61. Biblijne parafrazy Stanisława Herakliusza Lubomirskiego.
*Stanisław Herakliusz Lubomirski (1641-1702) syn znanego rokoszanina, wpływowego magnata Jerzego Lubomirskiego (był marszałkiem wielkim koronnym i hetmanem polnym). Po śmierci ojca ożenił się z córką Łukasza Opalińskiego - Zofią i rozpoczął karierę polityczną. W 1667r. został posłem, a mając lat 29 marszałkiem sejmu, wkrótce czołowym politykiem Rzeczypospolitej.
Około 1680r. powstały dwa utwory Lubomirskiego osnute wokół tekstów Starego Testamentu. W 1683r. ukazała się powieść „Tobiasz wyzwolony”. Drugi utwór ukazał się w 1702r. „Księga Eklezjastesa”. „Księgę Eklezjastesa” Lubomirski czytał w przekładzie Jakuba Wujka. W swojej parafrazie poetyckiej posłużył się jedenastozgłoskowcem, zachował układ 12 rozdziałów i wiele z językowych sformułowań polskiego tłumacza. Zdecydował się zrezygnować ze stylistyki barokowej i powiedzieć ten tekst po polsku, na nowo, powiedzieć „nagimi słowami” czyli bez mocnych ekspresji złożeń językowych, bez naddanej ozdobności. „Ecclesiates” Lubomirskiego znalazł się w żywym nurcie myśli barokowej. Odnajdujemy w nim aktualne przesłanki ziemiańskiej nauki życia, refleksje stoickie, wskazujące drogę miedzy skrajnościami, ale nad całością dzieła góruje ton depresji. Ufność i naiwna wiara nie wynikają tu z zafascynowania życiem, lecz z nakazu myśli jako jedyne wyjście. Drugim utworem biblijnym jest parafraza opowieści o Tobiaszu. Historię o nim opowiedział Lubomirski w 12 pieśniach złożonych oktawami. Zachowując prostą fabułę wzoru, zarezerwował dla siebie swobodne stanowisko komentatora opowieści o młodym Tobiaszu, który na polecenie oślepłego ojca wybrał się po odbiór długu. W przebiegu zdarzeń poeta wprowadza większą konkretyzację, szereg doświadczeń zgodnych z poetyką apokryficznego romansu. Lubomirski uznał, że w parafrazie „Ksiąg Tobiaszowych” ma prawo poddać się pokusom wyobraźni i opowiedzieć tę historię w konwencji romansu współczesnego. (Losy Tobiasza i Sary związały się ze sobą, kiedy równocześnie oboje, trapieni różnymi troskami, zwrócili się z modlitwą do Boga. O ich przyszłym spotkaniu zadecydował Bóg, a przewodnik pomógł Tobiaszowi uniknąć losu siedmiu poprzednich mężów Sary - śmierci. Ginęli dlatego, że w noc poślubną poddawali się żądzom cielesnym, zamiast najpierw poświęcić łoże Bogu). Opowieść o młodym Tobiaszu daje wzór bogobojnego sposobu zakładania rodziny. Narrator jest tu postacią wyodrębnioną, pośredniczy między biblijnym orginałem a barokowym czytelnikiem, przedstawia się w inwokacji, przypomina też o swojej obecności w trakcie opowieści.
62. Mesjada - barokowa trawestacja eposu klasycznego.
* Mesjada (Der Messias) - epos Friedricha Gottlieba Klopstocka, opowiadający o śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa Chrystusa. Utwór napisany jest heksametrem, składa się z 19468 wersów, ułożonych w 20 pieśni.
