S.P.HUNTINGTON

DLACZEGO?

WYJAŚNIANIE FAL

W polityce występują fale demokratyzacji i odwrotów od demokracji. Polegają one na tym, że w wielu miejscach na świecie, w względnie zbliżonym czasie dochodzi do podobnych przemian politycznych.

Problem stanowi identyfikacja przyczyn tego procesu. W tym celu autor podaje kilka modelów takiego procesu. Na przykładzie 6 państwo[1,2,3,4,5,6], w których dochodzi do demokratyzacji[x], poprzez jakieś wydarzenie[A,a,b,c,(...)].

1. WYJAŚNIENIE JEDNOPRZYCZYNOWE,

do zmian we wszystkich państwach doprowadza jedno, niezależne zdarzenie.

np. szereg demokratyzacji w Ameryce Łacińskiej po zakończeniu II wojny światowej.

2. ROZWÓJ RÓWNOLEGŁY,

demokratyzacja może zachodzić z powodu podobnych przyczyn, ale autonomicznych dla każdego przypadku

rozwój ekonomiczny, zazwyczaj pociąga za sobą edukacje społeczeństwa, a to może prowadzić do demokratyzacji,

3. EFEKT LAWINY,

przemiany systemowe w jednym z państw, powodują podobne przemiany w podobne zdarzenia w innych państwach; występują różnice w czasie,

obecnie, dzięki powszechnemu dostępowi do informacji, wiadomość o wydarzeniach szybko rozchodzi się po świecie i może posłużyć za impuls i model dla podobnych wydarzeń gdzieś indziej,

4. POWSZECHNIE UZNAWANE PANACEUM,

demokratyzacja, staje się rozwiązaniem autonomicznych, różnych dla każdego przypadku, problemów; wg podzielanego powszechnie poglądu staje się panaceum,

Te cztery wyjaśnienia nie wykluczają się nawzajem, mogą zachodzić równocześnie, częściowo, itp. Są to jedynie modele, które należy uwzględnić przy badaniu fal w polityce. Nie tłumaczą też samego zjawiska.

WYJASNIENIE FAL DEMOKRATYZACJI

W opracowaniu autor uznaje:

• demokratyzację za ZMIENNĄ ZALEŻNĄ[dalej ZZ],

• powody demokratyzacji za ZMIENNE NIEZALEŻNE[dalej ZN]

Praca ta podejmuje temat demokratyzacji, jej przyczyn, nie zaś cech państw w których do do takich przemian doszło, czy ich przebiegu.

Dankwart Rustow: wyjaśnienie genetyczne, rożni się od funkcjonalnego.

Autor przedstawia kilka zagadnień związanych z próbą wytłumaczenia demokratyzacji[ZZ]:

1. aby wyjaśnić zmianę w ZZ, na ogół trzeba odnaleźć zmianę w ZN,

np. Występuje korelacja pomiędzy zamożnością państwa czy dominacją protestantyzmu a przeprowadzeniem demokratyzacji, jednak oba czynniki nie są wystarczające ani konieczne, do tego nic nie mówią o samym procesie demokratyzacji i jego przyczynach

2. zmiana ZN może przybrać postać trwania ZN; kumulacja wpływu, jaki wywiera ZN, może doprowadzić do zmian w ZZ

np. 3 lata stagnacji w autorytaryzmie może nie doprowadzić do jego upadku, ale 5 lat już tak, itp.,

3. ZZ jest dynamiczna i złożona,

np. demokratyzacja obejmuje 1) koniec reżimu autorytarnego; 2) ustanowienie systemu demokratycznego; 3) konsolidacje tego systemu; przyczyny wystąpienia tych procesów mogą być różne, niezależne, czyn nawet sprzeczne ze sobą,

Wskazuje także problemy związane z próbą analizy powodów demokratyzacji[ZN] związane z prawdopodobieństwo tworzenia tautologii[np. stwierdzenie, że demokracja zostanie wprowadzona, jeżeli ludzie tego chcą, jest bliskie tautologii].

Rozróżnienie ZN i ZZ jest zagadnieniem podstawowym. Jest wyraźniejsze jeżeli ZZ i ZN należą do rożnych kategorii[np. Polityki i ekonomii]

W naukach społecznych, dla badaczy poszczególnych, konkretnych przypadków, wielość czynników determinujących badane zjawiska nie stanowi poważnego problemu. Będzie się on koncentrował na przyczynach konkretnego przypadku, które z większym lub mniejszym skutkiem zidentyfikuje. Poważny problem stanowi jednak dla teoretyków, którzy podejmują próbę ustanowienia uogólnień, pasujących do każdego przypadku.

Każda zmienna i teoria odnosić się będzie do kilku realnych przypadków demokratyzacji, nie do wszystkich.

np. próba odnalezienia wspólnych czynników prowadzących do demokratyzacji w Indiach, Kostaryce, Wenezueli, Turcji, Brazylii, Botswanie, Grecji. Japonii, prawie na pewno się nie uda,

Wielość teorii i różnorodność doświadczeń sugerują, iż uzasadnione są następujące twierdzenia:

1. Żaden pojedynczy czynnik nie jest wystarczający dla wyjaśnienia rozwoju demokracji we wszystkich lub w jednym kraju.

