Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego krajów i regionów

Mierniki cząstkowe określające poziom rozwoju społeczno-gospodarczego:

1. mierniki poziomu rozwoju społecznego;

2. mierniki poziomu rozwoju gospodarczego:

• mierniki poziomu uprzemysłowienia,

• mierniki poziomu rolnictwa,

• mierniki zagospodarowania komunikacyjnego,

mierniki handlu zagranicznego

Czynniki wpływające na zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego:

1. przyrodnicze,

2. historyczne,

3. polityczne,

4. demograficzno-społeczne,

postęp technologiczny

Jedną z podstawowych cech współczesnego świata jest nierównomierność, dotycząca różnych aspektów życia i gospodarki człowieka. Można wskazać kraje o bardzo dużej liczbie ludności (Chiny, Indie), jak i bardzo małej (Singapur, Monako), o dużej powierzchni (Rosja, Chiny, Kanada) oraz trudno dostrzegalne na mapie świata (Nauru, Tuvalu). Niektóre dysponują ogromnymi zasobami surowców mineralnych (Rosja, Stany Zjednoczone Ameryki, RPA), inne zaś ich praktycznie wcale nie posiadają (Japonia, Szwajcaria).
Silne kontrasty przestrzenne dotyczą także stopnia wykorzystania możliwości współczesnej techniki, dostępu do oświaty i kultury, warunków życia ludności itp. W efekcie obserwujemy zjawisko silnej dywersyfikacji przestrzeni. Na jednym biegunie są kraje o wysokim potencjale społeczno-gospodarczym, na drugim o niskim, z jednej strony możemy wskazać kraje zaliczane do grupy państw o wysokim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, z drugiej zaś takie, których ludność żyje w skrajnej nędzy (2 mld osób na świecie żyje za mniej niż 2 dolary dziennie). Powstaje więc pytanie o przyczynę tego zjawiska. Źródeł nierówności społeczno-gospodarczych należy upatrywać w czynnikach kształtujących potencjał i poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, tj. czynnikach: przyrodniczych, historycznych, politycznych, demograficznych, a także w dokonującym się postępie technologicznym wpływającym na przewartościowanie wyżej wymienionych elementów. Nie bez znaczenia jest również dobór metod analizy. Stosowane w życiu politycznym mierniki niewłaściwie dobrane stają się narzędziem manipulacji, a określenie "poziom rozwoju społeczno-gospodarczego" bywa często niewłaściwie stosowane (najczęściej mylone z potencjałem). Ważne jest zrozumienie i odróżnienie potencjału i poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, należy wiedzieć co przemawia za zastosowaniem mierników (syntetycznych i cząstkowych) określających potencjał i poziom rozwoju społeczno-gospodarczego oraz znać ich interpretację ekonomiczną

Dobór mierników oraz wnioski wyciągnięte na ich podstawie są niejednokrotnie polemiczne. W 2003 r. Produkt Krajowy Brutto (PKB) przypadający na jednego mieszkańca w Polsce przeliczony według oficjalnego kursu, osiągnął wartość 5487 USD, ale stosując inny przelicznik - według parytetu siły nabywczej, był ponad dwukrotnie wyższy i wynosił 11623 USD. Jaki jest więc PKB przypadający na jednego mieszkańca w Polsce? Dla porównania w tym samym roku w Korei Płd. wyżej wymienione mierniki kształtowały się odpowiednio na poziomie: 12634 USD (według oficjalnego kursu) i 17908 USD (według parytetu siły nabywczej), w Indiach te dysproporcje były jeszcze silniejsze i wynosiły odpowiednio 563 USD i 2908 USD, w Szwajcarii zaś kształtowały się odwrotnie 42138 USD (według oficjalnego kursu) do 30186 USD (według parytetu siły nabywczej). Tym niemniej Szwajcar za godzinę pracy może kupić cały sklep spożywczy w Etiopii, ale czy może dokonać tego Polak, a jeśli nie to dlaczego?

Definicja i metody kwantyfikacji potencjału i poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego

Potencjał społeczno-gospodarczy określa zdolność gospodarki do wytwarzania dóbr materialnych i niematerialnych. Wymiernym wyrazem potencjału gospodarczego jest globalna wartość wytworzonych dóbr i usług w różnych sferach życia społeczno-gospodarczego mierzona np. PKB, PNB, DNB itp.
Największy potencjał gospodarczy na swoim obszarze skupiają Stany Zjednoczone Ameryki (ok. 30% światowego PKB i 4,6% ludności świata) wytwarzając w 2003 r. ponad 10,8 bln USD, drugie miejsce zajęła pod tym względem Japonia (4,3 bln USD), a w pierwszej piątce znalazły się ponadto Niemcy, Wielka Brytania i Francja.

Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego określa globalna wartość wytworzonych w danym okresie dóbr i usług w różnych sferach życia społeczno-gospodarczego mierzona np. PKB, PNB, DNB itp. w przeliczeniu na jednego mieszkańca.
Zważywszy na to, że najczęściej spotykaną miarą poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego jest różnie definiowany produkt lub (i) dochód, nierzadko stosowane są zamiennie określenia: kraje o wysokim poziomie dochodów, kraje wysoko gospodarczo rozwinięte, kraje o wysokim dochodzie, kraje o wysokim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego.
Biorąc pod uwagę PKB na 1 mieszkańca (według kursu oficjalnego), najwyższym poziomem rozwoju w 2003 r. charakteryzował się Luksemburg (58,5 tys. USD/mieszkańca według kursu oficjalnego), Norwegia (48,6 tys. USD/mieszkańca), Stany Zjednoczone Ameryki (37,4 tys. USD/mieszkańca) oraz Japonia (34 tys. USD/mieszkańca) i Szwajcaria (42,1 tys. USD/mieszkańca ).
Syntetyczne mierniki określające potencjał i poziom rozwoju społeczno-gospodarczego
Produkt Krajowy Brutto (PKB) - po angielsku Gross Domestic Product (GDP): jest to wartość nowo wytworzona w każdym z działów gospodarki narodowej w ciągu roku na terenie danego kraju pomniejszona o tzw. zużycie pośrednie, obejmujące m.in. wartość zużytych materiałów, energii, usług obcych (np. transportowych, bankowych) oraz innych kosztów (np. dzierżawy, reklamy, podróży służbowych). Inaczej jest to suma wartości dodanej brutto wytworzona w każdym z działów gospodarki narodowej w ciągu roku na terenie danego kraju powiększona o podatki od produktów i pomniejszona o dotacje do produktów.
PKB = wartość nowo wytworzona - zużycie pośrednie
PKB = wartość dodana brutto + podatki od produktów - dotacje do produktów
PKB może być wyrażony w walucie krajowej bądź w USD. Przeliczeń dokonuje się za pomocą: rynkowych kursów walut, uśrednionych kursów walut z kilku lat, kursu walut zmodyfikowanego wskaźnikiem inflacji lub parytetu siły nabywczej - PPP. W zależności od przyjętej metody występują istotne różnice w wartości wytworzonego PKB przeliczonego na dolary amerykańskie. W polskich rocznikach statystycznych najczęściej do tego celu wykorzystuje się rynkowe kursy walut oraz parytet siły nabywczej.
Parytet siły nabywczej wyrażony w USD oznacza wartość dolara odpowiadającą jednostce waluty danego kraju na rynku krajowym (obejmującym całość towarów i usług rynkowych i nierynkowych), przy uwzględnieniu stosunku cen danego kraju do cen we wszystkich innych krajach, które biorą udział w porównaniach siły nabywczej walut.
Korzystanie z przelicznika dolarowego według jego mocy nabywczej w danym kraju (PPP) pozwala na uniknięcie zniekształceń w relacjach dochodowych wynikających ze stosowania na międzynarodowym rynku finansowym kursu waluty amerykańskiej. Dotyczy to przede wszystkim państw słabiej powiązanych z międzynarodowym rynkiem finansowym. Wykorzystanie przelicznika dolarowego według PPP pozwala na określenie rzeczywistej pozycji danego państwa w gospodarce światowej.

Wartość Dodana Brutto (WDB) - po angielsku Gross Value Added - jest to różnica pomiędzy produkcją globalną (tj. wartością wyrobów i usług wytworzoną w każdym z działów gospodarki narodowej) a zużyciem pośrednim. Wartość tę można wyrażać jako sumę wydatków bądź sumę kosztów (płac, zysków, procentów, rent oraz podatków pośrednich przedsiębiorstw).
WDB = PKB - podatki od produktów + dotacje do produktów

Produkt Narodowy Brutto (PNB) - wartość nowo wytworzona w każdym z działów gospodarki narodowej przez przedsiębiorstwa krajowe - zarówno na terenie kraju, jak i poza granicami - pomniejszona o tzw. zużycie pośrednie.
PNB = PKB + finansowe saldo przepływów zagranicznych z tytułu własności
PRODUKT NARODOWY BRUTTO - np. POLSKA w danym roku
Dochód Narodowy Brutto - po angielsku Gross National Income (GNI): wartość nowo wytworzona w każdym z działów gospodarki narodowej przez przedsiębiorstwa krajowe - zarówno na terenie kraju, jak i poza granicami - pomniejszona o tzw. zużycie pośrednie uwzględniająca całkowite dochody osiągane przez obywateli danego kraju (np. transfery zagraniczne, odsetki bankowe, dywidendy) obliczana poprzez sumowanie wszystkich dochodów przedsiębiorstw.
Różnica pomiędzy wartością DNB a PNB wynika jedynie z metodologii liczenia. Pierwsza jest sumą dochodów, druga zaś sumą wartości nowo wytworzonej.
Poza analizą bezwzględnych rozmiarów PKB i PKB na 1 mieszkańca, do oceny potencjału ekonomicznego danego kraju i poziomu jego rozwoju gospodarczego niezbędne są informacje dotyczące struktury tworzenia tego produktu, tzn. które sektory gospodarki i w jakim stopniu uczestniczą w jego tworzeniu. Najczęściej w analizie tej uwzględnia się trójsektorowy podział gospodarki, tj.: rolnictwo, przemysł i usługi. W krajach najlepiej gospodarczo rozwiniętych dominującym źródłem tworzenia wartości PKB są usługi (60-70%), w krajach słabo gospodarczo rozwiniętych ważną rolę w tworzeniu PKB odgrywa rolnictwo, chociaż w wielu z nich nie jest już sektorem dominującym (30-50%).
Wyżej wymienione mierniki (np. PKB, PNB, DNB) w ujęciu bezwzględnym i sektorowa struktura ich tworzenia (rolnictwo, przemysł, usługi) używane są do oceny potencjału społeczno-gospodarczego krajów i (bądź) regionów, a w odniesieniu do liczby ludności (np. PKB na jednego mieszkańca, wartość dodana w rolnictwie na jednego mieszkańca, wartość PNB w przemyśle na jednego mieszkańca) służą ocenie poziomu rozwoju społeczno -gospodarczego i poszczególnych sektorów gospodarki.
Wskaźnik Rozwoju Społecznego (HDI) - miernik syntetyczny zbudowany z trzech wskaźników cząstkowych obrazujących:

1. warunki życia ludności - mierzone wartością PKB według PPP przypadającą na mieszkańca,

2. długowieczność - wyrażoną przeciętnym dalszym trwaniem życia,

3. dostępność edukacji - będącą w 2/3 kombinacją miernika alfabetyzacji oraz w 1/3 wskaźników skolaryzacji na poziomie podstawowym, średnim i wyższym.

Metodologia liczenia HDI

Dobór wskaźników cząstkowych sugeruje, że HDI jest w większym zakresie wyrazem postępu społecznego niż rozwoju gospodarczego. Wartość tego wskaźnika wskazuje na miejsce danego kraju w stosunku do najgorszego z punktu widzenia trzech jednocześnie uwzględnianych dziedzin życia społeczno-gospodarczego. HDI przyjmuje wartości z przedziału (0,1). Biorąc pod uwagę rozwój społeczny mierzony HDI, wyróżnia się trzy grupy krajów:

• słabo rozwinięte - HDI poniżej 0,500  

Do grupy tej weszły głównie ubogie kraje Afryki (Nigeria, Etiopia, Czad, Mali) i Azji (Pakistan, Bhutan, Nepal, Bangladesz).

