dr Małgorzata Prokosz
Uniwersytet Wrocławski
[w:] Formy pomocy dziecku i rodzinie środowisku lokalnym. B. Matyjas (red) Wyd. Wszechnicy Świętokrzyskiej w Kielcach, Kielce 2002 Tom II, s. 73-80.
Instytucjonalne formy pomocy dzieciom i młodzieży w środowisku wielkomiejskim
Przemiany społeczno - polityczne i ekonomiczne, przebiegające z różnym nasileniem w całym świecie, wpłynęły na zainteresowanie się przedstawicieli polskich władz państwowych najmłodszymi członkami społeczeństwa. Konieczność takiego zainteresowania związana jest przede wszystkim ze zmianami gospodarczymi, dzielącymi społeczeństwo kraju na co najmniej kilka grup, różniących się zdecydowanie statusem materialnym. Pojawiła się zatem konieczność weryfikacji dotychczasowych systemów opiekuńczych oraz wprowadzenie niezbędnych, adekwatnych do przemian, reform, gdyż wszelkim przewartościowaniom oraz przeobrażeniom życia społecznego i gospodarczego powinna towarzyszyć dbałość o dobro dziecka. Sprawa zaspokojenia podstawowych potrzeb zdrowotnych, edukacyjnych i kulturalnych dzieci nie może być traktowana marginalnie - niedostatki w tych zakresach mogą bowiem wywoływać, po stronie jednostki, bezpośrednie zaburzenia natury egzystencjalnej jak i kumulujące się zagrożenia dla jej rozwoju fizycznego, psychicznego i społecznego. Drugą przesłanką, uzasadniającą zmianę systemu opieki nad najmłodszymi obywatelami, jest wyższy stopień znajomości potrzeb psychicznych dziecka i mechanizmów regulujących życie jednostki. Systemy opiekuńcze, funkcjonujące w minionym okresie, nie zawsze uwzględniały indywidualny rozwój najmłodszych obywateli, preferując bardziej zespołowe postrzeganie dzieci niż dobro pojedynczego członka grupy. Nie znaczy to wszakże, że zgodnie z obowiązującymi dziś tendencjami, należy przekreślić wszystko, co do tej pory w zakresie opieki zostało uczynione, jednakże za zmianą ustrojową musi iść, w konsekwencji, także zmiana organizacji systemu opiekuńczego, ukierunkowanego na indywidualną opiekę nad dzieckiem. Taka zmiana postrzegania dziecka oraz tworzenie nowego systemu opieki nad nim opiera się na wielu przesłankach, lecz najistotniejszą z nich jest niewątpliwie fakt preferowania prądów humanistycznych i demokratycznych we współczesnych systemach oświatowych, obserwowanych m.in. w integrującej się Europie. Polskie władze, mając na celu dobro dziecka oraz usprawnienie systemu opieki w państwie poczyniły wiele starań zmierzających ku poprawie. Jednym z istotnych elementów zmiany jest Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 1 IX 2000r. w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych, (Dz. U. z dnia 26 września 2000 r.). W tymże dokumencie ustawodawca zawarł nowy podział placówek opiekuńczo - wychowawczych. We współczesnym rozumieniu należą do nich: placówki wsparcia dziennego, interwencyjne, rodzinne, socjalizacyjne i resocjalizacyjne. Każdy z wymienionych typów placówek charakteryzuje się własną specyfiką, związaną głównie z rodzajem wychowanków oraz zakresem świadczonej opieki. W niniejszym opracowaniu postanowiłam zająć się pierwszym z nich, a mianowicie placówkami wsparcia dziennego, czyli ogniskami wychowawczymi, świetlicami i innymi instytucjami, świadczącymi dzieciom i młodzieży opiekę w środowisku lokalnym. Powodów takiej decyzji było kilka. Przede wszystkim reformy systemu dotyczą przede wszystkim placówek opiekuńczych i resocjalizacyjnych. W literaturze pedagogicznej pojawiły się m.in. opisy standardów usług i jakości pracy tych instytucji. Także wiele informacji (chociaż z popularnych publikatorów) można uzyskać w kwestii placówek rodzinnych. Natomiast pierwsze ogniwo wychowawczej, pozaszkolnej opieki nad dzieckiem jest jakby pomijane. Drugim powodem podjęcia problematyki był dla mnie fakt, iż (przynajmniej we Wrocławiu) powstaje wiele placówek tego typu, stąd też zainteresowanie, na ile różnią się one między sobą w zakresie i formach działalności. Zaistnienie różnic uważam za oczywiste, ponieważ ich działalność związana jest z konkretnymi potrzebami odbiorców w najbliższym terytorialnie środowisku. Każdy typ instytucji powinien jednak wypełniać cele statutowe, zgodne z ustawą. Postanowiłam zatem przeanalizować, które z form pomocy są realizowane zgodnie z założonymi zadaniami, a jakie pojawiły się jako odpowiedź na potrzeby konkretnej grupy lokalnej.