2. Żaden pojedynczy czynnik nie jest niezbędny dla rozwoju demokracji we wszystkich krajach.

3. Demokratyzacja w poszczególnych krajach jest rezultatem szeregu przyczyn.

4. Zestaw przyczyn prowadzących do demokracji jest różny w różnych krajach.

5. Zestaw przyczyn leżący ogólnie rzecz biorąc u źródeł jednej fali demokratyzacji, różni się od tych, które powodowały inne fale.

6. Przyczyny leżące u podstaw pierwszego etapu zmian systemowych w fali demokratyzacji prawdopodobnie będą różne od przyczyn powodujących dalsze zmiany systemowe w danej fali.

>Myron Weiner: celem wyjaśnienia demokratyzacji należałoby spojrzeć na strategię tych którzy dążą do demokratycznej rewolucji - jest to ważny postulat, ale spojrzenie to jest niewystarczające dla wyjaśnienie tego procesu, bez uwzględnienia różnorodnych kontekstów środowiskowych,

Pomimo takiej różnorodności czynników i teorii dotyczących demokratyzacji, na potrzeby analizy, należy krótko omówić zmienne leżące u podstaw I i II fali demokratyzacji:

I fala - urbanizacja, rozwój ekonomiczny i społeczny, pojawienie się burżuazji i klasy średniej, pojawienie się klasy robotniczej, kultura, filozofia, społeczne środowisko krajów osadnictwa brytyjskiego, zwycięstwo aliantów w I WŚ i rozpad głównych imperiów Europy,

II fala - zwycięstwo ustabilizowanych państw demokratycznych w II WŚ, narzucone przez aliantów warunki, wzorowanie się na zwycięskich państwach przez formujące się systemy, dekolonizacja,

WYJASNIENIE TRZECIEJ FALI

Wyjaśnienie trzeciej fali demokratyzacji wymaga odpowiedzi na dwa pytania:

1. Dlaczego grupa około trzydziestu krajów o systemach autorytarnych przeszła do ustrojów demokratycznych, podczas gdy około stu innych krajów autorytarnych nie uczyniło tego?

1. Odpowiedzią na to pytanie nie jest proste rozróżnienie typów systemu autorytarnego, które sprzyjają lub nie, demokratyzacji. W obu grupach krajów(które przeszły i nieprzeszły demokratyzacji) występują te same typy reżimów(np. Systemy jednopartyjne, reżimy wojskowe, dyktatury, itp.).

2. Próbą odpowiedzi, mogłaby być analiza historii zmian systemowych w poszczególnych krajach, w których doszło do zmiany systemu. Można rozróżnić kilka podstawowych modelów(gdzie oznaczenia A i D oznaczają stabilne ustroje autorytarne i demokratyczne, oraz a i d jako mało stabilne systemy):

1. WZÓR CYLICZNY [a-d-a-d-a-d]

państwa przechodziły cyklicznie od systemu autorytarnego do demokratycznego,

np. w A. Łacińskiej[Argentyna, Ekwador, Peru, Boliwia], w Turcji, Nigerii - patologie i degradacja systemu demokratycznego, prowadziły do niepokojów społecznych i przejęcia władzy przez koalicje wojskowe, przy dużym poparciu społecznym; później jednak w wyniku erozji reżimu wojskowego i problemów gospodarczych, dochodziło do odsunięcia wojska od władzy,

w krajach tych, zmiany systemowe spełniały tę samą rolę co zmiany partii w systemach demokratycznych; cykliczność zmian demokracji i autorytaryzmu stała się systemem politycznym tych krajów

2. WZÓR DRÓGIEJ PRÓBY [A-d-a-D]

państwo autorytarne przechodziło demokratyzację, nowy ustruj pozostawał jednak niestabilny i w końcu upadał i następował powrót do autokracji; później dochodziło do kolejnej próby demokratyzacji, w której, opierając się na wcześniejszych doświadczeniach, udało się ustabilizować systemowych

np. Niemcy, Włochy, Austria, Japonia, Wenezuala, Portugalia, Grecja, Korea, Polska,

3. DEMOKRACJA PRZERYWANA [A-D-a-D]

po dłuższym okresie panowania stabilnej demokracji, dochodzi do kryzysu ustrojowego i zawieszeniu procesów demokratycznych na jakiś czas,

np. Indie i Filipiny w latach 70-tych, w Urugwaju i Chile, dochodziło do prób obalenia systemu demokratycznego, przez najwyższych przedstawicieli władzy, pochodzących z wyborów, najczęsniej przy współpracy z wojskiem; wartości demokratyczne były jednak tak głęboko zakorzenione w społeczeństwach, iż nie udało ustabilizować się autokracji, i nastąpił powrót do demokracji,

4. WZÓR BEZPOŚREDNIEGO PRZEJŚCIA [A-D]

powolna, ewolucyjna zmiana systemowa,

np. bliskie temu modelowi są przemiany w Rumunii, Bułgarii, Tajwanie, Meksyku, Gwatemali, Salwadorze, Hondurasie, Nikaragui,

5. WZÓR DEKOLONIZACYJNY [D/a-D]

demokratyczna metropolia narzucała ustrój swoim kolonia, który został zaadoptowany, i po odzyskaniu niepodległości się ustabilizował,

np. Papua-Nowa Gwinea, byłe kolonie brytyjskie które nie uzyskały niepodległości w ramach drugiej fali, Atigua i Barbuda, Belize, Dominika, Kiribati, itp.,

Państwa trzeciej fali reprezentują wszystkie pięć typów przemian systemowych.

