Uczenie się

I

pamięć

Marzena Brudz

WSK, pedagogika, sem. I

Uczenie się to nabywanie nowych informacji i umiejętności. Wyróżniamy 2 główne rodzaje uczenia się:

1. Percepcyjne

2. Asocjacyjne

Uczenie się percepcyjne to zapoznawanie się z cechami przedmiotów, innych osobników, topografią terenu, na podstawie informacji sensorycznej. Skutkiem takiego uczenia się jest pamięć rozpoznawcza (twarzy, miejsc). Rodzajem uczenia się percepcyjnego jest uczenie utajone. Polega ono na nieświadomym, nieintencjonalnym zapamiętywaniu cech środowiska. Innym przykładem uczenia się percepcyjnego jest wpajanie (imprinting). Ten rodzaj uczenia się zachodzi bez wzmocnienia - co jest konieczne np. do warunkowania; w okresie krytycznym, który trwa krótko (kilka godzin, dni, rzadziej tygodnie lub lata) zwierzę nabywa konkretną, zaplanowaną genetycznie umiejętność, np. latanie. Skutek imprintingu jest trwały i nieodwracalny. Znanym przykładem imprintingu jest wpajanie afiliacyjne, które objawia się podążaniem za obiektem ujrzanym w określonym momencie, np. u kacząt między 13 a 16 godziną po wykluciu. U ssaków i człowieka wpajanie afiliacyjne związane jest z rozpoznawaniem rodzica (wygląd twarzy, tętno, zapach itp.) - i ma miejsce w kilkunastu pierwszych tygodniach życia. W czasie wpajania w mózgu, a konkretnie w obszarze przodomózgowia pojawiają się zmiany morfologiczne i biochemiczne. Przybywa synaps (o 20%), następuje strukturalna i funkcjonalna przebudowa neuronów.

Uczenie się asocjacyjne polega na tworzeniu związków między bodźcami (np. warunkowym i bezwarunkowym), między cechami bodźców, między bodźcem a reakcją. Możliwe są następujące formy uczenia się asocjacyjnego:

a. Metoda prób i błędów; polega na przypadkowym wykryciu przyjemnego (przydatnego) efektu swego postępowania, a następnie na powtarzaniu przypadkowych ruchów i eliminowanie ruchów nieskutecznych. Metoda stopniowo prowadzi do utrwalania tych ruchów (działań), które prowadzą do właściwego efektu.

b. Uczenie się przez wgląd: polega na przeorganizowaniu poprzedniego doświadczenia, znalezieniu wspólnych cech dla nowej i starej sytuacji, oraz przewidywaniu na tej podstawie skutków własnych działań i projektowaniu (planowaniu) właściwych działań. Ta metoda eliminuje działania przypadkowe, zanim pojawi się efekt (nieskuteczny) działań. Przypadkowe działania zastępują myśli i symulacja (w myślach) skutków określonych działań. Po osiągnięciu celu poprzedzające go zachowanie zostaje wzmocnione.

c. Uczenie się przez naśladowanie: jest to przejęcie cudzego zachowania. Choć wydaje się, że to rodzaj uczenia zarezerwowany dla ludzi (dzieci uczą się od rodziców, rówieśników, nauczycieli), to wykryto, że np. koty łatwiej wykonują zadania, jeśli przedtem miały możliwość obserwować innego kota przy tym zadaniu; u szympansów z kolei obserwowano wiele przypadków uczenia się dzieci od starych osobników (najczęściej od samic).

Pamięć jest niezbędna do utrwalania efektów uczenia się, a to z kolei jest potrzebne, aby można było wykorzystać wyuczone umiejętności. Pamięć najczęściej definiuje się jako "zdolność do kodowania, przechowywania i odtwarzania informacji". Wyodrębnia się różne rodzaje pamięci, stosując jako kryterium podziału czas trwania pamięci lub rodzaj pamięci.

Ze względu na czas trwania, wyróżnia się pamięć

a. sensoryczną

b. krótkotrwałą (inaczej pamięć świeża, operacyjna)

c. trwałą.

Pamięć sensoryczna jest bezpośrednio związana z percepcją i ma charakter określonej modalności zmysłowej (dotykowy, wzrokowy, słuchowy itp.). Np. jeżeli położymy sobie rękę na udzie, a po chwili zdejmiemy, pomimo zaprzestania stymulacji czujemy rękę jeszcze przez krótki czas (do kilku sekund).