Geneza placówek środowiskowych w Polsce
Pierwsze placówki środowiskowe - świetlice społeczne (Socha - Kołodziej, 1997, s.84) zaczęto tworzyć w 1916 roku początkowo w Warszawie, a później w całej Polsce. Po odzyskaniu niepodległości nastąpił ich intensywny rozwój pod względem ilościowym jak i programowym. Głównym zadaniem ówczesnych świetlic było zaspokojenie potrzeb poznawczych dzieci, wytwarzanie więzi i organizacja czasu wolnego. Szczyt popularności świetlic przypadł na lata trzydzieste. W tym samym okresie, w roku 1928, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci Ulicy powierzyło Kazimierzowi Lisieckiemu (Kościańska - Wójcicka, 1997, s.126) zorganizowanie domu dla dzieci „wychowywanych przez ulicę”. W konsekwencji, w roku 1934 powstało pierwsze Ognisko Wychowawcze na warszawskiej Pradze, zapewniając opiekę całkowitą i częściową przychodzącym tu dzieciom i młodzieży. Wychowankowie odnaleźli tu miejsce do nauki i zabawy, korzystali z posiłków, sprzętu muzycznego i sportowego. W latach następnych powstało wiele nowych ognisk, jednakże, tak samo jak w przypadku świetlic, ich działalność została przerwana przez wybuch II Wojny Światowej. W okresie powojennym K. Lisiecki wznowił działalność wychowawczą, jednakże w roku 1953 uległo likwidacji Towarzystwo Przyjaciół Dzieci Ulicy, a istniejące ogniska przekształcono w domy dziecka. Po trzech latach Ministerstwo Oświaty reaktywowało pierwotną koncepcję, tworząc Państwowy Zespół Ognisk Wychowawczych i powierzając jego kierownictwo K. Lisieckiemu. Kolejne lata to czas powstawania nowych i rozbudowy już istniejących ognisk wychowawczych, funkcjonujących na zasadzie drugiego domu, kultywującego symbolice, zwyczajom i atmosferze rodzinnej. Placówki miały rekompensować niedosyt emocjonalny wychowanków umożliwić im samorealizację, rozwój oraz stwarzać warunki do nauki i wychowania. Nieco inaczej potoczyły się powojenne losy świetlic, po 1956 roku powstało wiele ich typów, chociaż realizujących głównie działalność edukacyjną, polityczną i kulturalno - artystyczną. W dokładniejszym podziale - zakładowe, osiedlowe, społeczne - spełniały funkcje: opiekuńczo-kompensacyjną, profilaktyczną i integrującą środowisko. Natomiast świetlice szkolne i dworcowe realizowały przede wszystkim funkcję edukacyjną, rekreacyjną, wychowawczą i opiekuńczą. Taki status placówek środowiskowych utrzymywał się do okresu transformacji systemowej. Po przejściu w Polsce najistotniejszych przemian politycznych, społecznych i gospodarczych nastąpił czas refleksji nad zmianami w działaniu instytucji wspierających dzieci i młodzież w najbliższym otoczeniu społecznym. Przesłankami reformy były przede wszystkim zmiany w zapotrzebowaniu a określony typ placówek - niektóre z nich (np. świetlice dworcowe czy osiedlowe) praktycznie przestały istnieć ze względu na problemy finansowe, a głownie z określeniem instytucji opłacających działalność tego typu. Pewne uporządkowanie oraz regulacje prawne przyniosło Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 lutego 1994 r., w sprawie rodzajów i zasad działania publicznych placówek opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych oraz ramowych statutów tych placówek, (Dz. U. z dnia 28 marca 1994 r.), wraz z późniejszymi zmianami (Dz.U.99.67.758 z dnia 25. sierpnia 1999r.). W tymże dokumencie określone zostały przede wszystkim wytyczne do pracy środowiskowej wraz z określeniem celów, zadań i organizacji omawianych placówek. Pojawił się tu podział na ogniska wychowawcze oraz świetlice środowiskowe, jednakże ustawodawca wprowadził jeszcze jedna kategorię instytucji - klub (środowiskowy, profilaktyczno - wychowawczy, terapeutyczny), realizujący funkcje świetlicy, ale w stosunku do młodzieży starszej.