23 z 29 krajów które przeszły demokratyzację w ramach trzeciej fali, miały wcześniej doświadczenia z demokracją. Większość krajów w których do zmian systemowych nie doszło, doświadczeń takich nie miało. Wynika z tego, że dobrym wskaźnikiem na to czy dojdzie do demokratyzacji, mogą być wcześniejsze doświadczenia z tym ustrojem.

Pozostaje jednak kwestia państw w których do demokratyzacji doszło, pomimo braku wcześniejszych doświadczeń z systemem demokratycznym. Aby wyjasnić to zjawisko, należy odpowiedzieć na drugie zasadnicze pytanie:

2. Dlaczego do zmian systemowych w tych krajach doszło w latach 70-tych i 80-tych, a nie w jakimś innym czasie?

Nie wydaje się prawdopodobne, by takie zgrupowanie analogicznych przemian systemowych, w tym samym okresie czasowym, było przypadkiem. Logiczne wydaje się iż wszystkich państwa musiała łączyć jakaś relacja, wspólny wpływający na wszystkie z tych krajów, czynnik.

Trzeba odpowiedzieć na pytanie, jakie zmiany prawdopodobnych ZN w latach 60/70-tych stworzyły ZZ demokratycznych zmian systemowych w latach 70/80-tych?

Autor wyodrębnia pięć, takich podstawowych zmian:

1. Pogłębianie się problemów z legitymizacją systemów autorytarnych w świecie, w którym wartości demokratyczne są szeroko uznawane; uzależnienie tych reżimów od legitymizacji opartej na dokonaniach, którą podważają niepowodzenia wojskowe, ekonomiczne oraz kryzysy naftowe 1973-75 i 1978-79.

2. Nie spotykany wcześniej wzrost gospodarczy lat 60-tych, który w wielu państwach doprowadził do podniesienia poziomu życia i edukacji oraz gwałtownego wzrostu liczebności miejskiej warstwy średniej.

3. Uderzające zmiany w doktrynie i działaniach kościoła katolickiego, które zamanifestowały się na soborze watykańskim II w 1963-65 roku oraz transformacja kościołów narodowych z obrońców status quo w przeciwników autorytaryzmu i zwolenników reform społecznych, ekonomicznych i politycznych.

4. Zmiany w polityce aktorów zewnętrznych, takie jak nowy stosunek Wspólnoty Europejskiej do problemu poszerzenia członkostwa pod koniec lat 60-tych, znaczące przesunięcie w polityce zagranicznej USA w kierunku obrony praw człowieka od 1974 roku, zasadnicza zmiana dotycząca utrzymywania imperium, wprowadzona przez Gorbaczowa do polityki radzieckiej pod koniec lat 80-tych.

5. Efekt „lawiny” lub wzorowania, wzmacniany przez nowoczesne środki łaczności międzynarodowej, następujący po pierwszych zmianach demokratycznych w ramach trzeciej fali, stymulujący i ukazujący modele dla przyszłych zmian systemowych w innych krajach.

Każdą z nich autor poddaje dokładniejszej analizie.

SPADEK LEGITYMIZACJI I DYLEMAT DOKONAŃ

J.J.Rousseau: najsilniejszy nigdy nie będzie na tyle silny, by zawsze pozostawać władcą, chyba, że przemieni siłę w prawo, a posłuch w obowiązek.

W przeszłości za legitymizacje ustrojów niedemokratycznych służyła tradycja, religia, boskie prawo. Współcześnie, te uzasadnienia są już nieskuteczne. Dlatego obecnie, legitymizację ustrojów autorytarnych jest nacjonalizm i ideologia, co wymagało określenia wiarygodnego wroga i narodowych aspiracji.

Z tego punktu widzenia, przewrotnym wydarzeniem było zwycięstwo aliantów, jako państw demokratycznych, w II WŚ, co zapoczątkowało II falę demokratyzacji.

Fakt, ze najpotężniejsze państwa świata, były państwami demokratycznymi, prowadził do uznania tego systemu za najlepszy i do zaaprobowania wartości i reguł demokratycznych jako wiążących. Porzucono bezpośrednie argumenty przeciwko demokracji, uznając ja za prawowitą formę rządów. Dlatego odwoływano się do niej nawet w systemach, mających w praktyce niewiele wspólnego z demokracją.

np. ZSSR, chociaż ideologicznie marksizm-leninizm stanowił alternatywę dla systemów zachodu, to odwoływał się od do wartości demokratycznych.

