Definicje inteligencji
Inteligencja to jedna z najcenniejszych wartości człowieka, którą Platon wskazał jako podstawową funkcję psychiczną człowieka. Z kolei Cycerona uznaje się za tego, który wprowadził pojęcie inteligencji do literatury. W jego mniemaniu słowo to oznaczało uzdolnienia intelektualne. Ale to nie jedyne rozumienie tego pojęcia. Powstało bardzo wiele definicji inteligencji i różnych podejść do tego problemu. Niemniej jednak w każdej z opinii ekspertów padało stwierdzenie, iż inteligencja to zdolność do uczenia się oraz przystosowywania się człowieka do środowiska, w którym się znajduje.
Reprezentantem stanowiska traktującego inteligencje jako zdolność adaptacyjną jest W. Stern - twórca ilorazu inteligencji. Wg niego inteligencja oznacza nie tylko przystosowanie się do nowych warunków, ale także zdolność do szybkiego wykonywania powierzonych zadań. Koncepcja inteligencji Sterna nawiązuje do teorii ewolucji, gdyż zdolności adaptacyjne wykazują także zwierzęta, które chcą zapewnić sobie przetrwanie.
Kolejna definicja traktuje inteligencję jako zdolność do uczenia się. Przedstawicielem tego poglądu jest amerykański uczony G.A. Ferguson, który rozumie przez inteligencje pewien nabyty w ciągu życia zespół technik uczenia się. Pod tym względem każdy jest różny indywidualne, ponieważ jedni uczą się łatwiej i szybciej, a drudzy wolniej, czasami z bardzo wielkimi trudnościami. Tyle, że zdolność do uczenia się wykazują także zwierzęta. Niektórzy jednak nie przypisują zwierzętom tej zdolności, toteż ich przeciwnicy bardzo krytycznie podchodzą do tego modelu inteligencji.
Z inteligencją związana jest zdolność do rozwiązywania problemów. Reprezentantem trzeciej wymienionej przeze mnie definicji jest J. Piaget. Wg niego inteligencja powiązana jest z procesami umysłowymi, których jakość jest zmienna w zależności od stopnia trudności danego zadania. A zatem rozwiązywanie problemów wymaga zaangażowania takich procesów, jak: myślenie abstrakcyjne, rozumowanie, wnioskowanie itd. Dlatego mówi się w tym wypadku o zachowaniu inteligentnym, aniżeli o inteligencji. Istotą w tym wypadku są procesy umysłowe a nie stała właściwość człowieka.
Z procesami umysłowymi związana jest zdolność do przetwarzania informacji. Reprezentantem takiego podejścia do inteligencji jest amerykański psycholog E. Hunt, który nawiązuje w swoich badaniach do teorii informacji.
Także kierunek filozoficzny zwany operacjonizmem podaje własną definicję inteligencji. Wg podejścia operacjonistycznego inteligencja polega na definiowaniu pojęć za pomocą opisu operacji określających ich zastosowanie (Jan Strelau, Inteligencja człowieka, s. 17). Boring będący reprezentantem tego kierunku uznał inteligencję za takie zjawisko, które można zmierzyć za pomocą specjalnych testów inteligencji. Rozumienie to uznał w swoich książkach Jan Strelau za takie, które nie posuwa nas naprzód w rozumieniu istoty inteligencji (Inteligencji człowieka, s. 17).
Inteligencję można zdefiniować pod względem jej genezy. D.O Hebb rozróżnił inteligencję A jako potencjał intelektualny organizmu zdeterminowany wyposażeniem genetycznym (Jan Strelau, Temperament i inteligencja, s. 86), czyli możliwości wrodzone oraz inteligencję B jako zdolności intelektualne przejawiające się na zewnątrz w zachowaniu, które są skutkiem interakcji inteligencji A z otoczeniem (Temperament i inteligencja, s. 86). Inteligencja B reprezentuje przeciętny poziom funkcjonowania dojrzałej osoby i to właśnie ona stanowi przedmiot badań psychologów.
P.E. Vernon stworzył jeszcze jeden termin, a mianowicie inteligencja C (psychometryczna) oznaczającą zachowania wyłaniające się w badaniach testów inteligencji. Takie testy polegają na wykonywaniu różnych zadań, np. rozpoznawanie znaczenia słów, wskazywania, które ze słów nie pasują do siebie, uzupełnianie ciągu liczb itp. Istotny jest tutaj sposób wykonywania dużej liczby zadań. A zatem teorie psychometryczne odwołują się do różnic indywidualnych.