• średnio rozwinięte - HDI od 0,500 do 0,799  

Licznie reprezentowane przez kraje o tzw. gospodarce przejściowej (Rosja, Bułgaria, Rumunia, Ukraina), Ameryki Łacińskiej (Meksyk, Brazylia, Wenezuela), Azji (Malezja, Filipiny, Chiny, Indonezja, Indie) oraz niektóre kraje naftowe, jak Iran, Arabia Saudyjska, Oman, rzadziej Afryki (Tunezja, Algieria, Egipt).

• wysoko rozwinięte - HDI od 0,800 do 1  

Do tej grupy należą przede wszystkim bogate kraje Europy Zachodniej (Szwajcaria, Wielka Brytania, Niemcy, Francja), Ameryki Północnej (Stany Zjednoczone, Kanada), Japonia, Australia i Nowa Zelandia, a także niektóre kraje Europy Środkowej i Wschodniej o gospodarce przejściowej (Polska, Czechy, Węgry, Estonia) i kraje arabskie (Kuwejt, Zjednoczone Emiraty Arabskie).

Struktura ekonomiczna ludności - procentowy udział osób zawodowo czynnych w trzech sektorach gospodarki narodowej: rolnictwie, przemyśle i usługach.
W sektorowej strukturze ekonomicznej ludności obserwuje się prawidłowości, które wykazują liczne sprzężenia zwrotne z poziomem rozwoju gospodarczego.
W strukturze ludności krajów najsłabiej rozwiniętych duże znaczenie (chociaż nie zawsze dominujące) ma rolnictwo, którego udział w wielu biednych krajach afrykańskich sięga 70-80% zawodowo czynnych. W krajach tych relatywnie najmniejszy udział stanowią zatrudnieni w przemyśle (od kilku do kilkunastu %), a większą część ludności skupiają usługi, zwłaszcza niższego rzędu, niewymagające wysokich nakładów kapitału i wykwalifikowanej kadry.
W strukturze ekonomicznej ludności krajów zaliczanych do wysoko rozwiniętych sektorem dominującym są usługi (w wielu powyżej 60, a nawet 70%). Na przemysł przypada 20-30% zawodowo czynnych, a najmniejszy odsetek ludności jest związany z rolnictwem (kilka %).
Dla przykładu w Polsce, kraju zaliczanym do państw o gospodarce przejściowej, w rolnictwie pracuje ok. 28%, w sektorze drugim (przemysł i budownictwo) ok. 24%, a na usługi przypada ok. 48% ogółu pracujących.

Dobór mierników zarówno syntetycznych, jak i cząstkowych do oceny poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego powinien być podyktowany tematem analizy. W różnego rodzaju opracowaniach o charakterze geograficzno-ekonomicznym najczęściej stosowanym miernikiem poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego jest PKB, aczkolwiek jest on obciążony wieloma wadami. Do najważniejszych należą:

1. nieuwzględnienie efektów gospodarki nieformalnej (szarej strefy),

2. działalność prowadzona w ramach gospodarstw domowych,

3. wolny czas,

4. struktura tworzenia i podziału nowo wytworzonej wartości.

Typologia państw
Bank Światowy od wielu lat dokonuje klasyfikacji krajów pod względem poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, przyjmując za kryterium analizy wartość dochodu narodowego brutto na mieszkańca (DNB/mieszkańca - GNI/cap), wcześniej produktu narodowego brutto na mieszkańca (PNB/mieszkańca - GNP/cap). Przeliczeń dokonuje się za pomocą uśrednionych kursów walut dla kilku lat (metoda Atlasu Banku Światowego), uwzględniając różnice stopnia inflacji pomiędzy danym krajem a średnią wskaźnika inflacji międzynarodowej (obliczanej dla krajów strefy euro, Japonii, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych Ameryki; do 2000 r. grupy krajów G-5: Francji, Niemiec, Japonii, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych Ameryki).
Bank Światowy w 2003 r. podzielił 209 państw świata na następujące grupy:

• Kraje o niskim  

W grupie tej znajduje się większość państw Afryki Środkowej (Czad, Etiopia, Kenia, Malawi), Azji Południowo-Wschodniej (Indie, Pakistan, Bangladesz);

poziomie dochodów - DNB/mieszkańca: poniżej 765 USD (61 krajów).

• Kraje o średnio niższym  

Jest to grupa niejednorodna, w skład jej wchodzą kraje bazujące na eksploatacji zasobów (Iran, Irak, RPA), transformujące gospodarkę (Rosja, Bułgaria, Rumunia), niektóre dynamiczniej rozwijające się kraje Azji Południowo-Wschodniej (Chiny, Indonezja, Filipiny, Tajlandia), Ameryki Łacińskiej (Brazylia, Kolumbia, Peru) i Afryki Północnej (Algieria, Tunezja, Maroko);

poziomie dochodów - DNB/mieszkańca: 766-3035 USD (56).

• Kraje o średnio wyższym  

Najliczniejszą grupę stanowią kraje Europy Środkowej i Wschodniej (Czechy, Estonia, Węgry, Łotwa, Polska) i lepiej rozwinięte Ameryki Łacińskiej (Argentyna, Chile, Meksyk, Wenezuela), a także niektóre naftowe (Arabia Saudyjska);

poziomie dochodów - DNB/mieszkańca: 3036-9385 USD (37).

• Kraje o wysokim  

W skład tej grupy wchodzą przede wszystkim kraje Europy Zachodniej, USA, Kanada, Japonia, tworzące wyraźny układ triady gospodarczej (Europa Zachodnia - USA - Japonia).

poziomie dochodów - DNB/mieszkańca: powyżej 9386 USD (55).

W przypadku braku danych statystycznych odnośnie wielkości DNB/mieszkańca taką samą klasyfikację (tzn. uwzględniając te same kryteria podziału) można w uproszczeniu dokonać, przyjmując za podstawę PKB/mieszkańca.

Mierniki cząstkowe określające poziom rozwoju społeczno-gospodarczego

Oceniając poziom rozwoju społeczno-gospodarczego poszczególnych krajów, trzeba zwrócić uwagę nie tylko na mierniki mające charakter syntetyczny, ale również na mierniki cząstkowe, uwzględniające analizę rozwoju sektorów gospodarki i poziomu życia ludności. Nie ma bowiem idealnego miernika syntetycznego, stąd konieczność wykorzystywania licznych mierników cząstkowych znacznie wzbogacających informacje o procesach gospodarczych i społecznych.
Mierniki poziomu rozwoju społecznego
Bardzo ważną i liczną grupę mierników cząstkowych stanowią mierniki ukazujące poziom rozwoju społecznego. Wzrost poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego kraju przejawia się między innymi w wydłużającej się przeciętnej dalszej trwania życia, malejącej umieralności niemowląt na 1000 urodzeń żywych, większej dostępności do podstawowych usług społecznych, a szczególnie do szkolnictwa (określają to wskaźniki skolaryzacji). W krajach ubogich wysoki jest odsetek ludności utrzymującej się za mniej niż 1 USD dziennie.
Niektóre z tych mierników, tzn. przeciętne dalsze trwanie życia ludności oraz wskaźniki skolaryzacji, wykorzystywane są przy konstruowaniu syntetycznego miernika HDI. Wartość poznawcza poszczególnych mierników jest różna, tak samo jak różna jest ocena poziomu tych mierników pozbawiona głębszej analizy.
Istnieje wysoka zależność pomiędzy wielkością DNB/mieszkańca a przeciętnym dalszym trwaniem życia ludności. W krajach, w których przeciętna dalsza długość życia ludności wynosi mniej niż 55 lat, średni poziom DNB jest bardzo niski - wynosi tylko 460 USD (według Banku Światowego kraje te znajdują się w grupie o najniższym DNB/mieszkańca). W 2000 r. takich krajów było 44. Natomiast w krajach o wysokim poziomie DNB - 26500 USD, przeciętne dalsze trwanie życia ludności wynosi ponad 75 lat (te kraje znajdują się w grupie o wysokim DNB/mieszkańca). W 2000 r. było 50 takich krajów. Znaczne różnice w przeciętnym dalszym trwaniu życia są skutkiem wielu czynników kształtujących standard życia ludności, takich m.in. jak: nakłady na opiekę medyczną, wielkość i struktura odżywiania, tryb życia. Uważa się, że miernikiem najpełniej pokazującym poziom życia ludności jest wskaźnik umieralności niemowląt (zgony niemowląt na 1000 urodzeń żywych), bowiem uwzględnia on wiele różnych aspektów ukazujących poziom życia mieszkańców danego kraju.
Liczba zgonów niemowląt na 1000 urodzeń żywych niczym papierek lakmusowy pokazuje poziom opieki medycznej zarówno nad kobietą w okresie ciąży, jak i nad nowo narodzonym dzieckiem, poziom i strukturę odżywiania, a także czystość środowiska (rejony skażone ekologicznie nierzadko mają wyższe wskaźniki umieralności niemowląt).
W krajach o najniższych wartościach tego wskaźnika (poniżej 10 zgonów, a w niektórych nawet poniżej 5), DNB jest bardzo wysoki - wynosi 24450 USD na 1 mieszkańca, natomiast w najbiedniejszych krajach liczba zgonów niemowląt na 1000 urodzeń żywych jest bardzo duża - wynosi ponad 100, a przeciętna wielkość DNB na 1 mieszkańca kształtuje się na bardzo niskim poziomie - tylko 260 USD.

Mierniki poziomu rozwoju gospodarczego
Mierniki poziomu uprzemysłowienia
Dużą wartość poznawczą w ocenie stopnia zróżnicowania poziomu społeczno-gospodarczego ma analiza poziomu uprzemysłowienia. Przemysł we współczesnej gospodarce odgrywa bardzo istotną rolę, ponieważ wytwarza dobra inwestycyjne dla innych działów gospodarki, pobudza ich rozwój, m.in. stwarza zapotrzebowanie na usługi, dostarcza dobra konsumpcyjne służące zaspokajaniu potrzeb ludności, odgrywa ważna rolę w rozwoju wymiany towarowej, jego rozwój nierzadko przyczynia się do rozwoju całej gospodarki.
Istotnych informacji o rozwoju przemysłu dostarcza analiza struktury przetwórstwa przemysłowego - ukazująca udział poszczególnych gałęzi przemysłu w tworzeniu wartości dodanej w danym kraju. Pozwala ona oceniać, jaki jest udział tradycyjnych gałęzi przemysłu (pracochłonnych, degradujących środowisko, surowcochłonnych, energochłonnych), a jaki nowoczesnych (naukochłonnych, wymagających kadr wysoko wykwalifikowanych - tematyka ta będzie przedmiotem bardziej szczegółowych rozważań w następnych modułach).
Jednym z mierników określających poziom rozwoju przemysłu jest wielkość produkcji wyrażonej w wielkościach naturalnych wybranych wyrobów przemysłowych, tzw. wyrobów - reprezentantów w przeliczeniu na 1 mieszkańca danego kraju. Wśród nich uwzględnia się na przykład takie jak: produkcja energii elektrycznej, stali, aluminium (pierwotnego i wtórnego), włókien syntetycznych, tworzyw sztucznych (polietylenu, polipropylenu, polistyrenu), cementu, papieru, telewizorów, produktów elektronicznych. Dobierany do analizy zestaw wyrobów ulega zmianom wraz z postępem technologicznym.
Grupa tych produktów powinna spełniać następujące warunki:

• powinny to być produkty zarówno z przemysłu tradycyjnego, jak i nowoczesnego;

• powinny to być wyroby mające szerokie zastosowanie w gospodarce;

• nie mogą to być surowce mineralne;

• należy formułować wnioski odnośnie poziomu rozwoju przemysłu w oparciu o dużą grupę produktów, nie zaś w oparciu o np. jeden produkt.