W tym kontekście, w latach 70-tych, wiele systemów autorytarnych miało problem z legitymizacją. Kształtowały je różnorodne czynniki:

• legitymizacja systemów autorytarnych oparta na zewnętrznym wrogu została obalona poprzez zwycięstwo aliantów w II WŚ; wojnę zwyciężyły państwa demokratyczne, dające ogromną swobodę swoim obywatelom, nie zaś autorytarne, które, ograniczenia praw społeczno-politycznych tłumaczyły wymogami bezpieczeństwa;

• ustrój demokratyczny był powszechnie znany jako alternatywa dla autorytarnego,

• w państwach gdzie system autorytarny był narzucony, agresor nie mógł odwołać się do wartości nacjonalistycznych, ponieważ sam je naruszał, np. w krajach E. Wschodniej, gdzie komunizm został narzucony siłą, reżim mógł legitymizować się ideologią, ale już nie nacjonalizmem, których w tych społeczeństwach był nakierowany przeciwko ZSRR; legitymizacja ideologiczna z czasem słabła[zmęczenie społeczeństwa nieudolnością systemu], a nie zastępowała jej legitymizacja oparta na dokonaniach[zła sytuacja gospodarcza]

• reżim uprawomocniony przez ideologię, mógł funkcjonować o ile spełniał postulaty przez siebie głoszone, jeżeli występowały rozbieżności, tracił legitymizację; wszystkie państwa po IIWŚ ideologicznie odnosiły się do demokracji, co osłabiało autorytaryzmy,

• brak mechanizmów samoodnowy odbierał możliwość odzyskania legitymizacji, poprzez zmianę rządów kształtującą w społeczeństwie nadzieję na zmiany; w krajach demokratycznych, dochodziło do zmian grup rządzących, jeżeli nie znajdowały one oparcia w poparciu społecznym, w autokracjach to nie występowało[wyjątkiem od tego są autokracje Meksyku i Brazylii, gdzie dochodziło do zmian prezydenta, który nie mógł rządzić dłużej niż dwie kadencje - uprawdopodobniało to zmiany w polityce i minimalizowało szansę na zamach stanu]

• tam gdzie dochodziło do obalenia systemu demokratyczne przez autorytarny, łaczyło się to z dużym poparciem dla nowej władzy i nadzieją na stabilizację państwa, tzw. „legitymizacja negatywną” wynikająca z niepowodzeń demokracji, jeżeli jednak nowy rząd nie spełniał wymagań, legitymizacja szybko zanikała,

• w systemach demokratycznych występuje rozróżnienie na:

• legitymizację rządzących - dla danego ugrupowania, zależna od stopnia spełniania oczekiwań społecznych,

• legitymizację systemu - dla procedur, ustroju, reguł gry politycznej,

brak legitymizacji rządzących nie oznacza ograniczenia legitymizacji systemu, system może trwać dalej; w ustrojach autorytarnych podział ten nie występuje, obie kategorie są scalone, brak uprawomocnienia dla rządzących oznacza jednocześnie krytykę systemu,

• wiele z reżimów autorytarnych, nie mając czym uzasadnić swojego panowania, odwoływało się do legitymizacji poprzez dokonania, wyznaczając sobie cele do zrealizowania, najczęściej ekonomiczne; miało to różne skutki:

• władza wyznaczała sobie cele do zrealizowania, jednak nie potrafiła ich zrealizować, co prowadziło do frustracji i niepokojów społecznych i utraty legitymizacji,

np. Filipiny, Peru, Brazylia, Portugalia, Hiszpania, Grecja - niepowodzenia gospodarcze doprowadziły tam do obalenia systemów autorytarnych,

• władza spełniała wyznaczone cele, przez co sam system i metody przezeń stosowane przestały być adekwatne do sytuacji, straciły legitymizację,

np. w Argentynie reżim wyeliminował wewnętrznego wroga[ruch partyzancki], w konsekwencji ograniczyło to wsparcie dla reżimu wojskowego ze strony społeczeństwa[które nie musiał już być bronione przez państwo],

• reżimy uzasadniające swoje panowanie poprzez zewnętrznego wroga, traciły legitymizację jeżeli przegrywały w zewnętrznym konflikcie militarnym,

W perspektywie utraty legitymizacji, przywódcy autorytarni mogli zareagować w różny sposób:

1. nie podejmować żadnych działań, mając nadzieje na utrzymanie władzy,

2. nasilić represje wobec opozycji, wymusić posłuszeństwo[np. W Grecji, Argentynie, Chinach],

3. sprowokować konflikt międzynarodowy i odtworzyć legitymizację przez odwołanie do nacjonalizmu,

[np. konflikt turecko - grecki, Argentyńska wojna o Falklandy]; jest to o tyle niebezpieczne, iż w reżimach wojskowych dochodziło do degradacji struktur wojskowych[obsadzanie stanowisk niekompetentnymi osobami, w obawie przed zamachem stanu, itp.] przez co siły militarne reżimów autorytarnych często są wątpliwej jakości,

4. poprzez stworzenie pozorów demokratycznej legitymizacji reżimu; rządzący obiecywali wprowadzenie systemu demokratycznego po rozwiązaniu problemów,

5. rządzący mogli w sposób kontrolowany przejść z jednego systemu w drugi,

Ograniczenie legitymizacji, wywoływało wątpliwości w szeregach rządzących, co przekładało się niejednokrotnie na niezdecydowane działania, które jeszcze bardziej działały na ich niekorzyść.