Jan Strelau w książkach Inteligencja i temperament oraz Inteligencja człowieka zaproponował własną definicję tego pojęcia. Dla niego inteligencja jest konstruktem teoretycznym, który dotyczy względnie stałych warunków wewnętrznych człowieka, determinujących efektywność działań wymagających udziału typowo ludzkich procesów poznawczych. Warunki te kształtują się w wyniku interakcji genotypu, środowiska i własnej aktywności (Inteligencja człowieka, s. 19). Konstruktowi teoretycznemu odpowiada zjawisko, które ujawnia się w zachowaniu inteligentnym. Pod względem zachowania ludzie różnią się, a inteligencja jest cechą charakteryzującą człowieka, jego atrybutem. Za względnie stałe warunki wewnętrzne człowieka odnoszące się do inteligencji uznaje Strelau mechanizmy anatomofizjologiczne ośrodkowego układu nerwowego. Ze stopniem inteligencji związane są takie cechy, jak: szybkość przebiegu procesów nerwowych i jakość tkanki nerwowej. Dużą rolę przypisuje się komórkom nerwowym, które są odpowiedzialne za dekodowanie, przetwarzanie i odtwarzanie informacji. Wymienione cechy wykazują duża odporność na zmiany środowiskowe, a jeśli pojawią się w nich jakieś zmiany mają tylko i wyłącznie charakter rozwojowy. Czynnik środowiskowy wpływa przede wszystkim na wzbogacanie się ilości związków czasowych w korze mózgowej oraz na zwiększającą się różnorodność tych powiązań (odpowiada temu psychologiczne pojęcie wiedzy), co wpływa na zachowanie inteligentne (Temperament i inteligencja, s. 88)
Efektywność działań o charakterze poznawczym z kolei zależy od wewnętrznych czynników organizmu, takich jak: stan fizyczny i psychiczny organizmu, motywacja, umiejętności, ale także od środowiskowych czynników. Te pierwsze jednak są mniej zmienne niż pozostałe czynniki i ich wpływ na efektywność działań jest łatwo zauważalny.
W efektywności działania biorą udział procesy umysłowe, a więc planowanie, wykrywanie, myślenie, wnioskowanie, które spełniają różną rolę w czasie wykonywania jakiegoś zadania. A więc udział tych procesów nie jest taki sam. Należy pamiętać, że wszystkie działania, którym poddany jest człowiek mają celowy charakter.
Inteligencję rozpatrywano także pod względem kulturowym. Zasadniczy jest tu pogląd, że każda kultura, a nawet podkultura różnie rozumuje pojęcie inteligencji. Wymienić tu należy skrajny relatywizm kulturowy, w którym Berry wymaga, aby wszystkie pojęcia były definiowane w ramach danego systemu kulturowego. Chodzi tu oto, że w jednej kulturze jakieś zachowanie może zostać uznane za głupie, a w innej za inteligentne. Jedyną podstawą tworzenia opisów międzyludzkich mogą być tylko rdzenne dla danej kultury pojęcia odnoszące się do kompetencji poznawczych.
Nawet nie we wszystkich kulturach wspierane są te same zdolności. I tak, np. dzieci angielskie lepiej rysują, a dzieci zambijskie lepiej budują obiekty z drutów. Wagner natomiast w swych badaniach nad pamięcią udowodnił, że dobre wyniki uzależnione są od znajomości treści. Wynika z tego, iż koniecznie trzeba wziąć wzgląd na kulturę, jeśli chcemy rozprawiać o naturze inteligencji i technikach jej badania.
Podsumowując można powiedzieć, że inteligencja oznacza: zdolność do nadawania znaczenia i przystosowywania się do wymogów środowiska, w jakim funkcjonuje osoba badana (Robert Sternberg, Inteligencja i style poznawcze, w: Psychologia różnic indywidualnych, pod red. Hampson i Colman). Wynika z tego, że ludzie różnią się tempem rozwiązywania problemów zarówno życiowych, jak i zawodowych. Za inteligentne osoby uważa się te, które szybko i efektywnie rozwiązują postawione im zadania, pomimo braku różnic w doświadczeniu i wykształceniu. Nawet niewykształcony człowiek może okazać się lepszym graczem w brydża niż osoba z dyplomem i dużym doświadczeniem w tej dziedzinie.
Budowa i podział inteligencji
Inteligencja stała się dla psychologów doskonałym przedmiotem do badań, na podstawie których powstało wiele teorii naukowych, które wykazywały pewne podobieństwa bądź sobie zaprzeczały. Dzięki nim wiadomo, jak zbudowana jest inteligencja i jakie są jej podziały.