Mierniki poziomu rozwoju rolnictwa
Istotne znaczenie w ocenie zróżnicowania stopnia rozwoju gospodarczego krajów mają mierniki określające poziom rozwoju rolnictwa. Można podzielić je na mierniki ukazujące poziom wyposażenia rolnictwa w środki trwałe (np. maszyny, budynki, urządzenia nawadniające) i obrotowe (np. zużycie nawozów sztucznych, środków ochrony roślin) oraz mierniki odzwierciedlające efekty rozwoju rolnictwa, a także określające strukturę rolnictwa pod względem udziału produkcji zwierzęcej w produkcji rolnej.
Do mierników określających poziom wyposażenia rolnictwa w środki trwałe należą:

• mechanizacja rolnictwa - ilość użytków rolnych lub gruntów ornych przypadających na 1 ciągnik (lub ilość ciągników przypadających na 100 ha użytków rolnych lub gruntów ornych);

• zużycie nawozów sztucznych - w kg czystego składnika (NPK- azot, fosfor, potas) na 1 ha użytków rolnych lub gruntów rolnych;

• produkcja roślinna - plony wybranych roślin - podawane w dt z 1 ha;

• produkcja zwierzęca - obsada zwierząt gospodarskich (bydło, trzoda chlewna, owce) w sztukach na 100 ha użytków rolnych lub w sztukach dużych na 100 ha użytków rolnych;

• produkcyjność zwierząt gospodarskich - mleczność krów (przeciętny roczny udój mleka od 1 krowy - w kg), przeciętny roczny uzysk mięsa od 1 sztuki w kg (bydło, trzoda chlewna, owce).

Mierniki zagospodarowania komunikacyjnego

Komunikować się, przesyłać i odbierać informacje, przesyłać towary, przewozić ludzi to funkcje, które spełnia komunikacja obejmująca swoim działaniem wszelkie formy transportu oraz łączności. Są to elementy infrastruktury - niezbędnej w prawidłowym rozwoju kraju. Zmienia się rola poszczególnych rodzajów transportu, unowocześniane są tradycyjne rodzaje transportu (np. transport kolejowy staje się coraz szybszy), ale rewolucyjnym w historii rozwoju świata stał się Internet, pozwalający niezwykle szybko przesyłać informacje, co znacznie przyspieszyło rozwój światowej gospodarki.

Poziom zagospodarowania transportowego wykazuje silny związek z poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego. Z jednej strony rozbudowa transportu wymaga dużych nakładów, z drugiej natomiast stymuluje rozwój gospodarczy. Do najczęściej wykorzystywanych mierników zagospodarowania transportowego należą mierniki gęstości sieci kolejowej i drogowej, ze względu na znaczną rolę tych rodzajów transportu w przewozach towarów i ludności.

Są to: gęstość linii kolejowej - długość linii kolejowych eksploatowanych na 100 km², gęstość linii drogowych - długość linii drogowych o nawierzchni twardej na 100 km², a także mierniki dostępności transportowej, tzn. długość linii kolejowych na 10 tys. mieszkańców. Wielkość tych mierników zdeterminowana jest nie tylko poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego, ale także powierzchnią państwa. Często kraje o DNB/mieszkańca powyżej 9368 USD i dużej powierzchni mają relatywnie niską gęstość sieci transportowej (np. długość eksploatowanej linii kolejowych na 100 km² w Polsce wynosi 7,3, a w Stanach Zjednoczonych Ameryki 1,7).
Mierniki handlu zagranicznego
Dla pełnego zobrazowania poziomu rozwoju gospodarczego należy przeprowadzić analizę udziału krajów w międzynarodowej wymianie towarowej. Miernikiem wykorzystywanym do tej analizy jest wielkość rocznych obrotów handlu zagranicznego (import i eksport w USD) w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Wykazuje on wysoki stopień korelacji z poziomem rozwoju poszczególnych krajów. Kraje o wysokim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego charakteryzują się wysokimi obrotami na 1 mieszkańca, jednak szczególnie wysokie obroty mają kraje o relatywnie niewielkiej liczbie mieszkańców, ale znacznym potencjale gospodarczym i wysokim poziomie umiędzynarodowienia gospodarki - na przykład Belgia, Holandia, Luksemburg, Irlandia. Natomiast kraje o wysokim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, ale o dużej liczbie ludności, takie jak Stany Zjednoczone Ameryki czy Japonia, wykazują relatywnie niższe obroty handlu zagranicznego na 1 mieszkańca. Wynika to z wielkości rynku wewnętrznego, dużych zasobów surowcowych i znacznej samowystarczalności ekonomicznej.
Wśród krajów mających duże obroty (w przeliczeniu na 1 mieszkańca) szczególną rolę odgrywa Singapur, niewielki ludnościowo kraj, ale o bardzo liberalnej gospodarce, w której wielką rolę odgrywa reeksport. Dość dużymi obrotami charakteryzują się także kraje eksportujące duże ilości ropy naftowej (Kuwejt, Zjednoczone Emiraty Arabskie), ze względu na wysoką cenę tego surowca na rynkach międzynarodowych.
O poziomie rozwoju gospodarczego kraju, jak i poszczególnych jego sektorów (rolnictwo, przemysł, usługi), świadczyć może także struktura towarowa handlu zagranicznego. Kraje o wysokim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego aktywnie uczestniczą w międzynarodowej wymianie towarowej, a największy udział w eksporcie tych krajów mają nowoczesne wyroby przemysłu przetwórczego. Miernikiem określającym poziom nowoczesności eksportowanych produktów jest m.in. procentowy udział wyrobów wysokiej techniki (high-technology) w ogólnej wartości eksportu przetwórstwa przemysłowego. Najwyższa wartość tego miernika charakterystyczna jest dla państw o wysokim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego i wyspecjalizowanej działalności produkcyjnej - Singapur (60%), w krajach o niskim poziomie rozwoju udział przemysłu wysokiej techniki stanowi około kilka % w eksporcie przetwórstwa przemysłowego.
Czynniki wpływające na zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego

W grupie czynników wpływających na zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego można wskazać uwarunkowania: przyrodnicze, historyczne, demograficzno-społeczne, polityczne i dokonujący się postęp technologiczny. W zależności od kraju (regionu) w różnym stopniu kształtują one jego potencjał i poziom rozwoju społeczno-gospodarczego. Rzadko się zdarza, aby o osiągniętym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego zadecydował tylko jeden z czynników. Najczęściej tworzą one mozaikę uwarunkowań - tym bardziej zróżnicowaną, im z większym krajem (obszarowo i ludnościowo) mamy do czynienia.
Czynniki przyrodnicze
Warunki środowiska naturalnego wyznaczają granice osadnictwa i w dużym stopniu rzutują na strukturę gospodarki. Świadczą o tym słabo zaludnione tereny Arktyki czy też gorące pustynie piaszczyste stref zwrotnikowych, na których terenach praktycznie niemożliwa jest gospodarka rolna (aczkolwiek znane są przykłady nawadniania pustyń w Arabii Saudyjskiej w celu rozszerzenia areału upraw). Silnie zaludnione zaś są kraje strefy klimatu umiarkowanego i podzwrotnikowego, będące spichlerzem współczesnego świata.
Nierównomierność występowania surowców naturalnych i różne ich znaczenie w gospodarce sprawia, że w niektórych krajach mogą one odgrywać ważną rolę w kształtowaniu potencjału gospodarczego. Z taką sytuacją mamy do czynienia w krajach położonych w Zatoce Perskiej czy też w Rosji. Najlepsze geograficzne warunki rozwoju mają kraje posiadające wiele różnorodnych kopalin (np. Chiny), a nie te, które przodują w produkcji jednej z nich, choćby były to złoża ropy naftowej (np. Arabia Saudyjska).
Jeżeli na obszarach o niezbyt korzystnych warunkach naturalnych dla rozwoju rolnictwa brak jest (jak np. w Etiopii) współcześnie ważnych surowców mineralnych, to o potencjale gospodarczym tych regionów decydują w znacznym stopniu czynniki o charakterze pozanaturalnym. W warunkach środowiska naturalnego można upatrywać przyczyn niskiego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego.
Nie bez znaczenia są też walory środowiska naturalnego, predestynujące dany kraj do rozwoju nie tylko rolnictwa i przemysłu, ale także turystyki (np. kraje śródziemnomorskie, Kenia, Indonezja). Kraj też może czerpać wymierne ekonomiczne korzyści z tytułu położenia geograficznego (np. Egipt i Kanał Sueski).
Czynniki historyczne
Terytorialna nierównomierność rozwoju społeczno-gospodarczego utrzymuje się od najdawniejszych czasów. W starożytności obszarami rozwiniętymi cywilizacyjnie i gospodarczo były kraje położone nad Morzem Śródziemnym, wchodzące w skład Cesarstwa Rzymskiego oraz Indie i Chiny, zacofanymi zaś Europa Środkowa i Północna, Ameryka i Afryka. W miarę upływu lat zmieniały się punkty ciężkości na mapie gospodarczej świata. W czasach nowożytnych w pierwszej połowie XIX w. za największą należy uznać gospodarkę angielską (efekt pierwszej rewolucji przemysłowej). Jednak już w latach 80. ze względu na duże zasoby naturalne, napływ siły roboczej, duży rynek zbytu, jak też koncentrację kapitału (Rockefeler, Morgan itp.) Stany Zjednoczone Ameryki stały się największą gospodarką świata i są nią do dnia dzisiejszego. Dość późno, bo dopiero od drugiej połowy XX wieku, datuje się początek industrializacji w Japonii i jej wzrostu potencjału gospodarczego.
Na współcześnie obserwowane kontrasty poziomu rozwoju gospodarczego, a zwłaszcza państw Europy Środkowej i Wschodniej w stosunku do krajów o najwyższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego wpłynęła II wojna światowa i socjalistyczna ścieżka rozwoju.
Czynniki polityczne

W XX w. okresami radykalnych zmian na politycznej mapie świata były lata I i II wojny światowej, rozpad systemu kolonialnego na przełomie lat 50. i 60. oraz lata 80. i 90. - upadek państw socjalistycznych. Przemiany ustrojowe lat 80. i 90. wpłynęły nie tylko na rozpoczęcie procesu transformacji gospodarczej w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, ale także przyczyniły się do przekształcenia konfliktów afrykańskich z ideologicznych na etniczne, ekonomiczne i religijne. Czarna Afryka uznawana jest za drugi po Bliskim Wschodzie rejon konfliktów zbrojnych. Zjawisko to w istotny sposób rzutuje na i tak niski potencjał gospodarczy wielu państw tego regionu, co w połączeniu z wysokim przyrostem naturalnym w tej części świata wpływa na wartości PKB/mieszkańca - jedną z najniższych odnotowywanych na świecie.
Ustrój polityczny wpływa nie tylko na politykę wewnętrzną, ale także zewnętrzną państwa. W tym drugim przypadku może być to polityka w mniejszym bądź większym stopniu ukierunkowana na integrację ze strukturami gospodarki światowej. U progu XXI w. rzadko spotykaną polityką jest izolacjonizm gospodarczy (np. Korea Płn.).
Zmiany w polityce wewnętrznej i zewnętrznej państwa mogą w istotny sposób rzutować na potencjał i poziom rozwoju społecznego-gospodarczego kraju. Krajem, który w ostatnich latach osiągnął bardzo duże korzyści ekonomiczne z tego tytułu są Chiny.

Czynniki demograficzno-społeczne

U progu XXI w. zasoby ludzkie traktowane są jako najważniejszy czynnik rzutujący na poziom rozwoju społeczno-gospodarczego danego kraju i (bądź) regionu. Charakteryzuje je wiele elementów wśród których należy wskazać liczbę ludności wraz z dziedzictwem kulturowym. Krajami o największej liczbie ludności są: Chiny (ok.1,3 mld), Indie (1,06 mld), USA (290 mln) i Indonezja (215 mln). Są też jednak kraje o liczbie mieszkańców odpowiadającej średniej wielkości miasta (Luksemburg, Malta czy Cypr). Kraje o dużej liczbie ludności często dysponują znacznym potencjałem społeczno-gospodarczym, lecz nie zawsze wysokim poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego (np. Chiny). Z odwrotną sytuacją mamy do czynienia, np. w Luksemburgu.
Czynnikami rzutującymi na potencjał gospodarczy i poziom rozwoju społeczno-gospodarczego są także: wiek ludności (z jednej strony starzejące się społeczeństwo europejskie, z drugiej zaś w krajach środkowoafrykańskich około 50% w ogólnej liczbie ludności stanowią dzieci i młodzież do 19-tego roku życia), poziom wykształcenia, tradycja, religia i wiele innych, które oddziałują na wzrost demograficzny i kierunki zmian struktury społeczno-ekonomicznej w danym kraju i (bądź) regionie. Przyjęte systemy wartości wynikające z religii i kultury rzutują na "jakość" zasobów pracy (stosunek do pracy, otwarcie na innowacje itp.). Określają także potrzeby człowieka i skłonności do ich zaspokojenia (kształtują strukturę popytu). Mogą być też istotnymi barierami integracji gospodarczej.