Obalenie ustroju autorytarnego niekoniecznie prowadzi do wykształcenia się demokracji.

Jednak, ustrój demokratyczny, uznany jako jedyna możliwa do utrzymania forma rządów, stał się wyraźną alternatywą dla nieskutecznych reżimów autorytarnych.

ROZWÓJ EKONOMICZNY I KRYZYS EKONOMICZNY

Czynniki ekonomiczne mogą mieć silny wpływ na przemiany demokratyczne, ale ich nie determinują. Na III falę demokratyzacji wpływały na trzy sposoby:

1. kryzys gospodarczy[kryzys naftowy lub nieudolność rządów komunistycznych] osłabił reżimy autorytarne,

2. odpowiedni poziom rozwoju ekonomicznego stanowi dobrą podstawę pod demokratyzację[osiągnęło go wiele krajów w latach 70-tych],

3. bardzo szybki rozwój gospodarczy doprowadza do destabilizacji ustrojów autorytarnych, i zmusza je do zmian polityki[liberalizacji lub nasilenia represji],

Nie we wszystkich krajach występowały wszystkie trzy czynniki, każdy jednak został dotkniętym przynajmniej jednym z nich.

Rozwój gospodarczy

Kenneth A. Bollen i Robert W. Jackman: poziom rozwoju ekonomicznego miał silny wpływ na demokrację polityczną, nawet jeżeli weźmie się pod uwagę inne nieekonomiczne czynniki[...]. Produkt narodowy brutto stanowi dominującą zmienną wyjaśniającą.

W XVIII wieku panowało przeświadczenie, iż bogate kraje to z reguły monarchie, biedne zaś to demokracje. Uprzemysłowienie odwróciło tę relację, w ciągu XX wieku wykształciła się pozytywna współzależność pomiędzy bogactwem a demokracją. Wyjątkiem mogą tu być np. Indie.

Na tej podstawie wysuwa się wniosek, iż w biednych państwach demokracja jest mało prawdopodobna, demokratyzacja powinna zachodzić w państwach średnio rozwiniętych, a w bogatych powinna już funkcjonować.

W zależności od okresu historycznego, można określić „strefę zmian”[wg Sunshine], czyli poziom dochodów mieszkańców, który czyni państwo potencjalnie gotowym do demokratyzacji.

• na przełomie XIX i XX wieku było to 300-500$*

• lata 70-te XX wieku(po imponującym wzroście gospodarczym) 300-1300$*[300-500: Grecja, Hiszpania]

• lata 80-te XX wieku 1000-3000$*

*kurs dolara z 1960 roku

Mitchell Seligson: wykazał on, że w A.Łacińskiej punkty krytyczne umożliwiające, lecz nie determinujący, powstanie demokracji, dotyczyły PNB per capita na poziomie 250$[kurs z 1957r.] oraz 50% wskaźnik umiejętności pisania i czytania.

Oczywiście demokratyzację nie determinuje tylko wzrost gospodarczy. Istniało wiele państw, które pomimo wysokiego poziomu rozwoju gospodarczego, nie przeszły demokratyzacji[np. PRL, Czechosłowacja, państwo-miasto Singapur, Arabia Saudyjska, Iran, Irak].

Phillips Cutright: wykazał silną współzależność pomiędzy poziomem rozwoju komunikacji a demokratyzacją.

Warto zauważyć, że krajach arabskich, pomimo bardzo wysokiego PKB per capita osiągającego poziom nawet 4000$, nie wykształcił się system demokratyczny. Prowadzi to do jednego wniosku:

Wszechstronny rozwój gospodarczy, a w jego ramach uprzemysłowienie, może służyć demokracji; natomiast bogactwo wynikające z ropy - nie.

W państwach, które opierają swoje bogactwo na ropie, aparat biurokratyczny jest uniezależniony od wpływów podatkowych, a tym samym w pewnej części od obywateli. „Nie ma podatków bez reprezentacji”.

W państwach które opierają swoje bogactwo na uprzemysłowieniu, powstały nowe gospodarcze zależności, które są bardzo trudne do kontrolowanie przez autorytarne rządy i prowadzą do głębokich przemian społecznych:

1. poziom ekonomiczny państwa kształtuje wartości i postawy obywateli: zaufania, własnej wartości i zadowolenia z życia, które są skorelowane z instytucjami demokratycznymi,

2. rozwój gospodarczy prowadzi do wzrostu poziomu wykształcenia społeczeństwie,

3. rozwój ekonomiczny wyzwala nowe zasoby, które mogą być podzielone pomiędzy grupy społeczne, wspomagając łagodzenie sporów i osiąganie kompromisów,

4. rozwój ekonomiczny w latach 70-tych pociągał za sobą otwarcie społeczności na handel zagraniczny, inwestycje technologie, turystykę i komunikację,

5. rozwój ekonomiczny wspiera rozwój klasy średniej,

Kształtowanie się klasy średniej jest niezwykle ważnym czynnikiem prowadzącym do demokratyzacji.