Za sprawą Spearmana powstała teoria dwóch czynników: inteligencji ogólnej określanej symbolem g (wszystkie czynności są naznaczone ogólną zdolnością umysłową) oraz zdolności specjalnych określanych symbolem s (pewne elementy czynności są specyficzne, a ich konfiguracja i nasilenie nie są takie same dla wszystkich czynników). Czynnik g nie jest taki sam dla wszystkich, ale występuje jako ten sam w różnych zdolnościach danej osoby. Czynnik s jest różny dla wszystkich i w dodatku jest odmienny dla różnych zdolności danej jednostki. Krytycy tej teorii twierdzą, że na strukturę inteligencji nie wpływa tylko jeden czynnik. Stworzono strukturę inteligencji, która składała się z czynników charakteryzujących się układem hierarchicznym bądź z czynników równorzędnych.
Hierarchiczna teoria zakłada, że czynnik g zbudowany jest z czynników grupowych (szereg bardziej specyficznych czynników) i znajduje się na szczycie tejże hierarchii. Czynniki, które się wyodrębniają będą liczniejsze i bardziej specyficzne, jeżeli weźmie się pod uwagę niższy stopień w strukturze tej inteligencji. Na najniższym poziomie występują najbardziej specyficzne czynniki. Co więcej na każdym z tych poziomów występuje ów czynnik g. Badania Vernona wykazały, że ten czynnik g złożony jest z dwóch innych: czynnika zdolności werbalnych oraz czynnika zdolności praktycznych, które ze sobą korelują. Ponad to te czynniki składają się z czynników grupowych odznaczających się węższym zakresem. Na czynnik zdolności praktycznych składają się: sprawność mechaniczna, umiejętności przestrzenne oraz talent manualny. Z kolei czynnik zdolności werbalnych złożony jest z czynnika słownego, liczbowego oraz szkolnego.
Inny uczony - Cattell czynnik g podzielił na inteligencję płynną, która ujawnia się podczas rozwiązywania niewerbalnych zadań, zależy od czynnika genetycznego oraz funkcji mózgu, wykazuje niewyuczoną zdolność rozumowania oraz inteligencję skrystalizowaną występującą w trakcie rozwiązywania zadań logicznych oraz przy testach werbalnych, jest kulturowo zdeterminowana oraz powstaje jako rezultat doświadczenia i uczenia się, zmienia się wraz z wiekiem. I te oba te czynniki (inteligencja płynna i skrystalizowana) składają się na inteligencję ogólną i biorą udział, podczas takich procesów jak: abstrakcyjne myślenie, rozwiązywanie problemów, nabywanie nowych zdolności uczenia się. Różnica między inteligencją płynną i skrystalizowaną polega na tym, iż ta pierwsza jest uwarunkowana dziedzicznie i rozwija się do pewnego momentu, do osiągnięcia dojrzałości. Cattell chcą wyjaśnić zjawiska inteligencji, stworzył triadową teorię struktury inteligencji. I tak wyróżnił trzy składniki zdolności: możliwości, zdolności pośredniczące (instrumentalne) oraz zdolności lokalne. Możliwości składają się z kilku czynników, czyli m. in. z pamięci mechanicznej, płynności i szybkości zachodzenia procesów umysłowych i zalicza się je do zdolności ogólnych, gdyż biorą udział w procesach umysłowych. Ponad to możliwości człowieka są biologicznie zdeterminowane oraz pełnią rolę asocjacyjnej masy mózgu. Inteligencja płynna zajmuje tu czołowe miejsce.
Na zdolności lokalne składają się zaś sprawność motoryczna, zdolność percepcji słuchowej oraz wzrokowej. Są one zdeterminowane właściwościami motorycznymi mózgu oraz anatomiczno-fizjologicznymi pól sensorycznych.
Do zdolności instrumentalnych zalicza się tzw. zdolności podstawowe, a więc płynność słowna oraz rozumienie słów, rozumowanie ogólne. To tutaj inteligencja skrystalizowana zajmuje centralne miejsce i zaliczana jest przez Cattella do zdolności pośredniczących. Za pomocą zdolności pośredniczących wyraża się umysł człowieka.
Początek wieloczynnikowym teoriom inteligencji dał psycholog T.L. Kelley, wg którego inteligencja składa się z pięciu równorzędnych czynników: pamięć, szybkość oraz zdolności liczbowe, przestrzenne i werbalne. Mówiąc o teorii czynników równorzędnych należy wspomnieć o teorii zdolności podstawowych Thurstone, który wyróżnił siedem podstawowych czynników - rozumienie słów, płynność słowna, zdolności przestrzenne, zdolności liczbowe, szybkość spostrzegania, pamięć, rozumowanie. Czynniki te odnoszą się do różnych aspektów zachowania poznawczego.
