Obraz czasów nieludzkich w utworach Borowskiego, Na³kowskiej, Grudziñskiego
Na³kowska:
ka¿de z opowiadañ zawartych w cyklu „Medalionów" jest straszne. Pop ponad 40 latach od zakoñczenia wojny wydaj¹ siê one fantazj¹, trudn¹ do przyjêcia dla normalnego umys³u. A jednak s¹ to fakty - dowody zachwianego ³adu moralnego, oskar¿enie i przestroga przed wojn¹. Tematem jest tutaj technika ludobójstwa, mechanizmy mordowania cz³owieka - „zwyk³y dzieñ szalonego koszmaru". Czytelnika ogarnia groza, przera¿enie i niedowierzanie. Opowiadanie pt. „Doktor Spanner" rodzi pytanie: czy lekarz móg³ byæ zdolny do czegoœ podobnego? Wyrabianie myd³a z t³uszczu ludzkiego, przeróbka skóry - czy nie jest to wytwór zwyrodnia³ej fantazji? Grozê faktu pomna¿a beznamiêtna relacja bohatera pracuj¹cego w „fabryce" jako pomocnik. Mówi on dumnie „Niemcy potrafi¹ zrobiæ coœ z niczego". Opowiadanie „Dno" - to wstrz¹s dla psychiki cz³owieka. Kobiety staj¹ siê z g³odu kanibalkami. Zjadaj¹ zw³oki kole¿anek. Szczury zjadaj¹ trupy. Niektórym bi³o jeszcze serce - brzmi drobna straszliwa uwaga. „Przy torze kolejowym" - opowiadanie to z kolei ukazuje „akt dobrodziejstwa". Kobieta, która uciek³a z transportu i le¿y ranna przy torach, budzi lêk otoczenia. Ludzie byæ mo¿e pomogliby jej, lecz siê boj¹. Pewien m³ody cz³owiek zdobywa siê na odwagê - zabij¹ j¹ aby skoñczyæ jej mêki. Czy strza³y, które do niej odda³ by³y zabójstwem czy dobrodziejstwem? „Cz³owiek jest mocny" - to historia wiêŸnia, który pracowa³ przy „wy³adunku" trupów. By³ mocny - mia³ odpornoœæ psychiczn¹ i dobrze pracowa³. Za³ama³ siê, gdy wœród transportu ujrza³ swoj¹ rodzinê. Lecz i wtedy Niemcy nie pozwolili mu umrzeæ „cz³owiek jest mocny - mo¿e jeszcze dobrze popracowaæ". Ostatnie z opowiadañ pt. „Doroœli i dzieci w Oœwiêcimiu" pora¿a bestialstwem Niemców wobec dzieci. Suchy, statystyczny rejestr. Wizja ma³ych dzieci, które wspinaj¹ siê na palcach, by przejœæ egzamin - nie zmieœciæ siê pod poprzeczk¹ wyznaczaj¹c¹ „doros³oœæ" i zdolnoœæ do pracy, bo to oznacza ¿ycie. Tragiczna jest wymowa zakoñczenia. Gdy profesor z Pragi pyta dzieci bawi¹ce siê w coœ. „W co siê bawicie?". „W palenie ¯ydów" brzmi odpowiedz. Nie wymaga komentarza.