W państwach gdzie występuje wyraźny, nierówny podział bogactwa, trudno jest wprowadzić system demokratyczny, do tego potrzebna jest względna równość poziomu zamożności.

Trzeciej fali demokratyzacji w większości państw[oprócz Polski], przewodziła właśnie klasa średnia, broniąc swoich interesów stawała się przeciwwagą dla ruchu robotniczego. Co więcej niejednokrotnie, klasa średnia pierwsze popierała rządy autorytarne[np. Brazylia, Argentyna, Filipiny, Hiszpanii], a później stawała się motorem przemian demokratycznych. Tam gdzie przemiany te nie opierały się o klasę średnią[z powodu jej małej liczebności, itp.] demokracje okazywały się mało stabilne.

Gwałtowny wzrost gospodarczy

W niektórych państwach gwałtowny wzrost gospodarczy powodował niezadowolenie wobec istniejącego rządu autorytarnego. Tworzy on szybko bazę ekonomiczną, którą rozwój kreuje dłużej. Jednocześnie, podnosi on także poziom oczekiwań, zaostrza nierówności, tworzy stresy i napięcia w materii społecznej, które stymulują mobilizację polityczną i żądania partycypacji politycznej.

np. do sytuacji takiej doszło w Grecji i Hiszpanii, w obu krajach doprowadziło to do gwałtownej eskalacji konfliktów społecznych, reżimy autorytarne próbowały przy zachowaniu szybkiego wzrostu gospodarczego ograniczyć demokratyzację, co spotkało się z opozycją społeczeństwa, co w końcu doprowadziło do obalenia autokracji;

do podobnej sytuacji doszło w Brazylii, gdzie wzrost gospodarczy wyraźnie zaostrzył podział dochodów, zaostrzyły się konflikty społeczne, jedynie świadome działania rządu, prowadzące pokojowo do demokratyzacji, pozwoliły na ograniczenie przemocy,

Zarówno rozwój jak i gwałtowny wzrost gospodarczy, są zjawiskami przychylnymi demokratyzacji, osłabiającymi systemy autorytarne. Lecz jeżeli zachodzą w momencie, gdy państwo nie osiągnęło jeszcze ekonomicznej strefy zmian, istnieją małe szanse by wykształciła się stabilna demokracja.

W trzeciej fali demokratyzacji, połączenie rozwoju gospodarczego z krótkookresowymi kryzysami sprzyjał przemianom demokratycznym.

ZMIANY RELIGIJNE

Na gruncie religii także zachodzą zjawiska sprzyjające demokratyzacji. Dwie takie tendencje pojawiły się w latach 70-tych i 80-tych XX wieku.

Wśród religii najbardziej demokratyczne są wyznania chrześcijańskie[wśród nich, ze względu na wyznawane wartości, najkorzystniejszy jest protestantyzm, później katolicyzm], później islam oraz religie dalekiego wschodu.

W religii chrześcijańskiej, a zwłaszcza w protestantyzmie, uwidacznia się poszanowanie godności człowieka, wolna wola, rozdział kościoła od państwa.

W państwach katolickich, doszło do przemian systemowych później[względem społeczeństw o tradycjach protestanckich] prawdopodobnie dlatego, iż struktura kościoła katolickiego jest bliższa autorytaryzmowi, uwidacznia się to w ścisłej hierarchii i stosunku do wiernych. W wielu ustrojach autorytarnych, reżim znajdował oparcie w kościele, który niejednokrotnie pomagał rządowi w legitymizacji swojej pozycji.

Tym bardziej, zaskakujący jest fakt, iż w latach 70/80-tych, ok 57% państw w których doszło do demokratyzacji, było zdominowanych przez katolików[Hiszpania, Polska a w Korei Południowej, tendencje demokratyczne uaktywniły się wraz ze wzrostem liczby wyznawców religii katolickiej]. Co więcej, doszło do dalekich przemian w podejściu kościoła względem systemów autorytarnych oraz postaw samych duchownych.