Z kolei Guilford był zdania, że każde zachowanie inteligentne związane jest z operacjami umysłowymi przeprowadzanymi na określonym materiale. Mają one prowadzić do jakiegoś określonego wytworu. Jego badania wykazały, że zdolności elementarne są od siebie zależne i nie wchodzą ze sobą w korelację. Model intelektu Guilforda złożony jest ze 120 czynników: pięciu kategorii operacji (pamięć, poznawanie, myślenie dywergencyjne, wytwarzanie konwergencyjne, ocenianie), czterech kategorii treści (kategoria figuralna, symboliczna, semantyczna, behawioralna) oraz sześć kategorii wytworów (kategoria jednostki, klasy, systemy, relacje, implikacje, przekształcenia).
Czy to prawda, że inteligencja rozwija się wraz z wiekiem? Badaniami nad inteligencją zajął się wspomniany już wcześniej Piaget, który stworzył najbardziej wpływową, jak do tej pory teorię rozwojową. Jego zdaniem inteligencja jest kształtem adaptacji biologicznej, na którą składa się proces asymilacji, czyli włączeniu nowych informacji do znanych już struktur poznawczych oraz proces akomodacji, czyli tworzenie nowych schematów dla lepszego zrozumienia nowopoznanych informacji. Procesy te są równoważne wobec siebie i dzięki temu ludzie dodają nowe wiadomości do starych.
Piaget prowadził badania na dzieciach i w związku z tym wyróżnił cztery etapy rozwoju inteligencji:
I okres sensomotoryczny trwający od urodzenia do drugiego roku. W tym czasie głównymi czynnościami dzieci są: chwytanie i ssanie, które mogą być rozwijane i udoskonalane. Wówczas dziecko zachowuje się inteligentnie. Ponadto bezpośrednio spostrzegają świat, a odkrywanie, jak to się dzieje, że pewne czynności prowadzą do określonych efektów, odbywa się drogą prób i błędów. Dzieci formułują proste plany działań, a pod koniec tego okresu wykształca się u nich pojęcie trwałości obiektu.
II okres przedoperacyjny trwający od drugiego do siódmego roku życia. Dzieci wykorzystują znaki i symbole, które zależą wprost od tego, co bezpośrednio postrzegają. Nadal postrzegają świat z własnej perspektywy.
III okres operacji konkretnych (7-11 roku życia). Dzieci przeprowadzają konkretne operacje i potrafią je odwracać. Wykształca się u nich pojęcie stałości, czyli rozumieją, że obiekty pozostają takie same, mimo zmiany ich właściwości fizycznych.
IV okres operacji formalnych (11-16 rok życia). Niektórzy dorośli nie osiągają tego etapu. Dziecko w tym okresie myśli konkretnie, abstrakcyjnie, hipotetycznie, systematycznie i postrzega świat z różnych punktów widzenia.
Zdaniem badaczy na tym okresie nie kończy się rozwój intelektualny, mogą się pojawić dalsze etapy rozwoju. Arlin wymienił piąty etap, w którym jednostka dostrzega problemy te, które ją interesują, a nie po to aby je rozwiązać. Inteligencja, więc to umiejętność dostrzegania tych spraw, które warto rozwiązać. Pascual-Leone z kolei za piąty okres uznał okres myślenia dialektycznego, tj. zdawania sobie sprawy, że nie ma jednej prawy. Także Wygotski wniósł znaczący wkład dla teorii rozwojowej inteligencji. Stworzył pojęcie internalizacji, czyli uczenie się poprzez obserwowanie zewnętrznych zdarzeń, tj. nauka poprzez obserwowanie, modelowanie, a nie przez bezpośrednią naukę oraz pojęcie strefy najbliższego rozwoju, czyli różnica pomiędzy naszymi możliwościami a rozwiniętymi zdolnościami. Dziecko posiadające dużą strefę najbliższego rozwoju to takie, które potrafi korzystać z pomocy innych.
Psychologowie za podstawowy proces poznawczy leżący u podłoża inteligencji uznali szybkie odtwarzanie informacji z pamięci. Hunt i jego współpracownicy doszli do wniosku, że osoby uzdolnione językowo zapamiętują bardzo dużo informacji werbalnych oraz potrafią je w bardzo krótkim czasie odtworzyć z pamięci. A zatem na podstawie różnic w czasie reakcji można przewidywać wyniki testów psychometrycznych, a zwłaszcza testów zdolności werbalnych, takich jak test analogii werbalnych i czytania ze zrozumienie (Inteligencja i style poznawcze w: Psychologia różnic indywidualnych, s. 20). Zatem można powiedzieć, że pamięć jest swego rodzaju mechanizmem, który sprawuje „pieczę” nad procesami poznawczymi. Do rozwiązywania zadań, które polegają na przetwarzaniu informacji wykorzystywane są różne operacje poznawcze. A więc inteligencja to także umiejętność wybierania odpowiedniej strategii poznawczej.