Postęp technologiczny
Korzeni dzisiejszego zróżnicowania poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego można upatrywać w zmianach technik wytwarzania. Rozpoczęta w Anglii w drugiej połowie XVIII w. pierwsza rewolucja przemysłowa w przemyśle bawełnianym (wynalezienie przędzarki, krosna i czółenka), spowodowała wzrost zapotrzebowania na wyroby hutnicze i energię, a Anglia w tym okresie była krajem o największym potencjale gospodarczym. Na początku XX w. gdy ważnym źródłem napędu stała się energia elektryczna, nastąpiły istotne zmiany w dziedzinie organizacji produkcji, czego konsekwencją był rosnący poziom rozwoju społeczno-gospodarczego państw, które zastosowały je jako pierwsze (Europa Zachodnia, Stany Zjednoczone Ameryki). Termin - współczesna rewolucja przemysłowa - odnosi się do zmian strukturalnych w przemyśle, zapoczątkowanych na przełomie lat 70. i 80. XX wieku.

Podsumowanie

Przez potencjał społeczno-gospodarczy rozumiemy globalną wartość wytworzonych dóbr i usług w różnych sferach życia społeczno-gospodarczego, mierzoną np. wielkością PKB, PNB, DNB itp., natomiast przez poziom rozwoju społeczno-gospodarczego tak zdefiniowany potencjał w przeliczeniu na jednego mieszkańca. W celu określenia poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego posługujemy się różnego rodzaju miernikami syntetycznymi i cząstkowymi. Te pierwsze obrazują w przybliżeniu całokształt poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego kraju bądź regionu, drugie zaś jedynie wybrane aspekty rozwoju społecznego bądź gospodarczego. Ujęcie syntetyczne, takie jak: PKB/mieszkańca czy DNB/mieszkańca obarczone jest wieloma wadami, które może zniwelować właściwy dla potrzeb pola badawczego dobór mierników cząstkowych. Tym niemniej mierniki syntetyczne są podstawą klasyfikacji państw pod względem poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, a różnice pomiędzy państwami w tym zakresie wynikają zarówno z czynników o charakterze: przyrodniczym, historycznym, politycznym, demograficzno-społecznym, jak i z przebiegu postępu technologicznego.

Surowcowe uwarunkowania poziomu rozwoju gospodarczego

Krajem o największym na świecie potencjale gospodarczym są Stany Zjednoczone Ameryki, na drugim miejscu pod tym względem plasuje się Japonia. Stany Zjednoczone dysponują bogatą bazą zasobów mineralnych (np. węgla kamiennego). Japonia natomiast zaliczana jest do grupy państw, w których gospodarce własne surowce odgrywają marginalną rolę. Z drugiej strony niejednego zaskakuje sklasyfikowanie pod względem potencjału gospodarczego Rosji, kraju o dużych i bogatych złożach surowców energetycznych dopiero w drugiej dziesiątce. W Nigerii zaś, po trzech dekadach eksploatacji ropy, liczba ludności żyjącej w skrajnej nędzy wzrosła ponad dwukrotnie, tj. do 66%.
Określenie roli surowców naturalnych w rozwoju gospodarczym kraju jest zadaniem złożonym, które należy rozpatrywać oddzielnie dla poszczególnych grup surowców (np. energetycznych, metalicznych itp.) i państw. Z jednej strony należy określić współczesne znaczenie surowca w gospodarce (np. dla ropy naftowej poprzez udział w bilansie energetycznym świata). W drugiej płaszczyźnie analizy istotny jest poziom rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, rozpatrywany poprzez prymat wielkości jego produkcji i zużycia surowców mineralnych. Powyższe elementy rzutują na efektywność wykorzystania zasobów naturalnych (np. wymiernym tego efektem jest dla energetycznych surowców energochłonność gospodarki). Konsekwencje wynikające z produkcji surowców mineralnych oraz wielkości i wszechstronności ich wykorzystania są pochodną osiągniętego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego.
We współczesnej gospodarce szczególną rolę należy przypisać surowcom energetycznym, a zwłaszcza ropie naftowej. Znajduje ona różnorodne zastosowanie. Używa się jej zarówno do produkcji paliw, w przemyśle chemicznym do produkcji włókien syntetycznych, tworzyw sztucznych, środków ochrony roślin itp. Wszechstronne wykorzystanie ropy naftowej sprawia, że czasy, w których żyjemy określane są mianem epoki "człowieka z węglowodorów". U progu XXI wieku gospodarka światowa nie może funkcjonować bez ropy naftowej. Na podstawie określenia jej roli w rozwoju gospodarczym poszczególnych państw można pokazać występujące zależności pomiędzy pozostałymi surowcami mineralnym a potencjałem i poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego.
W miarę postępu technicznego pierwotne źródła energii są w coraz większym stopniu przekształcane we wtórne źródła energii, które są wygodniejsze w użyciu i mniej szkodliwe dla środowiska.
Bilans energetyczny obejmuje produkcję i zużycie pierwotnych źródeł energii. Obecnie największy udział w produkcji i zużyciu surowców energetycznych ma ropa naftowa, której udział w zużyciu przekracza 37% (por. tabela). Rola tego surowca na ogół wykazuje tendencję malejącą, co związane jest ze znacznymi zmianami, jakie dokonują się w zakresie gospodarowania surowcami energetycznymi. Dwa surowce energetyczne, tzn. węgiel (kamienny i brunatny) oraz gaz ziemny mają podobne udziały w zużyciu surowców energetycznych - 24-26%. Różne są jednak kierunki zmian udziału tych surowców w bilansie energetycznym - rola węgla stopniowo maleje, gazu ziemnego zaś rośnie i ocenia się, że ten kierunek zmian będzie charakterystyczny dla najbliższych lat. Wszystkie trzy grupy surowców należą do nieodnawialnych źródeł energii, co jest bardzo istotne dla przyszłości światowej energetyki. Surowce te stopniowo ulegają wyczerpaniu, jakkolwiek ich zasoby i perspektywy dalszego wykorzystania są różne.
Coraz większą rolę w bilansie energetycznym świata odgrywają odnawialne surowce, takie jak energetyka wody i geotermalna, a także, różnie oceniana, energetyka jądrowa, mimo to udział tej grupy surowców w światowym zużyciu surowców energetycznych wynosi niewiele ponad 12%.
Każdy etap rozwoju gospodarczego przynosił zmiany w produkcji i zużyciu pierwotnych źródeł energii. Na wczesnym etapie rozwoju gospodarczego głównym źródłem energii było drewno, z czasem zaczęto wykorzystywać inne surowce, a szczególną rolę w XIX wieku zaczął odgrywać węgiel kamienny (por. rys.). Początek i pierwsza połowa XX wieku to okres wielkiego wydobycia tego surowca. Jednak stopniowo zaczęła rosnąć rola ropy naftowej. Rozbudowywano przemysł rafineryjny dostosowując zdolności przerobowe rafinerii do rosnącego wydobycia i popytu na produkty naftowe. Coraz szybciej rosło zużycie ropy naftowej. Do początku lat 70., a właściwie do 1973 roku, tzn. do kryzysu energetycznego, splot czynników, jakim była niska cena ropy naftowej, wysoka kaloryczność ropy naftowej, niskie koszty jej transportu oraz wszechstronność zastosowań sprawiły, że stała się ona najchętniej stosowanym paliwem. Stopniowo rosło wydobycie ropy naftowej oraz rola ropy w bilansie energetycznym świata, przy jednoczesnym spadku roli węgla kamiennego. Spadek udziału ropy naftowej nastąpił po znacznych podwyżkach cen tego surowca na przełomie lat 70. i 80., ale wydobycie jej nadal rosło.
Struktura produkcji i zużycia surowców energetycznych - w odsetkach

X - brak danych
W 2003 r. światowe wydobycie ropy naftowej kształtowało się na poziomie 3,7 mld ton i było o prawie 29% wyższe niż w 1973 r. Towarzyszyły temu także zmiany na geograficznej mapie producentów tego surowca.
OPEC - Na przestrzeni ostatnich trzydziestu lat znacznie zmalała rola państw OPEC w wydobyciu ropy naftowej na świecie. Ich udział w światowej produkcji tego surowca w 2003 r. wyniósł niecałe 40% wobec 53,5% w 1973 r. Nie jest to jednak grupa jednorodna. Chociaż największe wydobycie przypada na rejon Zatoki Perskiej (największym producentem ropy na świecie jest Arabia Saudyjska), to największy wzrost wydobycia ropy naftowej odnotowuje się w Wenezueli i Nigerii.
non-OPEC - Kryzys energetyczny lat 70. spowodował spadek znaczenia państw OPEC w światowej produkcji ropy naftowej na rzecz państw niezrzeszonych (non-OPEC), na które w 2003 r. przypadało 46% światowej produkcji ropy naftowej. Na przestrzeni ostatnich trzech dekad w tej grupie producentów odnotowano wzrost wydobycia ropy naftowej o 90%. Poszukiwanie nowych złóż, programy rządowe mające na celu znaczną redukcję kosztów wydobycia, atrakcyjne warunki podatkowe dla producentów sprawiają, że wzrasta znaczenie w gospodarce światowej tej grupy producentów.
WNP - Wśród państw producentów ropy naftowej non-OPEC dużą rolę ogrywają m.in. kraje Wspólnoty Niepodległych Państw. W wyniku napływu inwestycji zagranicznych do Syberii Zachodniej wzrasta wydobycie w Rosji (na początki lat 90. ze względu na brak inwestycji modernizacyjnych zagłębie to znacznie podupadło). Dalszy wzrost produkcji ropy uzależniony jest jednak od budowy nowych rurociągów. Wzrasta także wydobycie ropy w Kazachstanie w rejonie Morza Kaspijskiego (największe odkrycie ostatnich trzydziestu lat - pole Kaszagan). Jednak eksploatacja ropy jest tutaj bardzo trudna. Ropa jest wydobywana pod wysokim ciśnieniem i z domieszką toksycznego siarkowodoru, co wymaga specjalnego sprzętu i odpowiednich procedur działania.
OECD - W krajach OECD, spośród których wywodzą się najwięksi konsumenci tego surowca w latach 1973-2003 produkcja ropy naftowej wzrosła prawie o 46%. Jednakże w Stanach Zjednoczonych Ameryki ze względu na wysokie koszty wydobycia produkcja ropy naftowej spada. Prognozuje się, że w dłuższym okresie zacznie zmniejszy się też wydobycie ropy naftowej w Norwegii i Wielkiej Brytanii. Skąd więc w przyszłości czerpać będą ropę naftową kraje najwyżej gospodarczo rozwinięte?
Wzrostowi wydobycia ropy naftowej w latach 1973-2003 towarzyszyło zjawisko powiększania się światowych rezerw tego surowca. Postęp techniczny i technologiczny przyczynił się do odkrycia nowych złóż ropy naftowej. Rezerwy złóż surowców mineralnych możemy podzielić na trzy kategorie.

Biorąc pod uwagę pierwszą kategorię, w latach 1983-2003 odnotowano wzrost światowych rezerw ropy naftowej o prawie 59%. Przy wielkości wydobycia ropy naftowej na poziomie 2003 r., surowca tego wystarczy na 44 lata. Jedynie w grupie państw wysoko uprzemysłowionych (OECD) nastąpiło zmniejszenie rezerw ropy naftowej. Z punktu widzenia możliwości w najlepszej sytuacji znajdują się kraje OPEC, których zasoby, przy niezmiennym poziomie wydobycia tego surowca z 2003 r., wystarczą na prawie 80 lat, w tym Arabii Saudyjskiej (największemu producentowi na świecie) na 92 lata. Z punktu widzenia eksploatacji złóż surowców mineralnych ważne są: wielkość zasobów, warunki zalegania surowca, koszty wydobycia, cena oraz jakość. W tym ostatnim przypadku niezwykle ważna jest kaloryczność ropy naftowej (o bardzo niskiej nie zawsze opłaca się wydobywać) oraz występowanie różnego rodzaju toksycznych domieszek, które mogą w istotny sposób obniżyć wartość użytkową surowca. Warunki geologiczne rzutują także na cenę wykorzystywanych do eksploatacji złóż maszyn i urządzeń górniczych. Innego typu sprzęt techniczny wykorzystywany jest w krajach Zatoki Perskiej, a innego w rejonie Morza Kaspijskiego.