Celem świetlicy (klubu) stosownie do funkcji i potrzeb, jest zapewnienie opieki wychowawczej, tworzenie warunków do nauki własnej i pomocy w nauce, rozwijanie zainteresowań i uzdolnień wychowanków, a ponadto celem świetlic i klubów profilaktyczno-wychowawczych i terapeutycznych jest łagodzenie niedostatków wychowawczych w rodzinie i eliminowanie zaburzeń zachowania. Są to placówki dla uczniów dojeżdżających do szkół lub którym rodzice nie mogą zapewnić opieki w czasie wolnym od zajęć szkolnych. Dla nich organizuje się świetlice i kluby środowiskowe, w tym świetlice dworcowe. Natomiast dla młodzieży z zaburzeniami zachowania, wychowującej się w warunkach niekorzystnych dla ich rozwoju organizuje się świetlice i kluby profilaktyczno-wychowawcze lub terapeutyczne. Placówki tego typu, w zależności od potrzeb, zapewniają swoim wychowankom: opiekę po zajęciach szkolnych, pomoc w odrabianiu lekcji, udział w zajęciach specjalistycznych, pomoc w rozwiązywaniu trudnych sytuacji życiowych, gorący napój i możliwość spożycia posiłku. Świetlice i kluby organizują zajęcia w grupach wychowawczych, kołach i zespołach zainteresowań, a także: zajęcia otwarte dla dzieci i młodzieży nie będących wychowankami świetlicy lub klubu, imprezy środowiskowe (kulturalno-oświatowe, plenerowe, rozrywkowe i inne), poradnictwo i zajęcia dla rodziców, wycieczki i biwaki sobotnio-niedzielne. Są to placówki czynne codziennie, z wyjątkiem niedziel i świąt, w godzinach dostosowanych do faktycznych potrzeb, nie mniej jednak niż 4 godziny dziennie. Dodatkowo świetlice profilaktyczno-wychowawcze pracują także w dni wolne od nauki, z założeniem, że czas i godziny pracy, dostosowane do faktycznych potrzeb wychowanków i rodziców. Jedynie klub - jako placówka dla młodzieży starszej o nieco innych potrzebach, może pracować w wybrane dni tygodnia w czasie nie krótszym niż 20 godzin w tygodniu.
Ognisko wychowawcze jest placówką mającą na celu zapobieganie niedostosowaniu i sieroctwu społecznemu dzieci i młodzieży oraz zapewnianie pomocy rodzicom mającym poważne trudności w wychowaniu dzieci. Do zadań ogniska należy przede wszystkim: pomoc wychowankom w rozwiązywaniu trudności życiowych i rodzinnych, wdrażanie do przestrzegania zasad współżycia społecznego, kształtowanie właściwego stosunku do nauki i pracy, podnoszenie poziomu kultury osobistej, eliminowanie zaburzeń zachowania oraz współpraca z rodziną wychowanka, pomoc w rozwiązywaniu problemów wychowawczych, poradnictwo życiowe, podtrzymywanie emocjonalnych więzi dziecka z rodziną. W celu realizacji zadań statutowych ognisko organizuje zajęcia świetlicowe, klubowe i specjalistyczne, żywienie, hotelik. W miarę potrzeby ognisko może organizować: naukę szkolną, poradnictwo (dla młodzieży i rodziców) oraz wakacyjne formy pracy wychowawczo-terapeutycznej dla dzieci i rodziców (obozy, wczasy z pedagogiem, wycieczki, biwaki itp.). Wychowankowie podzieleni są na grupy wychowawcze oraz zespoły zainteresowań. Do ogniska mogą być przyjmowane dzieci i młodzież w wieku od 7 do 18 lat. Dzieci znajdujące się w szczególnie trudnej sytuacji rodzinnej i wychowawczej mogą być przyjęte na pobyt stały lub okresowy do hoteliku ogniska. Placówka, w zależności od potrzeb, zapewnia swoim wychowankom: opiekę po zajęciach szkolnych, a wychowankom hoteliku opiekę całodobową, co najmniej dwa posiłki dziennie, pomoc w odrabianiu lekcji, udział w zajęciach specjalistycznych, pomoc w rozwiązywaniu trudnych sytuacji szkolnych i rodzinnych.