Parafraza poetycka Nowego Testamentu. Ocalał fragment cyklu, który liczył co najmniej kilkadziesiąt do stu tysięcy wierszy, składał się z następujących ksiąg:1. Pieluszki Chrystusowe (tj. opowieść o narodzeniu), 2. Życie i działalność Chrystusa, 3. Nowy zaciąg pod chorągiew starą tryumfującego Jezusa, 4. Prześladowanie Bożego Kościoła(parafraza Dziejów Apostolskich), 5. Arfa Starego Testamentu z Nowym (wykład związków między obu Testamentami). Opowieść ewangeliczna Potockiego nawiązuje do tradycji polskich mesjad. U progu baroku próbę mesjady dał Kasper Miaskowski, a na potrzeby Kalwarii Zebrzydowskiej dwie wersje poematu o Męce Pańskiej opracował Abraham Rożniatowski (Pamiątka krwawej ofiary Pana Zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa. Wedle miejsc Hierosolomskich nad Zebrzydowicami wykonterfektowanych -1610 i Zwierciadło smutne… - 1618). Z wzoru Abrahama korzystał ks. Walenty Odymalski, autor ogłoszonego w całości w 1670r. Świata naprawionego. Mesjada stała się charakterystycznym gatunkiem epickim późnego baroku. Zanim jeszcze wyszedł z druku Nowy zaciąg(…) ogłoszono w Warszawie dzieło Szymona Gawłowickiego Jezus Nazareński, nawiązujące do wzoru epiki Tassa. Z późniejszych czasów zachowały się mesjady drukowane i rękopiśmienne, podporządkowane raczej funkcjom dewocyjnym, imponujące rozmiarami wierszowanej roboty, świadczące o trwałości mody. Wśród epigonów znalazł się też Stanisław Leszczyński jako autor Historyi Starego i Nowego Testamentu(1761), liczącej około 25 tysięcy wierszy. Potocki stał się współtwórcą tego nurtu późnobarokowej epiki. Praca nad parafrazą historii świętej zajęła mu kilka lat, ukończył ją ok.1682r.
63. Romans barokowy jako poprzednik nowoczesnej powieści.
Romans (fr. roman - powieść) - gatunek epicki poprzedzający powstanie nowożytnej powieści. Rozwijał się od okresu hellenistycznego poprzez średniowiecze, renesans i barok. Obejmował utwory wierszem i prozą o niezwykłej, zawikłanej akcji, pełnej przygód, porwań, rozbitych okrętów itp. Wątek główny stanowiły zazwyczaj dzieje związku miłosnego, połączone z pokonywaniem przeszkód i przeciwności losu. W późnym baroku odrodził się romans duchowny; miał zastąpić świeckie niemoralne historyje, opowiadał fabularny epizod z dziejów biblijnych, respektując współczesny dorobek sztuki narracyjnej . Ten typ romansu reprezentuje Tobiasz wyzwolony S. H. Lubomirskiego i nie wydana drukiem Judyta W. Potockiego. Przypadająca na dojrzały barok pierwsza faza rozwoju nowego romansu uległa później zahamowaniu. Warto jednak podkreślić, że ta forma twórczości zainteresowała i pisarzy, i czytelników, pojawiła się wcześnie, z niewielkim opóźnieniem w stosunku do zachodniej Europy, korzystała z szerokiego repertuaru wzorów (starożytnych, średniowiecznych, współczesnych włosko-hiszpańskich i francuskich). Polscy romansopisarze dążyli do przystosowania przejmowanych fabuł do polskiej sytuacji kulturowej, czego najpełniejszy wyraz odnajdujemy w romansach W. Potockiego. (Przykłady romansów: H. Morsztyn - Antypasty małżeńskie, Filomachija abo afektów gorącej miłości wyrażenie, S. Twardowski - Nadobna Paskwalina, W. Potocki - Argenida). Powstanie powieści zepchnęło romans na margines życia literackiego. Pewne elementy romansu pozostały żywe do dziś w tzw. powieści brukowej.Google Book Search - informacje - Informacje dla wydawców - Podaj opinię - Strona główna Google