W krajach Zatoki Perskiej eksploatacja złóż ropy naftowej szacowana jest jeszcze na 115 lat. Średni koszt wydobycia 1 baryłki ropy (159 litrów) w tym regionie świata wynosi mniej niż 2 USD. W celu zwiększenia wydobycia ropy naftowej w Zatoce Perskiej o jedną baryłkę dziennie należy ponieść nakłady inwestycyjne poniżej 5,75 USD. W pozostałych krajach OPEC koszt inwestycyjny wynosi odpowiednio 12,87 USD. Ze względu więc na wielkość, korzystne warunki zalegania, jakość, koszty i cenę Agencja rządowa Stanów Zjednoczonych Ameryki ds. energii przewiduje, że za 20 lat Zatoka Perska dostarczać będzie na rynek światowy ponad połowę ropy naftowej, a w dłuższym okresie nawet 2/3.

Ekolodzy i ekonomiści spierają się kiedy nadejdzie "roponośny szczyt" wielkości jej wydobycia. Pesymiści szacują, że przypadnie to na rok 2010, nieco mniejsi pesymiści, że na 2040 r., a optymiści twierdzą, że nie da się tego oszacować, bo ropy naftowej jest pod dostatkiem. Słabo eksploatowane są jeszcze złoża ropy naftowej w postaci piasków bitumicznych (jest to osad w postaci smoły powstały w wyniku oddziaływania na znajdującą się na powierzchni ziemi ropę naftową wód gruntowych i bakterii), które mogą w znacznej mierze rozwiązać, a przynajmniej odsunąć w czasie problem wyczerpywalności zasobów ropy naftowej. Jednakże ich wydobycie jest bardzo kosztowne i znacznie degraduje środowisko naturalne.
Światowe zużycie ropy naftowej w 2003 r. wyniosło 3,6 mld ton. Do krajów o największym wykorzystaniu tego surowca należą przede wszystkim kraje wysoko rozwinięte i uprzemysłowione, a wykorzystanie tego surowca rośnie w krajach rozwijających się. Oto lista największych konsumentów ropy naftowej:

• OECD - Znacząca część światowego zużycia, tj. ok. 61% przypadała na kraje należące do Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Są to w większości wysoko rozwinięte państwa świata (poza Turcją i przyjętymi w latach dziewięćdziesiątych Czechami, Węgrami, Polską, Koreą Południową, Meksykiem i Słowacja - 2000 r.- zaliczanymi według Banku Światowego do krajów średnio rozwiniętych).

• UE - Na kraje Unii Europejskiej (kraje piętnastki - starzy członkowie UE), przypadało w 2003 r. niespełna 18% światowego zużycia ropy naftowej. Wprowadzanie energooszczędnych technologii w procesach produkcji oraz nowoczesnych rozwiązań wykorzystania energii w wielu sferach życia społeczno-gospodarczego po kryzysie energetycznym lat 70. znalazło swój wyraz w spadku udziału tej grupy krajów w światowym zużyciu ropy naftowej. W 1973 r. na kraje te przypadało ponad 1/4 światowego zużycia ropy naftowej.

• WNP - W światowej zużyciu ropy naftowej relatywnie niewielkie znaczenia mają kraje WNP, które w 2003 r. zużywały 4,8% ropy naftowej na świecie (11% w 1973 r.). Na Rosję, będącą jednym z wiodących producentów ropy naftowej na świecie (około 11% udział w światowej produkcji), przypadało 3,4% światowego zużycia tego surowca.

• OPEC - Kraje OPEC, dostarczające ok. 40% ropy na rynki światowe, partycypowały jedynie około 7% udziałem w światowym zużyciu tego surowca. Wśród nich relatywnie największym udziałem w 2003 r. charakteryzowały się: Arabia Saudyjska, Iran i Indonezja (łącznie 4,8%).

Największe zużycie ropy naftowej na świecie wykazują Stany Zjednoczone, na które w 2003 r. przypadało ok. 1/4 światowego zużycia, co w 30% przekraczało łączne zużycie ropy naftowej przypadające na 15 państw, "starych" członków Unii Europejskiej. Do krajów o dużym wykorzystaniu ropy, poza Stanami Zjednoczonymi, należy zaliczyć Chiny, Japonię, Niemcy i Rosję, a także Indie i Koreę Południową. Ponad 2% udziałem w światowym zużyciu charakteryzowały się niektóre kraje UE, tj. Francja, Włochy, Wielka Brytania i Hiszpania, a spoza UE Kanada, Brazylia i Meksyk.
Duże zużycie ropy naftowej w Stanach Zjednoczonych jest pochodną nie tylko skupionego na obszarze tego kraju potencjału gospodarczego (ok. 30% wytwarzanego na świecie PKB) i wszechstronnie rozwiniętej gospodarki, ale także konsekwencją trendów występujących w przeszłości na rynku paliw. Było to związane z silnym uzależnieniem od tego surowca w okresie dużej obfitości taniej ropy naftowej (przed kryzysem energetycznym lat 70.). Na początku XXI wieku blisko 2/3 ropy naftowej w Stanach Zjednoczonych przerabia się na paliwo samochodowe lub samolotowe. Jednocześnie przewiduje się, że 1,5% średnioroczny wzrost popytu na ropę naftową w dużej mierze będzie generowany przez transport (udział transportu w globalnym zużyciu energii w Stanach Zjednoczonych ma wzrosnąć z 28% do 30% w latach 2001-2025). Wysokie dochody ludności i stosunkowo niskie ceny ropy naftowej nie będą powodować wystarczająco silnej presji na wzrost efektywności wykorzystania energii i mogą sprzyjać lansowaniu mało oszczędnych modeli rozwoju gospodarczego (np. w amerykańskim w przemyśle motoryzacyjnym rośnie popyt na samochody wyposażone w małooszczędne silniki - od 1988 r. średnie zużycie paliwa przez samochód osobowy w Stanach Zjednoczonych Ameryki ciągle wzrasta).
Światowe zużycie ropy naftowej w 2003 r. w stosunku do 1973 r. wykazało około 30% wzrost. Należy zaznaczyć, że niemalże stabilny poziom konsumpcji odnotowano w tzw. okresie okołokryzysowym, tj. w latach 1973-1983. Stosunkowo oszczędna konsumpcja ropy naftowej w tym okresie wiązała się z wywołanymi podwyżkami cen ropy naftowej (kryzys energetyczny lat 70.) działaniami podjętymi w krajach wysoko uprzemysłowionych mającymi na celu efektywniejsze wykorzystanie energii, którym towarzyszyła rosnąca substytucja ropy naftowej innymi paliwami energetycznymi. Jakkolwiek tendencja w zakresie zużycia ropy naftowej w latach 1973-2003 w krajach OECD, będących głównym jej konsumentem, nie jest jednoznaczna (spadek zużycia w latach 1973- 1983, a wzrost w kolejnym okresie), to należy zauważyć, że kraje OECD zmniejszyły swój udział w światowej konsumpcji tego surowca, tj. z blisko 3/4 do ok. 61% zużycia ogółem przy przeciętnie niższym niż światowe tempie wzrostu zużycia ropy naftowej (10% wobec 32% w całym analizowanym okresie).
Spadek zużycia ropy naftowej w 2003 r. w stosunku do 1973 r. odnotowano w wysoko ekonomicznie rozwiniętych krajach Unii Europejskiej (Wielkiej Brytanii, Francji, Niemczech, Włoszech), w Japonii i WNP, w których konsumpcja ropy naftowej kształtowała się na poziomie nieprzekraczającym stanu z 1973 r.
Ocenia się, że sytuacja ta w krajach wysoko rozwiniętych jest następstwem działań zmierzających do poprawy efektywności energetycznej w wielu dziedzinach gospodarki (przemyśle motoryzacyjnym i związanym z nim transportem, budownictwie mieszkaniowym), zainicjowanych podwyżką cen ropy naftowej w 1973 r. Ograniczenie konsumpcji ropy naftowej w Rosji (wcześniej w d. ZSRR), uważanej za kraj o małej efektywności wykorzystania energii, jest wynikiem nie tyle zabiegów modernizacyjnych, wprowadzania nowych energooszczędnych technologii, co w dużym stopniu recesji i upadku przedsiębiorstw przemysłowych, także energochłonnych.
Inne trendy w zakresie zużycia ropy naftowej notuje się w krajach rozwijających się, zarówno słabo i średnio ekonomicznie rozwiniętych, w których występuje wzrost wykorzystania ropy naftowej. W wielu z nich zaczyna rozwijać się przemysł energo- i materiałochłonny, co niejednokrotnie łączy się z migracją przestarzałego przemysłu z krajów wysoko ekonomicznie rozwiniętych do państw o niższym poziomie rozwoju. W krajach tych (poza krajami należącymi do OECD i WNP) notowano w latach 1973-2003 niemal 3-krotny wzrost zużycia ropy naftowej. Relatywnie najwyższy wzrost jej wykorzystania był charakterystyczny dla Chin, Indii, Brazyli, a spośród państw należących do OECD, a jednocześnie zaliczanych do największych konsumentów tego surowca Korei Południowej (8,7-krotny) i Hiszpanii (niemal 2 razy), a także Meksyku. Przewiduje się, że w perspektywie najbliższych 20 lat tendencje wzrostowe zużycia ropy naftowej zostaną podtrzymane w wielu krajach rozwijających się, zwłaszcza nowo uprzemysławianych. Wzrost popytu na ropę naftową wiąże się w tych krajach ze stosunkowo wysoką dynamiką rozwoju gospodarczego, wzrostem dochodów ludności, a w konsekwencji z dużym popytem na środki transportu. Ocenia się, że wśród krajów o największym zużyciu ropy naftowej popyt na ten surowiec zgłaszany przez sektor transportu przekroczy poziom prognozowany dla Stanów Zjednoczonych w Chinach, Indiach (także we WNP, charakteryzujących się mało stabilną sytuacją gospodarczą), a spośród pozostałych w dynamicznie rozwijających się krajach Azji Południowo-Wschodniej.

Dokonujące się przeobrażenia na rynku paliw sprawiły, że zmniejszenie roli krajów OECD w światowej konsumpcji ropy naftowej w latach 1973-2003 było związane z relatywnym spadkiem udziału w światowym zużyciu tego surowca wszystkich wysoko gospodarczo rozwiniętych krajów (poza Hiszpanią), zaliczanych do grupy 15 najbardziej znaczących konsumentów ropy naftowej. Rosnące udziały w światowej konsumpcji notowały kraje rozwijające się, w tym szczególnie Chiny, najludniejszy kraj świata, na który w 1973 r. przypadało niecałe 2% zużycia ropy naftowej na świecie, a w 2003 r. 7,6%.
Duże dysproporcje w rozmieszczeniu i wydobyciu ropy naftowej oraz jej konsumpcji sprawiają, że rośnie uzależnienie krajów wysoko rozwiniętych, będących dużymi jej konsumentami, od dostaw z krajów o znaczącym w świecie wydobyciu. W skali świata ponad 60% konsumpcji ropy naftowej wiąże się z koniecznością jej importu. W największym stopniu od importowanej ropy naftowej (spośród krajów o największym jej zużyciu) uzależniona jest gospodarka: Japonii (w 100%), krajów europejskich (w 80%, poza Rosją, Norwegią i Wielka Brytanią), Stanów Zjednoczonych (66%), a także Chin (ok. 47%). Duże znaczenie w zaspokojeniu potrzeb energetycznych odgrywa import ropy naftowej w Australii i wielu państwach Azji Południowo-Wschodniej, lecz udział ich w światowej konsumpcji ropy naftowej na obecnym etapie rozwoju jest niewielki.
W Stanach Zjednoczonych, które pod względem wielkości zużycia ropy naftowej daleko wyprzedzają pozostałe państwa, luka pomiędzy poziomem wydobycia i zużycia stale się powiększa począwszy od 1970 r., kiedy to Stany Zjednoczone produkowały ponad 2/3 zużywanej ropy naftowej. W 2003 r. eksploatacja krajowych złóż występujących nad Zatoką Meksykańską, w Kalifornii i na Alasce zaspokajała w ok. 1/3 zapotrzebowania gospodarki na ten surowiec.