Cele i zadania współczesnych placówek środowiskowych
Głównym celem opieki środowiskowej powinno być wspieranie rodziny przez objęcie dziecka działaniami wychowawczymi, opiekuńczymi i edukacyjnymi realizowanymi w placówce. Działalność taką prowadzą wymienione uprzednio ogniska wychowawcze, świetlice środowiskowe, kluby młodzieżowe ale także instytucje pozarządowe, pracujące na rzecz najmłodszych mieszkańców społeczności lokalnej. Jednakże zróżnicowanie potrzeb dziecka w różnym wieku stawia przed placówkami i organizacjami działającymi w środowisku lokalnym stałe zadanie modyfikacji zakresu, treści i metod pracy. Stąd rozwijanie i usprawnianie środowiskowej opieki wymaga (Kelm, 2000, s.119):
stwarzania szkołom warunków do podejmowania działalności w środowisku lokalnym,
oparcia działalności środowiskowej na aktywności własnej małych grup skupiających dzieci, rodziców i społeczników,
porozumienia i współdziałania wszystkich sił społecznych, niezależnie od orientacji światopoglądowej, w przeciwdziałaniu zagrożeniom i przejawom patologii społecznej w środowisku lokalnym,
znacznego podniesienia poziomu kultury fizycznej i sportu zarówno przez rozbudowę infrastruktury tej dziedziny życia społecznego, jak też przeciwdziałanie komercjalizacji i demoralizacji w sporcie,
rozwijanie placówek wychowania pozaszkolnego, tworzenie im warunków sprzyjających dostosowaniu działalności do dynamiki potrzeb i zainteresowań dzieci i młodzieży,
większego zróżnicowania form wypoczynku wakacyjnego dzieci i młodzieży, w tym organizowanie wczasów specjalistycznych, ukierunkowanych na prowadzenie terapii, rozwijanie uzdolnień i talentów.
W odpowiedzi na potrzeby społeczne oraz w kontekście wymienionych uwarunkowań powstało Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 1 września 2000 r. w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych, (Dz. U. z dnia 26 września 2000 r.), w którym uregulowana została kwestia opieki środowiskowej, określana mianem placówek wsparcia dziennego. Według ustawodawcy, najważniejsze zadania (§ 4) placówek wsparcia dziennego, które działają w najbliższym środowisku lokalnym dziecka to: wspieranie rodziny w sprawowaniu jej podstawowych funkcji, zapewnianie pomocy rodzinie i dzieciom sprawiającym problemy wychowawcze, zagrożonym demoralizacją, przestępczością lub uzależnieniami, współpraca ze szkołą, ośrodkiem pomocy społecznej i innymi instytucjami w rozwiązywaniu problemów wychowawczych.
Oprócz wyżej wymienionych zadań placówki wsparcia dziennego powinny:
specjalizować się w opiece nad dziećmi o szczególnych potrzebach,
tworzyć dla swoich wychowanków odpowiednie formy opieki w środowisku,
przyjmować dzieci niepełnosprawne, jeżeli nie ma uzasadnionych przeciwwskazań,
przygotowywać dzieci, w miarę możliwości, do samodzielnego życia,
współpracować z powiatowym centrum pomocy rodzinie innymi placówkami tego typu,
łączyć różne zakresy sprawowanej opieki oraz specyfikę działań.
