Zaburzenia emocjonalne u dzieci

Definicja i podział uczuć

Wśród wielu procesów psychicznych zachodzących u człowieka możemy wyróżnić uczucia. Odzwierciedlają one stosunek jednostki do ludzi, zjawisk, rzeczy, a także do samego siebie. Emocje zalicza się do pierwotnych funkcji psychicznych człowieka związanych z zaspokojeniem biologicznych potrzeb, natomiast uczucia - wyższych potrzeb psychicznych.

1. Ze względu na znak przeżyć emocjonalnych dzielimy uczucia na dodatnie, ujemne, pozytywne, negatywne, przyjemne przykre. Mają one charakter przyciągający lub odpychający.

2. Ze względu na siłę przeżywanych procesów emocjonalnych, wyróżnia się:

- nastroje - procesy o słabym natężeniu,

- afekty - pojawiają się nagle, mają charakter gwałtownego wybuchu,

- namiętności - duża intensywność, znaczna siła napięcia, długi okres trwania.

3. Ze względu na źródła uczuć wyróżnia się:

- uczucia intelektualne - (ciekawość, zainteresowanie),

- moralno-społeczne - (bardzo złożone, są pozytywne np: życzliwość, przywiązanie,

braterstwo, solidarność, patriotyzm i negatywne: wrogość, nienawiść, zawiść, agresja.

gniew),

- uczucia estetyczne - odzwierciedlają stosunek do przedmiotów, których cechą jest piękno utworów literackich, muzycznych, plastycznych.

Ogólne zasady rozwoju dzieci i kryteria określające zaburzenia procesów emocjonalnych

Prawo ciągłości zmian przypomina, o przejściu na wyższy poziom rozwoju decydują doświadczenia i przeżycia z poprzedniego okresu. Nie można oczekiwać, że dziecko będzie radosne i pogodne, jeśli jego wcześniejsze doświadczenia dotyczyły przeżyć przykrych w niekorzystnych warunkach rozwoju. Potrzeba doznawania czułości, zapewnienie poczucia bezpieczeństwa jest niezbędnym warunkiem prawidłowego rozwoju uczuć.

Występują wielkie trudności w określaniu normy zachowania i odchylenia od normy, czyli zaburzeń emocjonalnych. Jednak mówiąc o normie musimy brać pod uwagę:

- wiek dziecka,

- szeroko rozumiane środowisko, w jakim się ono wychowuje, wymagania stawiane przed nim, zasady przestrzegane przez rodziców, zwyczaje kulturowe, moralne itp.,

- płeć dziecka i wynikające stąd różnice zachowania,

- właściwości indywidualne dziecka.

Określając zachowanie dziecka jako normalne, bądź odbiegające od normy, powinniśmy także wziąć pod uwagę stopień tolerancji rodziców bądź nauczycieli.

Kryteria, które powinny być przyjęte przy określaniu zaburzeń emocjonalnych u dzieci to:

- trwałość występujących objawów - za przejaw zaburzenia można uznać jedynie symptomy, które utrzymują się przez dłuższy czas,

- intensywność objawów - duża ich liczba i natężenie mogą wskazywać na zaburzenia emocjonalne,

- częstość symptomów - znaczna częstość występowania określanych objawów wskazuje na istnienie problemów typu emocjonalnego.

Wszystkie te kryteria powinny być analizowane w każdym przypadku przy rozpoznawaniu zaburzeń emocjonalnych z uwzględnieniem wieku dziecka, jego indywidualnych właściwości oraz środowiska w jakim się rozwija.

Klasyfikacja zaburzeń emocjonalnych

W literaturze nie ma jednolitego, przyjętego przez wszystkich badaczy podziału zaburzeń emocjonalnych. W próbach klasyfikacji uwzględnia się przyczyny i (lub) skutki zaburzeń, ich objawy, albo przyjmuje łącznie oba kryteria podziału. H. Spłonek i E. M. Bower dokonują podziału w oparciu o objawową analizę zaburzeń.

W odmienny sposób przeprowadza analizę zaburzeń S. Gerstman opisując dzieci przejawiające cechy niedojrzałości emocjonalnej i wskazując na ich przyczyny.

Innego typu klasyfikację przeprowadza A. H. Chapman. Uwzględnione są tutaj nie objawy lecz syndromy zaburzeń emocjonalnych. Wymienia je w sposób następujący:

1. Reakcje nerwicowe cechujące się dużą różnorodnością zmieniających się objawów.

2. Zaburzenia w kształtowaniu się struktury osobowości wyrażającej się zachowaniem

agresywnym bądź biernym, wycofującym się.

3. Zaburzenia zachowania będące wyrazem agresji i mające charakter aspołeczny.

4. Zaburzenia psychotyczne.

Wymienione grupy dysfunkcjonalności dzieci stanowią przyczynę poważnych niepokojów rodziców i wychowawców oraz są powodem cierpień samych dzieci.

Objawy i zespoły zaburzeń emocjonalnych

l. Dzieci nerwicowe.

W literaturze spotykamy się ze stwierdzeniem, że schorzenia nerwicowe polegają na chorobliwie lękowej reakcji na stres (Ph. Barker. Podstawy psychiatrii dziecięcej Warszawa, 1974 PZWZ s. 55).