Rosnące znaczenie ropy naftowej w XX wieku było związane ze zwiększającym się popytem na ten surowiec, bardzo atrakcyjny zarówno cenowo, jak i kalorycznie. Do 1973 r. ceny ropy naftowej na ogół nie przekraczały 2,5 USD za baryłkę, co przyczyniło się do wzrostu jego konsumpcji.

W październiku 1973 roku splot wydarzeń politycznych na Bliskim Wschodzie spowodował gwałtowny wzrost cen ropy naftowej i pod koniec 1973 r., cena ropy osiągnęła niewiarygodnie wysoką, w porównaniu z wcześniejszymi cenami, wartość ponad 11 USD za baryłkę. Sytuację tę określono mianem pierwszego kryzysu energetycznego, a nierzadko mówi się o szoku naftowym. W późniejszych latach wielokrotnie rosły ceny ropy naftowej, ale największy szok przeżył świat właśnie w 1973 r., bowiem gospodarka nie była przygotowana do takich cen ropy. ceny ropy naftowej w latach 1961-2003 Kraje importujące ropę naftową w tamtych latach to, podobnie jak obecnie, Stany Zjednoczone Ameryki, Europa Zachodnia i Japonia, a głównymi dostawcami na rynki światowe były kraje OPEC, kontrolujące wtedy w około 80% światowego rynku ropy naftowej. Zmiany cen wymusiły liczne działania przystosowawcze, które pozwoliły funkcjonować w nowych realiach cenowych. Główne działania podjęte przez importerów ropy naftowej to:

• Poszukiwanie i rozpoczęcie eksploatacji ropy naftowej poza krajami OPEC, w celu stopniowego uniezależniania się od grupy tych państw. W latach 70. przystąpiono do zagospodarowania złóż na Alasce (w tym rejonie obecnie wydobywa się ponad 100 mln ton rocznie), na szelfie Morza Północnego i Norweskiego, gdzie obecnie Wielka Brytania i Norwegia wydobywają łącznie ponad 270 mln ton, stopniowo zwiększały wydobycie: Meksyk, Chiny, Kanada, później również wiele innych krajów. Także ówczesny Związek Radziecki zaopatrujący wówczas w ropę naftową kraje Europy Wschodniej (obecnie głównie Europę Zachodnią) rozpoczął zagospodarowywanie złóż Niziny Zachodniosyberyjskiej. Jest to obecnie główny rejon eksploatacji ropy w Rosji.

• Poszukiwanie nowych źródeł energii - rozwijano takie kierunki, jak: energetyka jądrowa, wodna, geotermalna, słoneczna, wiatrowa, pływów morskich, biogaz. Silnie wzrastała rola gazu ziemnego. Zaczęto zwracać uwagę na odnawialne źródła energii. Jednak nierzadko wysokie ceny pozyskiwania energii z tych źródeł ograniczały ich konkurencyjność w stosunku do ropy, gazu, a także węgla kamiennego. Wydobycie tego ostatniego silnie wzrastało w krajach pozaeuropejskich, głównie w Chinach, Australii, Indiach, RPA, a w późniejszych latach także w Indonezji.

• Oszczędzanie energii - później coraz częściej mówiono o racjonalnym zużyciu energii, a obecnie o zwiększeniu produktywności energii, a więc zwiększeniu wydajności wykorzystywanej energii. Ten kierunek działań objął zarówno przemysł, motoryzację, budownictwo, jak również wszystkich innych odbiorców energii. Silne zmiany dokonały się w przemyśle, szczególnie w najbardziej energochłonnych gałęziach, tzn. w hutnictwie, zarówno w hutnictwie stali, jak i aluminium. Restrukturyzacja dotyczyła zarówno ograniczania rozwoju najbardziej energochłonnych gałęzi przemysłu Zlikwidowano wiele starych zakładów o najbardziej energochłonnych technikach wytwarzania. Rosła rola recyklingu. Klasycznym wręcz przykładem jest Japonia, która ograniczała produkcję aluminium pierwotnego i obecnie niemalże 100% produkowanego w tym kraju aluminium stanowi aluminium wtórne, znacznie mniej energochłonne niż pierwotne.

Zmiany dokonały się równie w motoryzacji. Coraz popularniejsze stały się samochody małolitrażowe, a prekursorem w tej dziedzinie była Japonia. W drugiej połowie lat 70. silnie rozwinęła przemysł motoryzacyjny, stając się największym światowym producentem samochodów i dystansując Stany Zjednoczone Ameryki. I chociaż technologie produkcji samochodów stawały się coraz bardziej energooszczędne, nadal motoryzacja jest ważnym odbiorcą produktów przetwórstwa ropy naftowej.
We wszystkich krajach wysoko rozwiniętych zaczęto wprowadzać normy zużycia energii.
Liczne działania podjęte głównie przez kraje wysoko ekonomicznie rozwinięte miały na celu ograniczenie zużycia energii, w tym także ograniczenie zużycia ropy naftowej. Kolejne podwyżki cen r opy naftowej w 1979 roku (drugi kryzys energetyczny), a później na początku lat 80. do ponad 35 USD za baryłkę (por. wykres przedstawiający zmiany cen ropy naftowej), uświadamiały światu konieczność zmniejszania energochłonności gospodarki. Zmniejszano także ropochłonność gospodarki zarówno w przeliczeniu na 1 mieszkańca (por. tabl.) i w przeliczeniu na wytwarzaną wielkość produktu krajowego brutto, czy dochodu narodowego brutto. Nie wszystkie kraje w jednakowym stopniu dostosowywały się do nowych warunków. Szczególnie kraje wysoko rozwinięte, znając starą maksymę "bogaci są oszczędni", starali się i ograniczyli zużycie energii. Znacznie bardziej energochłonne i ropochłonne są gospodarki krajów słabiej ekonomicznie rozwiniętych (por. tablice) niż krajów wysoko rozwiniętych.
Z tytułu eksploatacji ropy naftowej (i innych surowców naturalnych) zarówno kraje eksportujące, jak i importujące mogą osiągać liczne korzyści. Ich zdyskontowanie uzależnione jest od poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, prowadzonej polityki gospodarczej, a zwłaszcza preferencji inwestycyjnych.
Eksploatacja ropy naftowej (i innych surowców naturalnych) pociąga za sobą również liczne zagrożenia dla życia i gospodarki człowieka.
Potencjalne korzyści i zagrożenia możemy rozpatrywać m.in. z punktu widzenia rodzaju oddziaływania (bezpośrednie, pośrednie) oraz czasu oddziaływania (np. doraźne, długookresowe).

Ropę naftową zaliczamy do zasobów naturalnych nieodnawialnych jednokrotnego wykorzystania. W grupie surowców energetycznych odgrywa jedną z ważniejszych ról zarówno w produkcji, jak i w strukturze pierwotnych nośników energii. Jej wiodąca pozycja jest nieco zagrożona poprzez wzrost wykorzystania gazu ziemnego. Jest to surowiec o zbliżonych parametrach kalorycznych, którego produkty spalania są mniej szkodliwe dla środowiska naturalnego niż ropy naftowej. Popyt na ropę naftową jest ciągle duży - w grupie państw o wysokim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego i wyraźnie rosnący w grupie państw rozwijających się (liderem są pod tym względem Chiny). Głównymi producentami tego surowca są w większości (poza pewnymi wyjątkami) kraje o średnim i niskim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego. Stany Zjednoczone Ameryki, które zaliczamy do grupy państw o wysokim poziomie dochodów, nie tylko produkują bardzo dużo ropy, ale też ją importują. Z punktu widzenia wielkości potencjalnych zasobów tego surowca największymi złożami dysponują kraje Zatoki Perskiej. Są one nie tylko największe, ale także najtańsze w eksploatacji. Ograniczona wielkość złóż i dysproporcje w alokacji największych producentów i krajów o dużym zużyciu tego surowca sprawiają, że odgrywa on kluczową rolę w gospodarce światowej. Wzrost cen ropy naftowej na ryku światowym, tak jak to miało miejsce w okresie kryzysu energetycznego lat 70., przyczynia się do uruchomienia się różnego rodzaju procesów dostosowawczych, mających na celu wzrost efektywności wykorzystania tego surowca. Przodują pod tym względem kraje o wysokim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, silnie uzależnione od importu tego surowca. Dysponują one odpowiednio dużymi środkami na sfinansowanie poszukiwań nowych złóż z wykorzystaniem najnowocześniejszej technologii, wykorzystują alternatywne źródła energii, zmniejszają energochłonność itp. W efekcie tych działań w dłuższym okresie ceny surowców, w tym także ropy naftowej, wykazują tendencję spadkową (aczkolwiek występują koniunkturalne wahania cen), a kraje produkujące ropę naftową nie czerpią aż tak dużych zysków, jak by tego oczekiwały.
Zwróć uwagę na...

• Dysponowanie przez dany kraj dużymi złożami surowców mineralnych, w tym też ropy naftowej, nie jest jednoznaczne z jego wysokim potencjałem i poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego.

• Najwięksi producenci surowców mineralnych, w tym też ropy naftowej mogą, ze względu na bardzo dużą konsumpcję, zaliczać się także do grona największych importerów.

• Ze względu na dokonujący się postęp technologiczny pomimo ciągłej i zwiększającej się eksploatacji złóż ropy naftowej wielkość szacowanych rezerw tego surowca wzrasta (dzieje się też tak w przypadku wielu innych surowców mineralnych).

• Wysoka energochłonność gospodarki cechuje kraje rozwijające się, dysponujące własnymi zasobami surowców energetycznych. Najmniejsza energochłonność charakterystyczna jest dla państw o wysokim poziomie dochodów, a zwłaszcza tych, które nie mają własnych zasobów surowców energetycznych (Japonia). Niska energochłonność gospodarki charakterystyczna jest także dla państw o niskim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, które nie rozwijają przemysłu przetwórczego.

• W dłuższym okresie ceny surowców wykazują tendencję spadkową.

Znajomość powiązań pomiędzy bazą surowcową a możliwościami wzrostu gospodarczego sprawia, iż mniej pesymistycznie oceniamy doniesienia prasowe na temat wyczerpywalności różnego typu zasobów mineralnych.

Kapitał ludzki jako krytyczny zasób gospodarek

Zmianom tempa wzrostu liczby ludności na świecie towarzyszy przestrzenne zróżnicowanie struktur demograficzno-społecznych i liczne problemy demograficzne. W krajach o niskim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego i wysokim przyroście naturalnym to przede wszystkim głód i brak środków finansowych na rozwój kapitału ludzkiego (m.in. na edukację społeczeństwa). Nad Europą zawisła zaś groźba depopulacji ludności. Szacuje się, że w latach 2000-2050 tylko w Rosji liczba ludności zmniejszy się o ok. 40 mln mieszkańców (trochę więcej niż obecnie liczy liczba ludności Polski), a populacja Estonii spadnie do ok. 650 tys. (aglomeracja warszawska liczy 2,5 mln). W wyżej rozwiniętych państwach Europy Zachodniej w drugiej połowie XXI w. co trzeci obywatel będzie na emeryturze bądź rencie. Towarzyszyć temu będzie wzrost wydatków publicznych na świadczenia społeczne.
Z drugiej strony w krajach Azji Południowo-Wschodniej rośnie liczba młodych i coraz lepiej wykształconych pracowników (w Korei Płd., tak jak w Stanach Zjednoczonych Ameryki, ponad 1/5 ludności w wieku 25 lat i więcej posiada wyższe wykształcenie). Co więcej, zasoby siły roboczej w Azji Południowo-Wschodniej odznaczają się wysoką kulturą pracy, niskimi kosztami i płacami (aczkolwiek wykazującymi tendencje wzrostowe).