W zakresie podstawowych działań organizacyjnych (§ 14) placówka wsparcia dziennego zobligowana jest do prowadzenia różnorodnych form pracy środowiskowej, takich jak:
pomoc w kryzysach szkolnych, rodzinnych, rówieśniczych, osobistych,
zajęcia socjoterapeutyczne,
zajęcia korekcyjne, kompensacyjne i logopedyczne,
indywidualne programy korekcyjne,
pomoc w nauce,
pomoc socjalna, dożywianie,
organizacja czasu wolnego, rozwój zainteresowań, organizacja zabaw i zajęć sportowych,
stała praca z rodziną dziecka,
stała współpraca z ośrodkiem pomocy społecznej, szkołą oraz sądem.
Poza tym placówka powinna pracować przez cały rok, we wszystkie dni robocze, co najmniej 4 godziny dziennie, a czas jej pracy dostosowany powinien być do potrzeb dzieci i rodziców.
Wymienione powyżej, założone zadania i formy pracy środowiskowej stanowią wielostronny model zaspokajania potrzeb dziecka w ramach pracy opiekuńczo - wychowawczej. Oczywistym jest, iż nie każda placówka jest w stanie realizować wszystkie zadania w zróżnicowanych formach oddziaływań. Założyłam że wynika to z dwóch powodów. Po pierwsze - większość instytucji środowiskowych ma charakter niepubliczny, w związku z czym nieregularny bywa przypływ środków finansowych, oraz - w konsekwencji - problemy w zatrudnianiu wysokiej klasy specjalistów - terapeutów. Po drugie - placówki tego typu powinny odpowiadać potrzebom wychowanków z danej społeczności lokalnej - czyli nie na wszystkie rodzaje działań może istnieć realne zapotrzebowanie. W związku z powyższymi przesłankami postanowiłam przeanalizować nie tylko to, jakie formy są realizowane według statutowych założeń, a które odbiegają od standardu podstawowego zakresu świadczeń placówki. Interesująca wydała mi się także próba określenia tendencji rozwoju środowiskowych instytucji wspierających dzieci i młodzież.
Placówki środowiskowe dla dzieci i młodzieży we Wrocławiu
We Wrocławiu, jednym z większych miast wojewódzkich w Polsce, działa ponad czterdzieści placówek, wspierających dzieci i młodzież w najbliższym terytorialnie środowisku (Rostocka, 2000, załącznik nr 6). Ich oferta, czas dyspozycyjności oraz ukierunkowanie na określone wiekowo grupy wychowawcze są bardzo zróżnicowane. Widać to w przedstawionym zestawieniu:
Placówki środowiskowe dla dzieci i młodzieży we Wrocławiu
Rodzaj placówki |
Wiek dzieci |
Dni i godziny otwarcia |
Oferta |
Zespół Ognisk Wychowawczych (cztery placówki) |
7-15 |
pon.-pt. - 12.00-20.00 soboty i dni wolne od nauki - 9.00-16.00 |
pomoc w nauce (indywidualna i zajęcia wyrównawcze), zajęcia plastyczne, muzyczne, świetlicowe, koło fotograficzne, imprezy turystyczne i sportowo - rekreacyjne, poradnictwo życiowe i pomoc materialna, pomoc psychologiczno - pedagogiczna dla rodziców w rozwiązywaniu problemów wychowawczych, dożywianie wychowanków, wycieczki, biwaki, kolonie; |
Młodzieżowy Ośrodek Socjoterapii (trzy placówki) |
7-15 |
pon.-pt. - 9.00-15.00 soboty - 10.00-13.00 |
poradnictwo i terapia: 1. z dziećmi i młodzieżą (z nerwicami, trudnościami samooceną, z trudnościami okresu dorastania, problemami szkolnymi, rodziną, rówieśnikami); 2. z rodzicami (poszukującymi wsparcia w trudnych sytuacjach wychowawczych, w pełnieniu roli rodzica); 3. z nauczycielami; 4. terapia rodzin; |
