobiorcą umowę, w której ten ostatni zobowiązuje się do spłaty kredytu leasingowego w ratach obejmujących cenę przedmiotu i odsetki od kredytu .
Zależnie od treści umowy leasingowej rozróżnia się :
leasing operacyjny - zawierany na krótkie okresy w którym przedmiot leasingu nie przechodzi po upływie umownego okresu na własność leasingobiorcy,
leasing finansowy- zawierany zazwyczaj na okres kilku lat, a po jego upływie przedmiot leasingu przechodzi na własność leasingobiorcy.
Kredyt lombardowy jest to kredyt o charakterze płatniczym, udzielany pod zastaw ruchomości lub praw znajdujących łatwy zbyt na rynku. Ma on charakter krótkoterminowy. W zasadzie jest udzielany nie do pełnej wartości zastawianych przedmiotów. W zależności od przedmiotu zastawu można rozróżnić następujące rodzaje kredytu lombardowego:
pod zastaw papierów wartościowych - są to przede wszystkim obligacje o stałym oprocentowaniu (do 90% ich wartości) oraz akcje notowane na giełdzie (do 70% ich wartości)
pod zastaw towarów (do 60% ich wartości)
pod zastaw weksli
pod zastaw należności na przykład z tytułu ubezpieczeń.
Kredyty hipoteczne, zazwyczaj średnio lub długoterminowe udzielane są zwykle na cele inwestycyjne, ale ich charakterystyczną cechą jest zabezpieczenie hipoteczne.
Stosownie do norm prawa cywilnego, hipoteka powstaje przez wpis do księgi wieczystej nieruchomości, prowadzonej przez sądy rejonowe. Wniosek do sądu
o dokonanie wpisu może być złożony przez właściciela nieruchomości lub bank udzielający kredytu. Wpis musi być dokonany w określonej sumie pieniężnej wyrażonej w złotych polskich. Przed ustanowieniem zabezpieczenia bank powinien zbadać
w księgach wieczystych, czy przyszły kredytobiorca jest właścicielem danej nieruchomości, a jej hipoteka nie jest obciążona wcześniejszymi zapisami na rzecz innych wierzycieli.
Kredyt konsumpcyjny, zwany także ratalnym, jest udzielany osobom fizycznym, przede wszystkim tym, które mają stałe dochody w postaci płacy. W stosunku do tej grupy kredytobiorców wielkość kredytu, raty spłaty oraz termin spłaty są odpowiednio relacjonowane do dochodów.
W praktyce bankowej spotykamy kilka odmian kredytu konsumpcyjnego:
odnawialny dla posiadaczy kont osobistych - w postaci linii kredytowej lub gotówkowy
gotówkowy na dowolny cel
gotówkowy z dyskontem
na zakup artykułów trwałego użytku
inne na przykład na zakup papierów wartościowych, kredyty okolicznościowe - świąteczne, wakacyjne.