Sternberg uważał jednak, iż psychologowie powinni poddać analizie zadania obejmujące test inteligencji, a później określić procesy umysłowe, które posłużą do ich rozwiązania. Badacz udowodnił, że te same procesy poznawcze biorą udział w rozwiązywaniu innych zadań intelektualnych. Stwierdził także, że te i podobne procesy mają wpływ na wyniki testów na inteligencję.
Tacy badacze, jak Newell, Simon, Schank w badaniach nad inteligencją wychodzili z założenia, iż modele komputerowe mogą uchwycić to, co jest istotne dla inteligencji człowieka, ponieważ proces przetwarzania informacji należy do jego inteligentnych zachowań. Nie jest to jednak założenie powszechnie akceptowane.
Niezbędnym warunkiem powstania zdolności jest działalność. Jest to podstawowa teza teorii Tiepołowa. Chodzi tutaj także i przede wszystkim o zdolności umysłowa, które są wynikiem rozwoju, jakiegoś działania. Nie uaktywni się żadna zdolność, jeżeli nie pojawi się jakieś działanie. Żadna zdolność nie jest wrodzona, nabywa się ją z wiekiem. Dziedziczne są jedynie przesłanki zdolności, a mówiąc jaśniej siła, równowaga procesów nerwowych, ruchliwość. Cechy psychiczne można zaliczyć do zdolności, jeżeli odznaczają się różnicami indywidualnymi, zapewniają efektywne działanie i ułatwiają przyswajanie i zapamiętywanie wiadomości, kształtują umiejętności.
Zdolności są także uzależnione od warunków społeczno-historycznych, długości życia oraz metod wychowawczych. Leontiew wyróżnia zdolności wrodzone (neutralne), a więc odruchy warunkowe, odporność na bodźce, których rozwój jest zależny od aktywności człowieka powodującego pewne zmiany w zadatkach zdolności. Nie mają one znaczenia dla kształtowania się drugiego rodzaju zdolności wymienionych przez Leontiewa, a więc zdolności specyficznie ludzkich, które zależą od warunków społeczno-historycznych. Rozwój tych zdolności polega na interioryzacji dokonań przodków. Kiedy człowiek przyswaja świat zewnętrzny, uaktywniają się jego zdolności typowo ludzkie.
Mówiąc o inteligencji nie sposób ominąć teorii systemowych. Wymienić można dwie, które łączą w sobie różne elementy różnych podejść na temat inteligencji. Pierwsza z nich to teoria wielu inteligencji Gardnera, zdaniem którego nie ma jednego rodzaju inteligencji. Wymienia on aż siedem rodzajów inteligencji
Inteligencja językowa, a więc czytanie, pisanie, słuchanie i mówienie
Inteligencja logiczno-matematyczna, a więc liczenie, dowodzenie, myślenie logiczne oraz częściowo naukowe
Inteligencja przestrzenna, a więc prowadzenie samochodu, pilotowanie samolotu, jazda rowerem itd.
Inteligencja muzyczna, a więc granie na instrumentach, śpiewanie, komponowanie, docenianie muzyki
Inteligencja kinestetyczna, a więc umiejętność korzystania z własnego ciała podczas ćwiczeń fizycznych
Inteligencja interpersonalna, a więc rozumienie zachowań innych członków społeczności
Inteligencja intrapersonalna, a więc rozumienie siebie samego, tego co się czuje, co przeżywa a także zdolność do zachowywania się z własnymi potrzebami i poglądami.
Druga teoria to triarchiczna teoria inteligencji autorstwa Sternberga. Wymienia on trzy subteorie, które pomogą nam w zrozumieniu inteligencji. Pierwsza to subteoria komponentowa, która dotyczy powiązań inteligencji ze światem wewnętrznym. Charakteryzuje ona komponenty procesu obróbki informacji. Trzy rodzaje komponentów (metakomponenty odpowiedzialne za planowanie i ocenę naszego działania, komponenty wykonawcze i komponenty nabywania wiedzy) wchodzą ze sobą w interakcję i oddziaływają na siebie na zasadzie sprzężenia zwrotnego. Subteoria doświadczeniowa z kolei opisuje, jak funkcjonują te trzy grupy składników w sytuacjach, które różnią się zakresem naszego doświadczenia. W sytuacjach nowych najsilniej ujawnia się inteligencja, ale nie mogą to być zadania zbyt nowe. Subteoria kontekstualna mówi o tym, iż osoba inteligentna, wie jak się przystosować do danego środowiska, jak je zmieni oraz kiedy wybrać nowo środowisko.
Istotą tej teorii jest założenie, że jednostki ludzkie znają zarówno swoje słabe, jak i dobre strony, i potrafią to odpowiednio wykorzystać.