Świetlica Parafii Św. Mikołaja |
7-14 |
pon- śr 15.00-17.00 |
pomoc w nauce, zajęcia plastyczne, muzyczne, nauka języków obcych, pracownia komputerowa; |
Świetlica Parafii Św. Bonifacego |
5-15 |
sobota- 11.00-15.00 |
pomoc w nauce, zajęcia plastyczne, muzyczne; |
Świetlica Parafii Św. Jana Bosko |
7-15 |
pon.-pt. - 14.00-18.00 sob. - 9.00-13.00 |
pomoc w nauce, zajęcia plastyczne, zajęcia sportowe, rekreacja; |
Świetlica „NON LICET” |
7-9 |
pon, śr, pt. - 12.40-15.40 |
pomoc w nauce, zajęcia plastyczne, zajęcia rozwojowe, gry i zabawy ruchowe; |
Świetlica „ODNOWA” |
7-15 |
czwartek 14.00-20.00 |
pomoc w nauce, zajęcia plastyczne, grupy terapeutyczne, gry i zabawy rozwojowe, tenis stołowy; |
Świetlica „PRO PUBLICO BONO” |
7-17 |
od poniedziałku do środy- 16.30-18.00 |
pomoc w nauce, zajęcia plastyczne, wycieczki; |
Świetlica „NASZA ŚWIETLICA” |
7-15 |
wt - pt. - 16.00-19.00, wyjścia w pon. |
pomoc w nauce, zajęcia sportowe, siłownia i sala gimnastyczna, gry i zabawy rozwojowe; |
Świetlica „ŚWIAT DZIECKA” |
6-14 |
piątki - 16.00-19.00 |
zajęcia plastyczne, gry i zabawy rozwojowe, program terapeutyczno - edukacyjny „Świat Dziecka”; |
Świetlica „ISKIERKA” |
7-16 |
poniedziałki, środy i czwartki- 15.00-18.00 |
pomoc w nauce, gry i zabawy rozwojowe, zajęcia z profilaktyki uzależnień; |
Świetlica „TOBIASZKI” |
7-15 |
wtorek-czwartek 15.00-18.00 |
pomoc w nauce, zajęcia socjoterapeutyczne z profilaktyki uzależnień; |
Świetlica „KLUB ODKRYWCÓW” |
9-16 |
pon.-pt. - 15.00-19.00 |
zajęcia sportowe, zajęcia plastyczne, nauka języków obcych; |
Świetlica środowiskowa przy „KUŹNI” |
7-20 |
pon.-pt. 16.00-20.00 |
zajęcia wyrównawcze, sportowe, z profilaktyki uzależnień, plastyczne, teatralne i rytmiczne; |
Szkolny Ośrodek Kultury „SZOK” |
14-20 |
pon.-pt 16.00-19.00 |
zajęcia muzyczne, plastyczne, taneczne, szachy, tenis stołowy; |
Klub Socjoterapeutyczny „KUŹNIA” |
7-20 |
pon.-pt 16.00-21.00 |
rozmowy indywidualne, korepetycje, zajęcia plastyczne, dekoratorskie, fotograficzne, taneczne, teatralne, kulinarne, konserwatorskie, zajęcia sportowe (tenis stołowy, sala gimnastyczna, siłownia, basen), udział w DKF, koncertach, imprezach, wycieczkach; |
Klub Młodzieżowy „JUPITER” |
14-20 |
pon, wt, czw - 16.00-19.00, śr. 14.00-17.00, |
rozmowy indywidualne, grupy wsparcia, poradnictwo, zajęcia w kołach (fotograficznym, turystycznym); |
Oratorium Św. Jana Bosko |
7-19 |
pon.-pt. -15.00-17.15, - 18.00-21.30 |
pomoc w nauce, zajęcia plastyczne, muzyczne, rekreacja, zajęcia z psychologiem i logopedą, , gry i zabawy rozwojowe, zajęcia z profilaktyki uzależnień; |
Salezjańska Organizacja Sportowa „SALOS” (cztery placówki) |
7-17 |
pon.-pt. - 15.00-19.00 |
zajęcia sportowe, gry zespołowe (siatkówka, koszykówka, piłka nożna), siłownia, szachy, tenis stołowy, zajęcia korekcyjne; |
Fundacja „MŁODZIEŻ DLA CHRYSTUSA” |
7-15 |
wt, pt. 18.00-20.00 |
zajęcia plastyczne, sportowe; |
Fundacja „HOBBIT” |
7-25 |
cały tydzień - 15.00-21.00 oraz wyjazdy wakacyjne |