Pamięć krótkotrwała trwa kilka sekund do kilku minut, choć przechowywanie informacji w tej pamięci można wydłużyć dzięki powtarzaniu. Podobnie jak pamięć sensoryczna, pamięć świeża ma charakter elektryczny - jest efektem krążenia impulsów w obwodach neuronowych. Pojemność tej pamięci jest ograniczona - zazwyczaj mówi się, że do 7 elementów. Wprowadzenie 8 elementu powoduje "wyparcie" elementu 1. Elementem może być liczba, litera, sylaba, wyraz, lub nawet cała historyjka, jeżeli budujące ją wyrazy połączone są w logiczny ciąg, mają sens. Wtedy zapamiętywaniu podlega ów sens, a nie jego składowe (podobnie jak przy zapamiętywaniu wyrazów elementem są wyrazy, a nie ich składowe - litery). Techniki pamięciowe pozwalają na jak najbardziej wydajne wykorzystanie pamięci krótkotrwałej poprzez łączenie składowych w większe jednostki, które mogłyby tworzyć jeden element, np. wymyślanie historyjek łączących w logiczne ciągi elementy dotąd nie łączące się ze sobą).

Pamięć trwała ma charakter strukturalny, fizyczny. Przechodzeniu informacji z pamięci świeżej do trwałej towarzyszy powstawanie nowych synaps oraz synteza białek. Pojemność tej pamięci jest nieomal nieograniczona. Pomimo to nie wszystko i nie od razu możemy sobie przypomnieć. Wiele obserwacji wskazuje, że im więcej upływa czasu, tym lepiej utrwalone i tym trudniej jest utracić informacje zmagazynowane w pamięci trwałej. Fakt, że trudno czasem przypomnieć sobie fakty sprzed wielu lat wynika raczej z zaburzeń dostępu do magazynów pamięci, niż z "ulotnienia" się informacji.

Informacje w pamięci trwałej uporządkowane są zgodnie z hierarchią czasu. Po wypadkach, którym towarzyszy amnezja (utrata pamięci), pamięć wraca chorym "od tyłu" - najpierw wydarzenia najstarsze, na końcu współczesne. Z kolei u osób, które na skutek chorób degeneracyjnych stopniowo tracą pamięć, najpierw uszkadza się zdolność zapamiętywania nowych zdarzeń, potem zapominają wydarzenia najbliższe czasowo, a na końcu te rzeczy, które były dawno wyuczone i są z tego powodu dobrze utrwalone (np. wiersze ze szkoły podstawowej).

Ze względu na kryterium charakteru pamięci, wyróżnia się

a. pamięć deklaratywną (świadomą)

b. pamięć proceduralną (nieświadomą).

Ta pierwsza dotyczy zdarzeń, miejsc (pamięć epizodyczna) lub faktów i wyobrażeń (pamięć semantyczna).

Natomiast pamięć proceduralna oznacza raczej umiejętności, nawyki, ugruntowane reakcje ruchowe i emocjonalne, które nie są uświadamiane. Filmy sensacyjne, w których tajni agenci rządowi na skutek wypadków (lub zamachów) tracą pamięć, pokazują, jak pamięć proceduralna, nie uszkodzona w wypadku, pozwala agentowi odnaleźć swoją tożsamość: oto w krytycznych momentach okazuje się, że potrafią oni strzelać, rzucać nożem, walczyć wręcz, pływać i pilotować samolot. Pewne sytuacje działają jak bodźce wyzwalające określone wyuczone reakcje i nawyki. Ale takie prozaiczne czynności jak pisanie, czytanie, jazda na rowerze to też przykłady pamięci proceduralnej.

1. Górska T., Grabowska A., Zagrodzka A., 1997, "Mózg a zachowanie". Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa
2. Lindsay P.H., Norman D.A, 1991, "Procesy przetwarzania informacji u człowieka". Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
3. Martin G.N., 2001, "Neuropsychologia", Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa
4. Sadowski B., 2001, "Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt". Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
5. Walsh K., 2000, "Neuropsychologia kliniczna". Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
6. Zimbardo P., Ruch F.L., 1997, "Psychologia i życie", Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

---