1. Kapitał ludzki jest siłą napędową współczesnej gospodarki światowej, a duże nakłady na jego rozwój mogą zaowocować znacznym wzrostem gospodarczym. Pełni on w gospodarce funkcje produkcyjne (czynnik pracy) i konsumpcyjne. Określenie roli kapitału ludzkiego w rozwoju społeczno-gospodarczym danego kraju i (bądź) regionu jako czynnika pracy wymaga uwzględnienia elementów ilościowych i jakościowych. Duże zasoby pracy o niższych kwalifikacjach i kosztach atrakcyjne są dla lokalizacji działalności gospodarczej o charakterze standardowym. Jednakże współcześnie coraz większą wagę przywiązuje się do jakościowych elementów kapitału ludzkiego. Wiedza, umiejętności i wydajność siły roboczej rzutują na atrakcyjność lokalizacyjną naukochłonnych dziedzin wytwórczości przyczyniając się w ten sposób do wzrostu poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, a w sposób pośredni tworzą duże możliwości finansowe w zakresie kształtowania wysokiej jakości kapitału ludzkiego. Czynniki te sprawiają, że kapitał ludzki często bywa postrzegany jako krytyczny zasób rozwoju gospodarczego.

Kapitał ludzki definiuje się jako zasób wiedzy, umiejętności, zdrowia i witalności zawarty w danym społeczeństwie. Może być on rozpatrywany wielowątkowo np. w wąskim i szerokim ujęciu. W pierwszym przypadku kapitał ludzki, traktowany jako wiedza i umiejętności nabyte przez człowieka, jest następstwem inwestycji w oświatę i kształcenie.

W szerszym ujęciu kapitał ludzki to efekt nie tylko inwestycji w oświatę i wykształcenie, lecz także pozostałych inwestycji wpływających na jakość zasobów ludzkich, np. inwestycji na ochronę zdrowia, ochronę środowiska, rozwój kultury itp. Szeroka interpretacja definicji kapitału ludzkiego zwraca uwagę na to, że kapitał ludzki może być pojmowany, zarówno jako nakład, tj. czynnik produkcji, jak i efekt procesów rozwoju.
Kapitał ludzki w danym regionie pełni funkcje:

1. produkcyjne (czynnik produkcji),

2. konsumpcyjne (rynek zbytu dla dóbr i usług).

Oba punkty widzenia są zdeterminowane poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego. W krajach o wysokim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego mamy do czynienia z wysoką jakością kapitału ludzkiego. Wysokie dochody ludności sprawiają, że występuje duży popyt konsumpcyjny, a rynek zbytu jest głęboki i chłonny. W krajach o niskim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego niska jakość kapitału ludzkiego sprawia, że osiągane przez ludność dochody z tytułu pracy są niskie i kreują relatywnie niewielki popyt konsumpcyjny. Rynek zbytu jest płytki.
Traktując kapitał ludzki jako czynnik produkcji największą trudność sprawia jego pomiar (jak zmierzyć?) i wycena (jaką nadać im wartość). Kapitał ludzki tworzą elementy:

1. ilościowe (wymierne) - liczba, wiek, wydajność pracowników itp.,

2. jakościowe (niewymierne) - poziom wiedzy, zdolności, umiejętności pracowników, kreatywność, zaangażowanie w pracę itp.

Nieco łatwiej można oszacować wielkość rynku konsumpcyjnego. Najczęściej brane są pod uwagę liczba ludności i osiągane przez nią dochody. Chłonność rynku i strukturę popytu (np. popyt na dobra luksusowe, opiekę społeczną) wyznaczają nie tylko dochody ludności, ale także jej struktura demograficzno-społeczna (wiek, płeć, wykształcenie itp.).

2. rola państwa w kształtowaniu kapitału ludzkiego

W porównaniach międzynarodowych najczęściej stosowanym miernikiem określającym rolę państwa w kształtowaniu kapitału ludzkiego jest procentowy udział wydatków państwa na edukację w PKB.
W krajach o wysokim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego wskaźnik ten kształtuje się na poziomie ok. 5-7% PKB (Szwecja 7,8%). Szkolnictwo, zwłaszcza na niższym poziomie, jest powszechnie dostępne i odznacza się wysoką jakością nauczania. Szczególną wagę przywiązuje się do szkolnictwa wyższego. Wyrazem tego są wysokie wydatki ze środków publicznych przypadające na jednego studenta.
Relatywnie wysoki udział nakładów na edukację w PKB odnotowuje się w intensywnie rozwijających się krajach Azji - np. w Malezji w 2002 r. wynosił on 6,2%. Kraje te starają się poprzez wzrost nakładów na szkolnictwo i działalność naukowo-badawczą (B+R) przejść z pozycji krajów o taniej nisko wykwalifikowanej sile roboczej na pozycję, w której jakość kreuje wzrost gospodarczy.
W krajach o niskim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego niejednokrotnie brak jest środków finansowych na rozwój edukacji, adekwatnych do potrzeb (wysoki udział dzieci i młodzieży w strukturze wieku ludności.)
Długofalowe inwestycje w kapitał ludzki nie mogą ograniczać się tylko do nakładów na kształcenie (węższe ujęcie definicji kapitału ludzkiego) i winny być wspierane inwestycjami w ochronę zdrowia (znajduje to wyraz w szerokiej interpretacji kapitału ludzkiego). Wydatki publiczne na ochronę zdrowia stanowiły w Polsce w latach 1990 - 1999 - 4,7% PKB. Kraje wysoko rozwinięte przeznaczały średnio na ochronę zdrowia ok. 6% PKB, a w wielu z nich wydatki publiczne wspierane są środkami prywatnymi.

1. Zasoby ludzkie i czynniki kształtujące wzrost demograficzny

• zasoby ludnościowe świata

W 2004 r. świat zamieszkiwało ponad 6,3 mld ludzi.
Zróżnicowanie ludności, zarówno w ujęciu kontynentalnym, jak i krajowym jest ogromne.
Obok dwóch największych, pod względem ludnościowym, potęg - Chin, zamieszkiwanych przez 1,3 mld ludności i Indii liczących ponad 1,07 mld mieszkańców, są dwa kraje liczące ponad 200 mln ludności - Stany Zjednoczone Ameryki (290 mln) i Indonezja (220 mln). Jest także 7 krajów liczących ponad 100 mln (Brazylia, Pakistan, Bangladesz, Rosja, Nigeria, Japonia, Meksyk). Pod względem zróżnicowania w ujęciu kontynentalnym najwięcej ludności zamieszkuje Azję - ponad 3,8 mld).
30-40%, Nierównomierne jest tempo wzrostu ludności na świecie. Największe przyrosty są w krajach słabiej ekonomicznie rozwiniętych, gdzie nadal wysoka jest stopa przyrostu naturalnego, natomiast najmniejsze w krajach wysoko ekonomicznie rozwiniętych oraz w krajach Europy Wschodniej, gdzie od kilku lat odnotowywane są spadki liczby ludności (także w Polsce zmniejsza się liczba ludności).

• przyrost naturalny

Wśród czynników kształtujących zasoby ludzkie, w tym pracy, na szczególną uwagę zasługują te, które kształtują jego wielkość, a jednym z nich jest przyrost naturalny.
Znamienną cechą drugiej połowy XX wieku był gwałtowny wzrost liczby ludności. Bardzo wysoka stopa przyrostu naturalnego sięgała w skali światowej w latach 60. i 70. około 20‰, w wielu krajach afrykańskich przekraczała nawet 30‰. Demografowie ostrzegali przed katastrofalnym przeludnieniem, wynikającym z eksplozji demograficznej, ekonomiści zaś zwracali uwagę na rosnące zasoby pracy i ich nierównomierne tempo wzrostu w skali regionalnej. Jednocześnie bowiem, gdy w krajach Afryki, Azji, Ameryki Łacińskiej wzrost liczby ludności był bardzo wysoki, to w krajach wysoko ekonomicznie rozwiniętych, głównie Europy Zachodniej i Japonii, stopa przyrostu naturalnego była bardzo niska i w większości krajów oscylowała wokół 0‰.

Lata 90. przyniosły znaczny spadek przyrostu naturalnego w transformującej swoją gospodarkę Europie Wschodniej. W wielu krajach, a szczególnie w krajach europejskich b. ZSRR, stopa przyrostu naturalnego spadła do minus 5-7‰. Zmiany w wartościach stóp urodzeń i zgonów w różnych regionach świata, a szczególnie polityka ograniczania przyrostu naturalnego w największych krajach świata - Chinach i Indiach doprowadziły do znacznego spadku przyrostu naturalnego (w 2004 r. średnia światowa wynosiła około 12‰).

Nadal jednak, pomimo spadku stopy przyrostu naturalnego, bezwzględne wartości przyrostu liczby ludności są wysokie, przekraczają rocznie 70 mln, jakkolwiek stopniowo maleją (por.

• procesy migracyjne

Czynnikiem modyfikującym regionalne zasoby ludnościowe, zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym, są procesy migracyjne. Większość migracji na świecie to migracje na tle ekonomicznym, wynikające z różnic poziomu rozwoju rynków pracy. Silne procesy wypychające z krajów biedniejszych, o słabo rozwiniętej gospodarce odpowiadają za częściowy wzrost liczby ludności w krajach Europy Zachodniej oraz w Stanach Zjednoczonych Ameryki i Kanadzie. Rodzi to jednak wiele konfliktów na rynkach pracy, bowiem migranci często podejmują pracę za niższe wynagrodzenie, nierzadko "na czarno", tworząc tym samym konkurencję dla miejscowej ludności.
W procesach migracyjnych szczególną rolę odgrywa migracja kadr wyżej wykwalifikowanych z krajów relatywnie słabiej rozwiniętych do takich, które oferują znacznie atrakcyjniejsze warunki pracy ("drenaż mózgów"). Szczególnym przykładem tego typu migracji stały się migracje informatyków z Indii do Stanów Zjednoczonych Ameryki, szczególnie do Doliny Krzemowej. Procesy migracyjne powodują znaczne zmiany w zakresie struktury wiekowej ludności. Migracje ludności młodszej powodują "odmłodzenie" struktur ludnościowych w krajach wyżej rozwiniętych.

2. Zasoby pracy - wybrane aspekty

• aktywność zawodowa

Ludzie pomiędzy 15 a 65 rokiem życia stanowią potencjalne zasoby pracy, jednak stopień aktywności zawodowej zależy od wielu czynników ekonomicznych, społecznych, kulturowych.
Na świecie występuje znaczne zróżnicowanie aktywności zawodowej ludności.

• W większości krajów wyżej rozwiniętych gospodarczo około 60-70% ludności w wieku 15-65 lat jest aktywnych zawodowo, zaś w krajach słabiej rozwiniętych te wartości są na ogół niższe. Współczynniki aktywności zawodowej ludności także są wyższe w krajach wysoko ekonomicznie rozwiniętych (40-50% ludności), a w krajach słabiej rozwiniętych kształtują się na poziomie 30-40%, a nawet poniżej.

• Kraje gospodarczo słabiej rozwinięte charakteryzuje większa niż kraje wysoko gospodarczo rozwinięte aktywność zawodowa ludności w młodszych grupach wieku produkcyjnego, a relatywnie mniejsza w starszych.

Wysoka aktywność zawodowa dzieci i młodzieży w krajach o niskim poziomie dochodów wynika z odmiennego przebiegu procesów demograficznych. Kraje o wysokiej stopie przyrostu naturalnego charakteryzują się dużym udziałem ludzi młodych w ogólnej liczbie ludności, średnio dla tej grupy krajów ok. 36,5% ludności ma poniżej 14 lat, podczas gdy w regionach wysoko rozwiniętych udział ten wynosi 18,3%.