zajęcia stałe: muzyczne (m.in. przeglądy, festiwale szantowe), plastyczne, psychokorekcyjne, sportowe (grupy marynistyczne, kajakowe, szkoła przetrwania, Rowerem Wszędzie, Ekologiczny Klub Obieżyświatów), kolonie, obozy specjalistyczne (np. rejsy morskie), zajęcia okazjonalne - w zależności od potrzeb dzieci; |
Oprócz wyżej wymienionych instytucji we Wrocławiu działają także świetlice przy parafiach: Św. Elżbiety, Św. Jakuba i Krzysztofa, Św. Andrzeja Boboli, Św. Rodziny, Świetlica Stowarzyszenia Katolików Św. Dominika oraz Świetlica przy Terenowym Komitecie Ochrony Praw Dziecka. Są to jednak placówki w trakcie określania profilu działalności lub też realizujące zadania wychowawcze w zależności od bieżących potrzeb dzieci. W tym drugim przypadku trudno określić program działania, gdyż bywa on modyfikowany praktycznie każdego dnia. Środowiskowe wspieranie wychowanków odbywa się także w instytucjach takich jak: Ośrodek Opiekuńczo - Adaptacyjny, Pogotowie Opiekuńcze, Kuratorski Ośrodek Pracy z Młodzieżą oraz Ośrodek Profilaktyki Środowiskowej. Poza tym w roku szkolnym 2000/2001 zainicjowały działalność na rzecz dzieci: Stowarzyszenie Pomocy „Larum” (jedna świetlica), Stowarzyszenie Pomocy „Akson” (trzy świetlice) oraz Towarzystwo Pomocy im. Św. Brata Alberta. W tych instytucjach prowadzony jest nabór wolontariuszy. Pojawiły się także dwie propozycje odbiegające od standardu świetlicy środowiskowej czy ogniska wychowawczego. Są to programy „Starszy Brat, Starsza Siostra” wdrażany przez stowarzyszenie „Wyspa” oraz „Nowa Ciocia, Nowy Wujek” , zainicjowany przez Stowarzyszenie „Klub Ludzi Życzliwych”. W obu przypadkach osoby dobrej woli docierają do konkretnego dziecka, potrzebującego pomocy, świadcząc mu pomoc bezpośrednio w miejscu zamieszkania.
Jak wynika z powyższego zestawienia we Wrocławiu funkcjonuje ponad 40 instytucji, wspierających dzieci i młodzież w najbliższym terytorialnie środowisku. Niestety, jedynie połowa z nich jest dofinansowywana przez Zarząd Miasta (w roku szkolnym 2000/2001 jest to kwota 520 tys. zł), pozostałe (głównie parafialne) utrzymują się z kwest lub dotacji sponsorów. Brak funduszy w znaczący sposób wpływa na jakość świadczonej opieki - widać to przede wszystkim w rodzaju form zajęć oferowanych przez poszczególne placówki. Praktycznie we wszystkich proponuje się pomoc w nauce, zajęcia sportowe, plastyczne lub muzyczne. Zaledwie w kilku realizowane są programy specjalistyczne, związane z profilaktyką, terapią, poradnictwem czy wychowaniem. Także niewiele placówek (tylko Zespół Ognisk Wychowawczych oraz Fundacja „Hobbit”) organizuje dla swoich podopiecznych różne formy letniego wypoczynku. W zakresie czasu sprawowanej opieki także występuje istotne zróżnicowanie. Większość instytucji działa 3-5 dni w tygodniu, najczęściej w wymiarze 3 godzin po południu, a stałe dożywianie pojawia się tylko w połowie placówek. Rozmieszczenie instytucji wspierających dzieci i młodzież na mapie miasta jest w miarę równomierne (przede wszystkim ze względu na działalność parafii), jednakże podobnych miejsc opieki brakuje w rejonach ościennych, w peryferyjnych dzielnicach i blokowiskach - „sypialniach” Wrocławia.