Grudziñski:
„Inny œwiat" jest ho³dem z³o¿onym cz³owiekowi oraz dokumentem degradacji i utraty cz³owieczeñstwa. Szereg aktów utraty cz³owieczeñstwa wiedzie do refleksji: jak ³atwo jest o pod³oœæ, o zbrodniê, byleby uratowaæ swoje ¿ycie. Czy nie s¹ zaprzeczeniem cz³owieczeñstwa gwa³ty i „Materialne" traktowanie kobiet, bezkarne kradzie¿e, donosy i wewnêtrzna hierarchia? Podobnie nieludzka wydaje siê kator¿nicza praca i walka o ka¿dy kês jedzenia, wyrzekanie siê przez rodzinê wiêŸnia, aby „nie mieæ nic wspólnego z przestêpc¹". Z kolei ten inny œwiat udowadnia tak¿e istnienie wielkiej woli cz³owieka i obrony w³asnej godnoœci. Przyk³adem jest przypadek Kostylewa, który walczy³ o swoj¹ niezale¿noœæ przez samookaleczenia. Podobnie sam Grudziñski - odwa¿y³ siê na akt protestu i g³odówki, co w rezultacie spowodowa³o wyzwolenie. Zastanawia pielêgnacja œwiêtych uczuæ przez wiêŸniów: mi³oœæ Pamifi³owa do syna, otoczona kultem mi³oœæ ma³¿eñska, marzenia i uczucia wiêŸniów. Bywa, ¿e aktem cz³owieczeñstwa jest zdecydowanie siê na samobójstwo. Bywa, ¿ê w lagrowym pobojowisku zakwitnie przez chwilê namiastka uczucia - jak w historii Marusi, choæ ³atwo mo¿e byæ przez odcz³owieczenie zdeptana. Si³ê i heroizm cz³owieka podkreœlaj¹ portrety postaci takich jak Kostylew. W powieœci Grudziñskiego da siê wyczuæ ideê, myœl, i¿ wartoœci moralne nie ulegaj¹ tak ³atwo zniszczeniu. Wieczna niezgoda na z³o, im gorsze istnieje, tym wiêksza, wieczne poszukiwanie wymiaru cz³owieczeñstwa, we wspomnieniach, w marzeniach, a nawet w samounicestwieniu, s¹ ho³dem z³o¿onym cz³owiekowi.
Borowski:
Borowski przedstawia œwiat zlagrowany. £agier (ros.) czy lager (niem.) - obóz - niby ten sam œwiat zag³ady a jednak inny. Mo¿na dyskutowaæ o wahaniach ideowych Tadeusza Borowskiego, lecz nie da siê zaprzeczyæ wartoœci utworów takich jak cykl „Po¿egnanie z Mari¹", lub „Kamienny œwiat" - jest to doskona³a rekonstrukcja obozu niemieckiego. Cz³owiek zlagrowany:
bezsilny wobec masowej, ci¹g³ej œmierci i zbrodni
zobojêtnia³y na ból i rozpacz
z³amany fizycznie, psychicznie i moralnie, egoistyczny w obronie w³asnego ¿ycia.
Rzeczywistoœæ obozowa okazuje siê tu czyst¹ przemoc¹, a ludzie, którzy w niej uczestnicz¹ to mocni i s³abi, ci, którzy gwa³t zadaj¹ i ci, którzy mu ulegaj¹. Vorarbeiter Tadek nieŸle sobie radzi³ poniewa¿ wkrêci³ siê do s³u¿b medycznych, móg³ lepiej funkcjonowaæ, pomagaæ narzeczonej i czuæ siê bezpiecznie chodz¹c „na transporty", siedzia³ w oknie, gdy obóz sta³ na apelu. Tym niemniej realistycznie opisuje doœwiadczalny blok kobiet, krematoria, zupê z brukwi i kator¿nicz¹ pracê wiêŸniów, ca³¹ przera¿aj¹c¹ technikê uœmiercania. W tym œwiecie ¿yje cz³owiek zlagrowany.
Jak oceniæ jego psychikê? Vorarbeiter, zlagrowany, pozostawi³ sobie tylko jedno uczucie - mi³oœæ do dziewczyny i tylko jedn¹ ideê - przetrwanie, a to znaczy³o przystosowaæ siê do istniej¹cych warunków, zaakceptowaæ œmieræ o okrucieñstwo. Zdobyæ leki, zdobyæ jedzenie - oto cel ¿ycia. Nie mo¿na oceniæ tej postawy. Nie jesteœmy do tego uprawnieni. Mo¿emy najwy¿ej potêpiæ system totalitarny, hitleryzm, który doprowadzi³ do powstania obozów i do wypaczenia ludzkiej psychiki