Jeszcze w latach 80. XX wieku inteligencję rozumiano jako zdolności czysto intelektualne. Współcześnie współgra ze zdolnościami w aspekcie emocjonalnym, interpersonalnym i motywacyjnym. Wykorzystanie potencjału intelektualnego możliwe jest dzięki temu, że współpracują ze sobą różne zdolności z różnych sfer ludzkiej psychiki. W związku z tym termin inteligencja ulega rozszerzeniu i rozróżnia się inteligencję:
- abstrakcyjną (kognitywną), do której należą następujące operacje umysłowe: analizowanie i synteza informacji, wykorzystywanie posiadanej wiedzy, kojarzenie faktów, przeprowadzanie modyfikacji językowych, operacje logiczne. Można ją programować
- werbalna, czyli zdolność budowania wypowiedzi, szybkiego dobierania stosownych słów, rozumienia tekstu. Wysoki poziom inteligencji werbalnej mają poeci, którzy improwizują wiersze
-emocjonalna, a więc umiejętność opanowywania własnych uczuć i emocji, jak i nazywania ich i oddziaływania na odczucia innych. Wyróżnić tutaj można empatię oraz asertywność jako cechy osobowościowe człowieka odznaczającego się wysokim poziomem inteligencji emocjonalnej
- społeczna, czyli zdolność adaptacji do środowiska społecznego i wpływania na nie
- twórcza, której nie można mierzyć, a oznacza umiejętność generowania nowych pojęć i ich łączenia.
Biologiczne uwarunkowania inteligencji
Platon umieścił inteligencję w mózgu, a Kartezjusz w szyszynce, która mieści się między obydwa półkulami mózgu. Biologiczne teorie inteligencji opisują związek mózgu z inteligencją i zdolnościami człowieka. Wśród nich najbardziej znaną jest teoria Hebba. W jego mniemaniu termin inteligencja ma bardzo wiele znaczeń, które bywają ze sobą sprzeczne. Stworzył neuropsychologiczną teorię organizacji zachowania. Istotne dla tej teorii jest pojęcie zespołu komórkowego. Jego zdaniem wielokrotne stymulowanie określonych receptorów prowadzi do wyodrębnienia się w mózgu zespołu komórkowego. (Inteligencja i style poznawcze, w: Psychologia różnic indywidualnych s. 22). Wynika z tego, że ludzie o wysokim ilorazie inteligencji odznaczają się bardzo złożonymi zespołami komórkowymi. Jak już pisałam wcześniej wyróżnił on inteligencję A i inteligencję B. I to właśnie inteligencja A jest biologicznie uwarunkowana oraz osoba o takiej inteligencji posiada zarówno dobry mózg, jak i dobry metabolizm neuronalny.
Reprezentantem innej teorii biologicznej jest Łuria, według którego mózg jest bardzo zróżnicowanym systemem, a różne jego obszary korowe współpracują ze sobą, podczas myślenia i podejmowania wielorakich działań. Wyróżnia on trzy podstawowe jednostki mózgu: jednostka pobudzenia (pień mózgu, struktury śródmózgowia, rdzeń przedłużony, układ siateczkowaty, most, wzgórze i podwzgórze), jednostka odbierająca bodźce (płat skroniowy, ciemieniowy i potyliczny) oraz jednostka odpowiedzialna za organizowanie i planowanie (przodomózgowie, struktury korowe umiejscowione z przodu bruzdy centralnej mózgu).
Kolejna teoria biologiczna odwołuje się do specjalizacji półkul mózgowych. Teoria ta związana jest z badaniami francuskiego lekarza wiejskiego Marca Daxa. Zajmował się on afazją (utrata mowy na skutek uszkodzenia mózgu). Zauważył, że te osoby, które straciły mowę zawsze miały uszkodzoną lewą półkulę mózgu, nigdy prawą. Śladami Daxa poszedł Sperry, którego zdaniem każda z półkul mózgowych w różnych sytuacjach zachowuje się jak autonomiczny, niezależny mózg. Dzięki temu udało się stwierdzić jemu i jego uczniom właściwości półkul mózgowych. I tak lewa półkula odpowiada za funkcje językowe, analityczne przetwarzanie informacji, mówienie, pisanie, a prawa półkula jest odpowiedzialna za funkcje wzrokowe i przestrzenne, całościowe przetwarzanie informacji, rozumienie schematów i relacji nie poddających się analizie werbalnej.
Zdaniem Gazzaniga mózg odznacza się strukturą modularną i składa się ze względnie niezależnych jednostek, które równolegle pracują. Moduły te odpowiadają za świadome myślenie i przetwarzanie. Lewa półkula może dostrzegać osobnika, którego zachowanie nie posiada określonego znaczenia, a jej zadaniem będzie przypisanie znaczenia temu zachowaniu.