Podsumowanie
Wydawać by się mogło, że system działań środowiskowych we Wrocławiu ma wiele niedoskonałości, jednakże analiza pracy poszczególnych placówek zmienia taką opinię. Wszystkie instytucje działają w oparciu o realne zapotrzebowanie społeczności lokalnej, w związku z tym realizują tylko te formy, które są najbardziej adekwatne dla podopiecznych. W przypadku świetlic najbliższych terytorialnie są to głównie pomoc w nauce i zajęcia kulturalno - rozrywkowe, których wychowankowie najbardziej potrzebują. W przypadku większych problemów materialnych rodzin organizowane jest dożywianie lub inne formy wsparcia (odzież, pomoce szkolne itp.). W przypadku pojawienia się problemów wychowawczych czy rodzinnych dzieci mogą trafić do placówek dzielnicowych ( np. jednego z ognisk wychowawczych), gdzie oprócz wolontariuszy zatrudnieni są także specjaliści - pedagodzy, psychologowie, terapeuci. Natomiast dla dzieci i młodzieży potrzebujących opieki ponadstandardowej, chociażby w zakresie rozwijania talentów, przeznaczone są pojedyncze placówki w mieście (np. „Hobbit”), gdzie można uzyskać patent żeglarza i popłynąć w rejs pełnomorski, czy chociażby pojechać na wycieczkę w góry. Z takim podziałem na trzy typy instytucji wiąże się także czas ich funkcjonowania. Te najbliższe pracują kilka dni w tygodniu, po 3-4 godziny dziennie, gdyż obejmują opieką niewielkie grupy dzieci i to głównie w sezonie jesienno - zimowym. Placówki dzielnicowe są dostępne zazwyczaj przez 6 dni w tygodniu, oferując pracę kompensacyjno - wyrównawczą pod opieką specjalistów. I wreszcie te elitarne - zapewniające rozwój w ramach zainteresowań, które nie mogą być realizowane w rodzinie, chociażby ze względu na brak funduszy na aparat fotograficzny czy rower. Tu praca odbywa się praktycznie cały czas, we wszystkie dni tygodnia oraz w wakacje, oczywiście pod kierunkiem specjalistów stałych, lub zatrudnianych dla danej grupy dzieci. Podsumowując powyższe rozważania można zatem stwierdzić, że system wspierania dzieci i młodzieży we Wrocławiu funkcjonuje prawidłowo, każde potrzebujące dziecko a szansę na uzyskanie pomocy, jeżeli nie w swoim najbliższym rejonie, to w nieco dalszej części miasta. Okres transformacji ustrojowej wpłynął na ograniczenie działalności szkoły w zakresie pomocy uczniom, jednakże powrót do tradycji przedwojennych zaowocował przeniesieniem ciężaru działań z placówki edukacyjnej na środowisko. Może jeszcze nieco za mało obserwowalny jest wkład współmieszkańców danej dzielnicy czy osiedla w działalność na rzecz młodszych obywateli, ale patrząc na szybki rozwój chociażby świetlic środowiskowych, do których przychodzą także rodzice dzieci, można być dobrej myśli, że i w tej kwestii nastąpi poprawa. Z drugiej strony zwiększająca się liczba placówek środowiskowych świadczy o coraz szerszym zapotrzebowaniu na tego typu działalność. Nie jest to dobrym miernikiem społecznego standardu państwa, zmierzającego ku integracji z Europą. Założyć można wszakże, że stworzona w ostatnich latach baza instytucjonalna (np. w przypadku istotnej zmiany statusu społecznego obywateli i po likwidacji bezrobocia, biedy i niewydolności - głównych przesłanek do działań wspierających), będzie mogła przeistoczyć się w placówki odpowiadające zmienionym potrzebom obywateli - głównie tych najmłodszych.
Bibliografia
Kelm A.: Węzłowe problemy pedagogiki opiekuńczej, „Żak”, Warszawa 2000.
Kościańska - Wójcicka A.: Ognisko wychowawcze [w:] J. Brągiel, S. Badora (red): Formy pracy opiekuńczo - wychowawczej, WSP, Częstochowa 1997.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 lutego 1994 r., w sprawie rodzajów i zasad działania publicznych placówek opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych oraz ramowych statutów tych placówek, (Dz. U. z dnia 28 marca 1994 r., ze zmianami 25 sierpnia 1999r. Dz.U.99.67.758).
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 1 września 2000 r. w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych, (Dz. U. z dnia 26 września 2000 r.).
Socha - Kołodziej K.: Świetlica [w:] J. Brągiel, S. Badora (red): Formy pracy opiekuńczo - wychowawczej, WSP, Częstochowa 1997.
System opieki nad dziećmi i młodzieżą we Wrocławiu, opracowanie B. Rostocka, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej, Wrocław 2000.
8