64. Literatura schyłku baroku: przejawy kryzysu.
Późny barok (1680-1730) to okres ostatecznego pogorszenia się warunków rozwoju literatury. Złożyło się na to wiele czynników. Wojny w połowie wieku (1648-1660) pozostawiły nie tylko zniszczenia wewnętrzne, ale osłabiły też międzynarodową pozycję państwa. W 1665r. wszczął rokosz przeciw królowi jego antagonista, hetman polny koronny, Jerzy Lubomirski, doszło do bratobójczych walk i klęski wojsk królewskich pod Mątwami (1666). Jan Kazimierz po śmierci żony, Ludwiki Marii - w której utracił najbliższego doradcę - składa koronę w 1668r. Po jego abdykacji szlachta wybiera króla „Piasta”, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, który związał się ze stronnictwem prohabsburskim. Również jego następca Jan III Sobieski wybrał ostatecznie związki z dworem wiedeńskim, co umacniało wewnętrzną pozycję Kościoła w Polsce. Głównym postrachem staje się zarzut ateizmu. Sąsiad i dłużnik doniósł na Kazimierza Łyszczyńskiego, iż jest ateistą. Oskarżony nie przyznał się przed sądem biskupim ani do ateizmu, ani do dzieła „De non existentia Dei” (O nieistnieniu Boga), mimo to został skazany na śmierć, ścięty i spalony na Starym Rynku w Warszawie w 1689r. W późnym baroku nawet wśród elity znajomość prawd religijnych jest powierzchowna, rozwija się natomiast zewnętrznie demonstrowana dewocyjność i okazała obrzędowość. Wyraźnie odbija się to na całym piśmiennictwie religijnym, które przeżywa swój ilościowy rozkwit, ale poza nielicznymi utworami wartość tej produkcji jest znikoma lub wręcz karykaturalna. Uwagą otoczono też ośrodki naukowe, a szczególnie literaturę. O klimacie ideowym w jakim znaleźli się pisarze polscy, mówi nie tylko fakt, że późny barok to epoka rękopisów, ale i nowy mnożący się gatunek wypowiedzi: wiersze do cenzora. Dialog z cenzorem i zapewnianie władz o własnej katolickiej prawomyślności - to znamienne elementy późnego baroku. Odnajdujemy je u Kochanowskiego, Potockiego, Korczyńskiego i w dziełach anonimowych. Schyłkową fazę baroku i całej staropolszczyzny upatrywano w czasach saskich (1696 - 1764). Około 1700r. nie tylko zmienił się król na tronie (Jan III, August II Sas), ale i literatura: w 1693 umiera J.A. Morsztyn, w 1696 W. Potocki, w 1700 W. Kochowski, w 1702 S. H. Lubomirski, w 1701 J. Chr. Pasek, najwcześniej z nich odszedł Z. Morsztyn w 1689. Odchodzą więc w tym czasie czołowi pisarze. Później przez dłuższy czas nie ma równie wybitnych następców. Najwyraźniej rysuje się obraz przemian warsztatu W. Kochowskiego, który doprowadza swoje dzieła do druku. W 1674r. wydaje „Niepróżnujące próżnowanie” po pokonaniu kłopotów z cenzurą prewencyjną, ale po wydaniu książki spadły na niego ostre zarzuty ze strony cenzury represyjnej. Po starciach z cenzurą Kochowski zajął się historiografią, zrezygnował z poezji, a jeśli do niej wracał to unikał rejonów zakazanych. O kierunkach przemian poety mówi jego ostatnie dzieło „Psalmodia polska” pisane u schyłku życia. U Stanisława Herakliusza Lubomirskiego kierunek zainteresowań pisarskich zmienia się około 1680r., ma za sobą wówczas Ermidę, Orfeusza, komedie, brulion Rozmów Artaksesa i Ewandra, przed sobą Ecclesiastesa, Tobiasza wyzwolonego. Objawy ożywienia obserwujemy po 1730r., działalność rozpoczyna Stanisław Konarski, Andrzej Stanisław Załuski, jego brat Józef Andrzej Załuski(założyciel Biblioteki Załuskich). W drugim trzydziestoleciu wyraźne są już zmiany w oświacie, najpierw w gimnazjach protestanckich, później w szkołach zakonnych, opóźnione otwarcie na nową myśl filozoficzną, naukową wpływało na rozbudzenie krytycyzmu wobec tradycyjnych autorytetów, na zmianę horyzontów intelektualnych nowych elit i ich świadomość religijną. Istotnym czynnikiem w przemianach stały się czasopisma; były nie tylko źródłem informacji, ale też miejscem sporów o kulturowe dziedzictwo.