Czynniki determinujące inteligencję
Inteligencja uzależniona jest głównie od trzech czynników: wyposażenia genetycznego, środowiska i aktywności człowieka. Strelau za błędne uznaje twierdzenie, że inteligencja jest wynikiem tylko i wyłącznie czynnika środowiskowego. Inteligencja kształtuje się właśnie za sprawą genotypu i środowiska społecznego. Badania prowadzone głównie przez genetyków zachowania dostarczyły dowodów na to, że wszędzie tam, gdzie wyposażenie genetyczne współdeterminuje różnice indywidualne w zachowaniu, chodzi nie o pojedyncze geny, lecz o odpowiedni konfiguracje wielu genów, które te różnice determinują (Temperament i inteligencja, s. 128). Poziom inteligencji poszczególnych osób jest tym większy, im większy łączy ich stopień pokrewieństwa. A dokładniej, im więcej mają takich samych genów. Dla przykładu bliźnięta jednojajowe mają identyczne geny, ale nie oznacza to, że ich iloraz inteligencji musi się w pełni zgadzać. Różnica w poziomie inteligencji w takiej sytuacji jest wynikiem tylko i wyłącznie czynnika środowiskowego. Inaczej jest z bliźniakami dwujajowymi, u których podobieństwo genów wynosi 50%. Zatem różnice w ilorazie inteligencji są wywołanie czynnikiem genetycznym, jak i środowiskowym.
Wpływ środowiska na inteligencję jest najsilniejszy, kiedy człowiek jest odizolowany od tego środowiska albo kiedy przebywa w niekorzystnych warunkach wychowawczych. W takich przypadkach specjalne zabiegi wychowawcze, stosowane we wczesnym okresie rozwoju ontogenetycznego, doprowadzają do istotnego wzrostu ilorazu inteligencji, osiągając 50 i więcej punktów (Temperament i inteligencja, s. 142). A zatem środowisko ma negatywny wpływ na kształtowanie inteligencji wówczas, gdy otoczenie człowieka oraz występujące warunki zasadniczo odbiegają od normy. Ale nie jest to proces nieodwracalny. Przywrócenie dziecku normalnych warunków zapobiega zahamowaniu rozwoju i przyczynia się do wzrostu poziomu inteligencji.
Ponad to inteligencja rozwija się dzięki doświadczeniu i praktyce zdobytym w ciągu całego życia człowieka. Oczywiste jest to, że odbywa to się w środowisku społecznym. Inteligencja szczególnie się rozwija, gdy jednostka jest aktywna, bowiem ona ma wpływ na zmiany w wewnętrznych warunkach oraz determinuje na ile i w jaki sposób wpływ środowiska zostaję przez nią zinterioryzowany (Temperament i inteligencja, s. 89).
Nikt nie zaprzeczy, więc że środowisko wraz ze swoimi atrybutami jest czynnikiem, który ma bardzo duży wpływ na inteligencję. Przecież to właśnie człowiek wiele uczy się od ludzi, którzy żyją w jego otoczeniu. To oni przekazują mu całą swoją wiedzę, doświadczenie, wskazują, jakie zachowania są właściwe, a jakie niestosowane, co wolno, a czego nie itd. Zatem także poszczególni ludzie wpływają na rozwój inteligencji jednostek społecznych. Brak tych ludzi powoduje zahamowanie rozwoju inteligencji u dzieci, które są odizolowane i pozbawione wszelkich wzorów do naśladowania.
Badania wykazały, że nawet odżywianie ma istotny wpływ na inteligencję. Otóż u dzieci, które są niedożywiane przez dłuższy czas, poziom ich inteligencji wyraźnie maleje. Nawet sytuacja materialna rodziców wpływa na kształtowanie poziomu inteligencji. I tak dzieci pochodzące z ubogich rodzin o niskim poziomie wykształcenia są mniej inteligentne niż dzieci wywodzące się z rodzi wysokim statusie społeczno-ekonomicznym. Co więcej, nawet ilość rodzeństwa oraz kolejność urodzenia mają wpływ na poziom inteligencji, ale nie jest on już tak duży. I kształcenie, i rola wychowania, i rodzina mają szczególny wpływ na rozwój inteligencji.
Jak już pisałam działania wychowawcze wpływ mają już od najwcześniejszych okresów rozwoju ontogenetycznego. Programy kompensacyjne Marii Montessori wykazały, że poziom intelektualny dzieci ulega podwyższeniu wtedy, kiedy uczniom w czasie wykonywania zadania pozostawia się dużą swobodę, a nauczyciel nie jest tym, który kieruje działaniem uczniów, a jedynie pełni rolę doradcy. Dzięki temu dzieci w wieku od 3 do 6 lat poddane takim działaniom mogą szybciej nauczyć się liczyć i czytać, niż ich rówieśnicy, których praca była sterowana.