W krajach niekomunistycznych stosunki pomiędzy kościołem a reżimem przechodziły zwykle trzy etapy:

1. AKCEPTACJI,

w hierarchii kościelnej dominowały elementy konserwatywne, sprzyjające autorytaryzmowi;

np. kościół w Hiszpanii pomagał Franco zdobyć i utrzymywać władzę; podobnie w Brazylii, Argentynie i Chile, kościół był pozytywnie nastawiony względem autokratów

2. AMBIWALENCJI,

wraz z nasileniem represji względem obywateli, w kościele odzywały się głosy sprzeciwu; tendencje te były wyraźniejsze, jeżeli dochodziło równocześnie do zmian w hierarchii kościoła; oficjalnie jednak kościół nie działał przeciwko reżimowi,

np. w Brazylii, Filipinach, Chile rodziła się kościelna opozycja, która mobilizowała katolików do sprzeciwu,

3. OPOZYCJI

w pewnym momencie dochodziło do przełomu, kiedy najważniejsi przedstawiciele narodowej hierarchii kościelnej, podejmowali decyzję o otwartej krytyce reżimu i jego metod; zmieniał się oficjalny stosunek kościoła do władzy,

np. w Chile tworzone były organizacje, takie jak Duszpasterstwo Wolności; w Brazylii Narodowa Konferencja Biskupów oficjalnie skrytykowała ustrój potępiając narodową doktrynę; w Hiszpanii zaszło to dużo później, kościół zaczął propagować wolności obywatelskie; tym działaniom sprzyjał Watykan,

Kościół jako organizacja międzynarodowa, o potężnym zasięgu społecznym, mógł wykorzystywać wpływ Watykanu, oraz innych kościołów narodowych i społeczności katolickich, by zwrócono uwagę na sytuację w danym kraju.

np. inicjatywy takie podejmował kler brazylijski, generując protesty w Europie i USA.

Za pontyfikatu Jana Pawła II, demokratyzacji, sprzyjały jego liczne pielgrzymki do państw niedemokratyczne, i próby aktywizacji społeczeństwa.

W poszczególnych państwach, duże rolę odgrywali, charyzmatyczni duchowni, którzy podejmowali wiele społecznych inicjatyw antysystemowych, niejednokrotnie stając pośród liderów opozycji.

np. kardynał Kim w Korei; kardynał Sin na Filipinach; kardynał Raul Silva Enriquez w Chile;

W tym kontekście, gdyby nie zmiana polityki kościoła względem reżimów autorytarnych, wiele demokracji zapewne by nie powstawało.

Autor umiejscawia ten czynnik wpływający na demokratyzację zaraz za przemianami gospodarczymi, pozwalając sobie na uszczypliwą uwagę, iż znakiem firmowym trzeciej fali demokratyzacji, mógłby być krzyż i symbol dolara.

NOWA POLITYKA AKTORÓW ZEWNĘTRZNYCH

Jednym z decydujących czynników determinujących demokratyzację, jest wpływ innych państw i instytucji międzynarodowych na dany system. W wielu państwach, demokratyzacja dokonała się w ramach okupacji, przez inne państwo demokratyczne.

Działania aktorów zewnętrznych mogą w równym stopniu przyśpieszać jak i spowalniać oddziaływania rozwoju gospodarczego i społecznego na powstanie demokracji.

Mogą to być próby wprowadzenia demokracji tam, gdzie warunki społeczno-ekonomiczne nie pozwalają jeszcze na autonomiczną adaptację tego ustroju[demokratyzacja Indii przez Wielką Brytanię]. Mogą one także polegać, na przeciwdziałaniu przemianom politycznym, w państwach gotowych na demokratyzację[interwencje radzieckie w Polsce, na Węgrzech, w NRD].

Ingerencje te miały ogromny wpływ na zasięg III fali demokratyzacji. Aktorami o największej sile przebicia i zasięgu interwencji i wpływów, były:

1. Instytucje Europejskie,

Wspólnota Europejska aktywnie wspierała demokratyzację, a spodziewane członkostwo w EWG stanowiło dla poszczególnych krajów bodziec do demokratyzacji. KBWE było procesem, który zobowiązał rządy komunistyczne do liberalizacji oraz uprawomocniał wysiłki podejmowane przez dysydentów i obce rządy w celu nakłonienia ich do realizacji tych zobowiązań,

Wspólnoty Europejskie, początkowo za główny cel biorące rozwój gospodarczy, były atrakcyjnym partnerem ekonomicznym dla ustrojów autorytarnych, wciągając je w „krąg” państw demokratycznych; w późniejszym czasie, gdy dochodziło do rozszerzenia wspólnot, jednym z wymogów był demokratyczny system rządów i poszanowanie praw obywateli, państwa autorytarne chcąc czerpać większe korzyści z partnerstwa musiały przejść zmiany systemowe; w późniejszym czasie istotną rolę odgrywało propagowanie praw człowieka oraz rozpoczęcie międzynarodowej kontroli ich przestrzegania, poprzez sankcję polityczne i ekonomiczne,

np. działanie Wspólnot Europejskich na demokratyzację w Hiszpanii, Portugalii, Grecji; wpływ KBWE na prawa obywatelskie w bloku wschodnim,

2. Stany Zjednoczone

Amerykańska polityka wspierania w innych krajach praw człowieka i demokracji, rozpoczęła się w latach 70-tych i przeszła 4 główne fazy:

1. LATA 60/70-TE - cele te zajmowały podrzędna pozycję w polityce zagranicznej; później, od 1974 poprzez ustawy dotyczące praw człowieka uwidoczniła się troska o ich przestrzeganie oraz zamiar stosowania sankcji ekonomicznych, za ich nieprzestrzeganie,