• Cechą zasobów pracy w krajach rozwiniętych jest wysoka aktywność zawodowa kobiet. W tej grupie krajów kobiety stanowią 40-50% zawodowo czynnych, a w słabo rozwiniętych nawet poniżej 20%. Jednak wzrostowi gospodarczemu w wielu krajach, szczególnie w krajach Azji, towarzyszy wzrost aktywności zawodowej kobiet. >>> przeczytaj więcej

• Kraje wysoko ekonomicznie rozwinięte mają coraz bardziej starzejące się społeczeństwo, a przy kurczących się zasobach pracy, pojawił się problem zatrudnienia ludzi starszych, także starszych kobiet. >>> przeczytaj więcej

• pracujący i bezrobotni

Najważniejszym czynnikiem rzutującym na poziom aktywności zawodowej ludności jest liczba miejsc pracy. Uzależniona jest ona przede wszystkim od osiągniętego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, struktury społeczno-demograficznej i polityki państwa. Wielkość i struktura zasobów pracy danego kraju może być także modyfikowana poprzez migracje (wzrost w rejonach imigracji, spadek w rejonach emigracji), jak też coraz szybciej rozwijające się procesy globalizacji oraz outsourcing procesów biznesowych (branża IT, wiele prac biurowych o charakterze powtarzalnym) do krajów o tańszej sile roboczej, szczególnie do Indii, powoduje zmiany na światowym rynku pracy. Czynnikiem, który przyspieszył te procesy był rozwój internetu.
Poziom zatrudnienia w danym kraju (regionie) najlepiej charakteryzuje stopa zatrudnienia - procentowy udział pracujących w wieku 15-64 lat w grupie ludności w tym samym przedziale wieku. W krajach słabo rozwiniętych stopa zatrudnienia osiąga niższe wartości (około 40-50% ludności) niż w krajach o rozwiniętej gospodarce (na ogół ponad 60%). W krajach słabiej rozwiniętych bardzo wysoki jest udział pracujących w nisko wydajnym rolnictwie, co jeszcze bardziej uświadamia, jak znaczne rezerwy zasobów pracy tkwią w tych krajach.
Zarówno w krajach wysoko rozwiniętych, jak i o niskim poziomie rozwoju może wystąpić zjawisko nadmiaru siły roboczej. W tym drugim przypadku jest przede wszystkim wynik wysokiego przyrostu naturalnego. Stałe zwiększanie się zasobów pracy przy ograniczonych możliwościach ich racjonalnego wykorzystania staje się istotnym problemem dla gospodarki tych krajów. Niedobór zasobów kapitałowych, niskie kwalifikacje ludności oraz wiele innych czynników, jak choćby niedostateczny dostęp do rynków zbytu powodują brak możliwości wykorzystania istniejących zasobów siły roboczej. Prowadzi to nierzadko do wzrostu bezrobocia, szczególnie wysokiego w krajach słabiej rozwiniętych (np. 2003 r. stopa bezrobocia w krajach Afryki Subsaharyjskiej wynosiła 10,9%, w krajach Ameryki Łacińskiej 8%).
Problem bezrobocia nie dotyczy tylko krajów słabiej rozwiniętych. Także w krajach wysoko rozwiniętych występuje to zjawisko. Wynika ono głównie z postępu technicznego, organizacyjnego, z przemian strukturalnych w gospodarce oraz wzrostu wydajności pracy.
Według Międzynarodowej Organizacji Pracy w 2003 r. na świecie było około 186 mln bezrobotnych, w tym 108 mln mężczyzn i około 78 mln kobiet. Oznacza to, że w latach 1993-2003 liczba bezrobotnych na świecie wzrosła o około 46 mln.

1. produktywność pracy i jej zróżnicowanie

Kompleksowa ocena jakości kapitału ludzkiego nie może abstrahować od próby oszacowania efektywności zasobów pracy. Jednym z jej przejawów jest produktywność pracy, określająca wielkość produkcji na jednego zatrudnionego. W ujęciu makroekonomicznym odnosi się to do wartości nowo wytworzonej w ciągu roku, przypadającej na jednego pracującego (np. PKB) i określa się mianem społecznej wydajności pracy. Wskaźnik ten uwzględnia w sposób pośredni efektywność nakładów na edukację na różnych szczeblach kształcenia, oświatę, wychowanie czy ochronę zdrowia. Nie mniejsze znaczenie w kształtowaniu jej poziomu odgrywa wspomagająca procesy produkcyjne infrastruktura, tkwiąca w przedsiębiorstwach, jak i w ich otoczeniu.

• Wysoki poziom produktywności pracy, mierzony wartością produktu krajowego brutto (oszacowanej według parytetu siły nabywczej) na jednego zatrudnionego notuje się w krajach wysoko ekonomicznie rozwiniętych. W Stanach Zjednoczonych Ameryki, Luksemburgu i Irlandii wskaźnik ten w 2003 r. przekroczył poziom 70 tys. EUR. Niewiele niższą produktywność pracy (w granicach 60-70 tys. EUR) notuje się w takich krajach jak: Dania, Belgia, Francja, Szwecja i Finlandia.

• Wśród państw Europy Środkowej i Wschodniej na uwagę zasługuje Słowenia, w której produktywność pracy wyniosła 27,5 tys. EUR. Ponad 2-krotnie niższy poziom produktywności pracy odnotowano w Polsce (ok. 13,6 tys. EUR), podobnie w Estonii, Słowacji. Wyższym poziomem produktywności, w granicach 17-18,5 tys. EUR charakteryzują się w tej części Europy Węgry i Czechy. Duży dystans w stosunku do wysoko rozwiniętych krajów dzieli Bułgarię i Rumunię, a także Łotwę i Litwę.

• Jeszcze większe różnice notuje się między wysoko a słabo ekonomicznie rozwiniętymi krajami, w których produktywność należy do najniższych w świecie. Pewnym wyjątkiem są Chiny, kraj o średnio niższym poziomie rozwoju (do niedawna zaliczany do grupy słabo ekonomicznie rozwiniętych), w którym produktywność pracy osiąga poziom zbliżony do Polski, Malezji, czy Meksyku.

2. struktura gospodarki a produktywność pracy

Poza kwalifikacjami i technicznym uzbrojeniem pracy, duży wpływ na jej produktywność ma struktura gospodarki w istotny sposób powiązana z poziomem rozwoju gospodarczego kraju. Zauważa się, że współcześnie czynnikiem obniżającym poziom produktywności jest duże zatrudnienie nie tylko w rolnictwie, lecz także w przemyśle. Dotyczy to wielu tradycyjnych jego gałęzi, zwłaszcza pracochłonnych. Powiązania te mają charakter dwustronny, gdyż zmiany zachodzące w strukturze gospodarki są wynikiem zróżnicowania efektywności wykorzystania poszczególnych czynników produkcji, w tym zasobów ludzkich.

• W krajach przodujących pod względem produktywności pracy na usługi przypada niejednokrotnie powyżej 75% ogólnego zatrudnienia, podczas gdy rolnictwo angażuje kilka procent ogółu zatrudnionych. Przemysł skupia ok. 24-28%, lecz jednocześnie kraje te silnie rozwinęły przemysł technologicznie intensywny. Przemysł wysokiej i średnio wysokiej techniki w tych krajach angażuje od ok. 1/3 (Irlandia, Niemcy) do 43-47% (Dania, Szwecja) ogółu pracujących w przemyśle tych krajów.

• Dla wielu krajów średnio ekonomicznie rozwiniętych charakterystyczny jest stosunkowo wysoki udział pracujących w rolnictwie (np. od ok. 34% w Rumunii, 18% w Polsce i na Litwie), a także przemyśle (od 26-28% na Łotwie, Litwie i w Polsce do 37-39% w Słowenii i Czechach). Mniejsze znaczenie niż w krajach wysoko ekonomicznie rozwiniętych ma jednak przemysł zaawansowany technologicznie, zwłaszcza wysokiej techniki.

• Stosunkowo niski poziom produktywności pracy w krajach słabo ekonomicznie rozwiniętych wiąże się natomiast z dużym zatrudnieniem w rolnictwie przy niskiej efektywności rozwoju przemysłu i usług.

3. koszty pracy

Koszty pracy są przede wszystkim kategorią mikroekonomiczną, chociaż analizuje się je także w innych płaszczyznach, m.in. makroekonomicznej (obejmują wówczas także nakłady ważne ze społecznego punktu widzenia, które nie występują na szczeblu zakładu, np. nakłady na oświatę, kulturę itp.).
Koszty pracy i ich składniki (ujęcie to typowe jest Polski, w innych krajach mogą występować pewne różnice w tym zakresie):

• płace 

płace stanowiące 40% sumy kosztów, a w polskich przedsiębiorstwach ok. 60%

• narzuty na płace 

narzuty na płace w tym składka na ubezpieczenia społeczne, obejmujące świadczenia emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe; składka na fundusz pracy (środki na "obsługę" bezrobocia); składka na fundusz gwarantowanych świadczeń pracowniczych (umożliwia wypłatę wynagrodzeń pracownikom znajdującym się w krytycznej sytuacji finansowej)

• pozostałe koszty pracy 

pozostałe koszty pracy np. koszty kształcenia i doskonalenia kadr, rzeczowe koszty administracji personalnej, koszty bezpieczeństwa i higieny pracy, koszty zakładowych świadczeń zdrowotnych, koszty dojazdu, dowozu i zakwaterowania pracowników itp.

Wysokie koszty pracy są typowe dla krajów wysoko ekonomicznie rozwiniętych, zwłaszcza europejskich, poza Europą dla Stanów Zjednoczonych Ameryki, Japonii czy Kanady. Kształtują się w granicach od kilkunastu do dwudziestu kilku USD za godzinę. Wysokość płacy powinna odzwierciedlać produktywność pracy, zależną od poziomu kwalifikacji pracowników. W otaczającej nas rzeczywistości mamy do czynienia z różnymi odstępstwami w tym zakresie. W wielu krajach płaca ma wymiar socjalny, a wysokie koszty pracy są wynikiem różnych obciążeń (np. na rzecz funduszy emerytalnych, socjalnych), związanych z ideą państwa opiekuńczego (Niemcy, Dania, Szwecja). Zniekształca to obraz płacy jako miary poziomu wiedzy i kwalifikacji człowieka i przyczynia się do obniżenia poziomu konkurencyjności gospodarki.

Bezwzględny poziom kosztów pracy nie może być jednak traktowany jako jedyny i dostateczny element pomiaru jakości zasobów pracy i konkurencyjności gospodarki. Koszty pracy, stanowiąc przybliżoną ocenę jakości i efektywności pracy (niski udział wynagrodzeń w kosztach pracy sprawia, że znaczna ich część nie jest powiązana z efektywnością pracy), są ważnym elementem kształtującym atrakcyjność lokalizacyjną kraju (regionu). Kapitał migruje przede wszystkim do krajów, w których koszty pracy są relatywnie niskie, a przy porównywalnym poziomie kosztów wyższe kwalifikacje pracowników bądź wyższa wydajność pracy.
Streszczenie modułu
Współcześnie w kształtowaniu potencjału i poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego wzrasta rola kapitału ludzkiego, rozumianego jako zasób wiedzy, umiejętności, zdrowia i witalności zawarty w danym społeczeństwie. Duże wydatki państwa na szeroko rozumianą edukację przyczyniają się bezpośrednio do wzrostu poziomu wykształcenia. Fakt ten ma liczne bezpośrednie i pośrednie społeczno-gospodarcze konsekwencje. Z jednej strony wysoki poziom wykształcenia rzutuje na wyższe dochody ludności i określa wielkość rynku wewnętrznego, z drugiej zaś oddziałuje na jakość kapitału ludzkiego. Jakość kapitału ludzkiego jako czynnika pracy określają elementy ilościowe - np. zasoby wolnej siły roboczej i jakościowe - np. wykształcenie, wymierne - koszty, niewymierne - np. zaangażowanie w pracę. To zróżnicowanie czynników kształtujących jakość kapitału ludzkiego sprawia, że trudno go zmierzyć.
W zależności od osiągniętego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego możemy wskazać odmienne atuty i wady jakości kapitału ludzkiego, a związane są one przede wszystkim z wiekiem, poziomem wykształcenia i kosztami pracy. Społeczno-ekonomiczne konsekwencje wynikające z cech kapitału ludzkiego mogą być niwelowane przez właściwie prowadzoną politykę państwa w zakresie edukacji.
Zwróć uwagę na...

• Nie ma jednoznacznych miar kapitału ludzkiego.

• We współczesnej gospodarce światowej coraz większą uwagę zwraca się na jakościowe, a coraz mniejszą na ilościowe aspekty zasobów siły roboczej.

• W wielu krajach, a zwłaszcza o niższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, faktyczna liczba pracujących jest niższa niż podawana w oficjalnych statystykach (praca na czarno).

• Porównawczej analizie kosztów pracy powinna towarzyszyć analiza porównawcza wydajności pracy.

• Koszty pracy są pojęciem szerszym niż płace.

• Analizę wpływu kapitału ludzkiego na gospodarkę należy prowadzić wielowątkowo.

• Dużym zagrożeniem rynku pracy wysokorozwiniętych państw europejskich jest starość demograficzna.

W mediach często spotykamy się z opiniami:

Są to jednak tylko częściowo prawdziwe informacje. W pierwszym przypadku zależy m.in. od dziedzin wytwórczości, w drugim zaś od kraju - np. w Korei Płd. koszty pracy są wyższe niż w Polsce.

---