Od 1965 roku był realizowany inny program kompensacyjny Head Start, którego głównym założeniem było wyrównywanie poziomu intelektualnego u dzieci w wieku przedszkolnym właśnie za sprawą wychowania. Przesłanki tego programu opierają się na wynikach badań Skeelsa, który udowodnił, że wzbogacone środowisko to czynnik mający wpływ na wzrost poziomu intelektualnego, na teorii rozwoju Hunta, która mówi, że to stymulacja procesów umysłowych podwyższa możliwości intelektualne, a także na teorii Wygotskiego, który twierdził, że najlepszym okresem krytycznym dla rozwoju intelektualnego jest właśnie wiek przedszkolny. Wyniki tego programu były takie, iż dzieci biorące w nim udział były lepiej przygotowane do podjęcia nauki oraz lepsze osiągnięcia w nauce, niż dzieci, które tym programem nie zostały objęte.
Programy tego typu mają największy wpływ na rozwój poziomu intelektualnego dzieci wówczas, gdy zwraca się uwagę na różnice biologiczne dzieci oraz gdy są one poddawane przez dłuższy czas tym oddziaływaniom. Nie oznacza to jednak, że u wszystkich będzie taka sama poprawa poziomu inteligencji. Na jedne dzieci programy te mają większy wpływ a na inne mniejszy.
Także poziom wykształcenia ma wpływ na rozwój intelektualny. Badania Wooda i Learneda wykazały, że wraz z poziomem wykształcenia wzrasta poziom inteligencji. Uzależnione jest to nie tylko od liczy lat nauki, ale również oddziaływania wychowawczego, doświadczenia, wyposażenia genetycznego.
Z inteligencją związany jest proces uczenia się, o czym mówił Ferguson. Łatwość inteligencji można traktować jako miarę inteligencji. Gagne twierdzi, że to właśnie dzięki kumulacji efektów uczenia się możliwy jest rozwój intelektualny. Kumulacja ta umożliwia współdziałanie nabytych umiejętności, a wynika z różnorodności informacji, magazynowania jej w pamięci i prędkości uczenia się. Z kolei Binet i Simon za istotę inteligencji uznają rozumowanie i wnioskowanie, a nie uczenie się.
Związek między inteligencją a uczeniem się wynika ze stopnia trudności powierzonych zadań. Związek ten wzrasta wraz z podwyższaniem stopnia złożoności ćwiczeń, wraz z zaangażowaniem procesów umysłowych.
Nie tylko szybkość uczenia się mają wpływ na zmiany w inteligencji. Zachowanie inteligentne reguluje także motywacja i funkcjonowanie poznawcze, które jest uzależnione od sytuacji i produktu uczenia się.
Inteligencja wchodzi także w związek z osiągnięciami szkolnymi. To dzięki niej możliwe jest nabywanie wiedzy i umiejętności, podczas edukacji szkolnej. Pod wpływem osiągnięć szkolnych, stanowiących wynik określonej aktywności jednostki, zmieniają się jednak również warunki wewnętrzne organizmu współdeterminujące te osiągnięcia, a więc i inteligencja (Inteligencja człowieka, s. 211). A zatem inteligencja oddziałuje na osiągnięcia szkolne, a osiągnięcia szkolne wpływają na inteligencję.
Im wyższy jest iloraz inteligencji, tym wyższe są osiągnięcia, ale są przypadki osób, które mimo niskiego poziomu inteligencji mają na swoim koncie sporo osiągnięć naukowych.
Podsumowanie
Jak widać nie ma jednej prostej definicji, nie ma jednej teorii mówiącej o istocie inteligencji, nie ma jednego podejścia do tego zagadnienia. Natura inteligencji uzależniona jest od wielu czynników i nie da się jej zamknąć w jednym prostym stwierdzeniu. Lata badań ujawniały jej specyfikę, strukturę, możliwości, typy, pokazywały drogę rozwoju oraz doprowadzały do powstawania programów podwyższających poziom różnic indywidualnych w inteligencji. Niemniej jednak inteligencja musi być trenowana przez każdego z nas. Nie będzie się rozwijać, jeżeli jednostka pozostanie bierna i będzie żyć w niekorzystnych warunkach środowiskowych.
Bibliografia
Nęcka Edward, Inteligencja: geneza, struktura, funkcje, Gdańsk 2003.
Sternberg Robert., Inteligencja i style poznawcze [w:] Psychologia różnic indywidualnych, pod red. Hampson i Colman, Warszawa 2000, s. 14-31.
Strelau Jan., Inteligencja człowieka, Warszawa 1997.
-, Temperament i inteligencja, Warszawa 1995.
1