2. OD 1977 - rządy Cartera - uczynił prawa człowieka, jednym z głównych tematów swojej kampanii wyborczej i ważnym elementem polityki zagranicznej; decydował o pomocy ekonomicznej ; podejmował rozmowy z przywódcami państw autorytarnych; wygłaszał oświadczenia i deklaracje;

3. OD 1981 - rządy Regana - odciął się on od polityki poprzednika, sugerując, iż koncentrował się on na poszczególnych przypadkach łamania praw człowieka, a nie systemach które na to pozwalają; „zaniedbał” reżimy Ameryki Łaćińskiej kosztem działania przeciwko komunizmowi,

4. OD 1983-84 - zmiana polityki Regana, podejmował on aktywne działania przeciwko wszelkim ustrojom niedemokratycznym; powołanie Narodowej Fundacji na rzecz Demokracji;

Rząd USA, w trakcie III fali demokratyzacji, korzystał z szeregu środków - politycznych, ekonomicznych, dyplomatycznych, militarnych - w celu wspomożenia kształtujących się demokracji, m.in.:

1. oświadczenia najważniejszych przedstawicieli państwa, popierające dążeń demokratyczne; coroczne oceny stanu przestrzegania praw człowieka,

2. ekonomiczne naciski i sankcje,

3. działania dyplomatyczne, wspieranie demokratyzacji,

4. wsparcie materialne dla sił demokratyczny w reżimach autorytarnych,

5. działania wojskowe, akcje militarne,

6. dyplomacja wielostronna,

Poprzez działania, USA sprawa ochrony praw człowieka została podniesiona do rangi ważnego problemu międzynarodowego. W ramach „demokratycznej doktryny Breżniewa” nie pozwalały na obalanie rządów demokratycznych i przez bezpośrednie działania pomagały w demokratyzacji.

Miarą wpływu USA na demokratyzację jest ostra krytyka ze strony rządów autorytarnych za daleko sięgające ingerencje i mieszanie się w interesy.

2. Związek Radziecki,

Demokratyzacja Europy Wschodniej, byłą możliwa tylko dzięki zmianom polityki ZSRR w czasach Gorbaczowa, który pozwalał na działanie i formowanie się ugrupowań opozycyjnych, ograniczając możliwość militarnej interwencji,

EFEKT WZOROWANIA CZY LAWINY

EFEKT WZOROWANIA, ZARAŻENIE, ROZPRZESTRZENIANIE, WSPÓŁZAWODNICTWO, EFEKT LAWINOWY, EFEKT DOMINA - to pojęcia jakimi można określić piąty czynnik wpływający na przebieg III fali demokratyzacji.

Przemiany systemowe w jednym kraju pobudzają transformację w innym.

Wg badań Almonda i Moundta, czynnik ten ma umiarkowane znaczeniew przebiegu III fali, w dodatku analiza jego skutków jest skomplikowana.

Jakie wzory były demonstrowane w efekcie wzorowania?

1. ukazanie, że istnieje możliwość obalenia ustroju autorytarnego,

2. pokazanie, w jaki sposób tego dokonać,

3. uświadomienie niebezpieczeństw i problemów związanych z tym procesem,

Wpływ efektu lawinowego na III falę demokratyzacji można przedstawić w trzech wnioskach:

1. czynnik ten miał największe znaczeni w III fal, niż w jakiejkolwiek innej; powodowane jest to przez rozwój środków komunikacji i transportu i braku kontroli systemów autorytarnych nad nimi, są co za tym szerokim dostępem obywateli do informacji,

informacje o „Solidarności” w Polsce i upadku Marcosa na Filipinach wywołały szok w Chile,

2. pomimo rozwoju technologii komunikacyjnych, efekt lawinowy najsilniej odczuwany był w państwach geograficznie i kulturowo bliskich,

np. w Brazylii i Hiszpanii; Portugalii i Hiszpanii; Argentynie i Boliwii; Polsce i NRD, Węgrzech, Czechach;

3. wraz z czasem zmienia się relatywnie znaczenie przyczyn fali demokratyzacji; efekt lawinowy nie dotyczy pierwszej demokratyzacji, ale każdej następnej, dokonywanej pod wpływem tej pierwszej,

np. demokratyzacja zajęła w Polsce 10 lat, na Węgrzech 10 miesięcy, w NRD 10 tygodni, a w Rumunii 10 godzin.

OD PRZYCZYN DO ICH AUTORÓW

Pomijając wszystkie czynniki sprzyjające i nie sprzyjające demokratyzacji, trzeba uwzględni potężna rolę liderów społecznych.

Społeczne, ekonomiczne i zewnętrzne warunki sprzyjające demokracji, nie są wystarczające dla przeprowadzenia demokratyzacji. Niezależnie od motywacji poszczególnych przywódców, muszą oni podjęć kroki, które mogą do niej doprowadzić. Z drugiej strony, wola przywódców nie wystarczy by wprowadzić system demokratyczny tam, gdzie nie ma do tego warunków.

np. Haiti[wybitny przywódca i brak warunków] i Singapur[idealne warunki i brak chęci przemian]

---