Stały niepokój i lęk uniemożliwiają dziecku prawidłowe przystosowanie się do warunków i wymagań otoczenia i są przyczyną zaburzeń zachowania. Wprowadzone przez szkockiego lekarza Cullena pojęcie nerwicy rozumiano jako wszelkie choroby układu nerwowego bez określonego podłoża anatomopatologicznego. Stopniowo wszystkie choroby o nieznanej etiologii zaliczano do grupy nerwic, obejmując zaburzeń "czynnościowych, w odróżnieniu od zaburzeń o podłożu organicznym. Później uściślono pojęcie zmian czynnościowych stwierdzeniem, że nie tylko brak podłoża organicznego, ale także istnienie urazu psychicznego.

Główną przyczyną powstawania nerwicy są urazy psychiczne. Są to różnego rodzaju traumatyzujące przeżycia wypływające z niekorzystnych sytuacji środowiska zewnętrznego wywołujące zaburzenia normalnego funkcjonowania:

a) Lęk

Podstawowym objawem nerwicy, a zarazem jej źródłem jest lęk. Określany jest jako bardzo silny stan napięcia charakteryzujący się poczuciem zagrożenia, a jednocześnie bezradności, niepokoju i bezsilności. Lęk jest emocją bezprzedmiotową - nie uświadamiamy sobie źródła wywołującego stan zagrożenia. Jednostka w celu uniknięcia przeżywania lęku uruchamia różnego rodzaju mechanizmy obronne. Różnica między strachem a lękiem, polega na tym. że strach jest reakcją na określone, obiektywne bodźce zagrażające, natomiast lęk powstaje w sytuacji zagrożenia podstawowych wartości osobowości.

W wielu przypadkach lęk jest wyrażany bezpośrednio: dziecko mówi, że "boi się ciemnego pokoju", "boi się być samo". Często jednak jest uświadamiany i przejawia się pod postacią innych objawów nerwicowych - organizm wówczas uruchamia mechanizmy obronne. U dziecka, które boi się iść do przedszkola, szkoły mogą być to objawy typu: bóle brzucha, wymioty, bóle głowy, itp. Tak więc lęk ujawnia się albo bezpośrednio, albo w sposób zastępczy pod postacią symptomów nerwicowych.

Częstą postacią lęków u dzieci są lęki nocne. Dziecko budzi się w nocy, jest przerażone, krzyczy, nie reaguje na uspokajanie rodziców, a rano nie pamięta nocnego incydentu.

Lęki nocne często pojawiają się w okresach trudnych przeżyć wywołanych na ogół sytuacją rodzinną, konfliktami między dziećmi a rodzicami, obiecaną lub wymierzoną karą.

Dzieci, u których występują lęki nocne są mało odporne na stres, nadwrażliwe, o małej zdolności adaptacji do nowych warunków, skłonne do płaczu, bierne w sytuacjach społecznych.

Innymi symptomami zaburzeń snu są trudności w zasypianiu, niespokojny sen, częste budzenie się w nocy. Zaburzenia snu mogą mieć charakter sytuacyjny i występować tylko w okresie gorszego samopoczucia dziecka, w odpowiedzi na silne bodźce, które zadziałały w ciągu dnia.

Najczęściej mamy do czynienia ze zgeneralizowaną postawą lękową dziecka nie pojedynczymi objawami lęku. Dzieci takie cechuje nieufność do zjawisk i ludzi, lękliwość i stały niepokój decydują o sposobie ich zachowania.

Unikają kontaktów społecznych, trzymają się na uboczu. Są niepewne siebie, mają poczucie mniejszej wartości, przewidując niepowodzenie wolą nie podejmować działań, których rezultaty są niepewne. Dzieci te są bardzo wrażliwe na oceny innych, nieodporne w sytuacjach stresowych.

b) Moczenie mimowolne

Uważane jest za najczęstszy rodzaj zaburzeń dziecięcych Moczenie pierwotne to takie, które trwa od urodzenia i jest kontynuacją moczenia fizjologicznego. O moczeniu wtórnym mówimy wówczas, gdy pojawiło się po rocznej lub dłuższej przerwie u dzieci, które poprzednio opanowało już ten nawyk. Częstszą postacią zaburzenia jest mimowolne oddawanie moczu podczas snu. Występuje ono częściej u chłopców niż u dziewcząt, (wg danych M. Herberta). Mimowolne moczenie współwystępujące często z innymi objawami zaburzeń emocjonalnych zwłaszcza z nadpobudliwością emocjonalną, zmiennością nastroju i płaczliwością. Rzadziej z zahamowaniem emocjonalnym, objawami apatii, nieśmiałości oraz brakiem pewności siebie. Ponadto u dzieci z objawem moczenia stwierdzono symptomy innego typu: lęków, drażliwości, pobudliwości psychicznej, złych stosunków z grupą rówieśniczą, niechęci do nauki.

Badania przyczyn występowania moczenia mimowolnego wskazują na psychogenne podłoże: (90% przypadków wg Crosby 1950, a wg Chapmana 1973 r. 99%), pozostały procent przypadków to podłoże somatyczne.

Psychogenne przyczyny istnienia moczenia mimowolnego to:

1. Nie wykształcenie umiejętności kontroli wydzielania moczu w wyniku nieprawidłowego treningu czystości (rozpoczętego zbyt wcześnie

2. Przed 5 miesiącem życia lub zbyt późno, po 4 roku życia).

3. Nieprawidłowości tkwiące w środowisku rodzinnym, szczególnie widoczne jest to w przypadku moczenia wtórnego.

Dzieci zaczynają się moczyć, gdy w najbliższym otoczeniu pojawiają się sytuacje zbyt trudne dla niego; groźba utraty miłości rodziców lub osłabienia związku emocjonalnego między nimi a dzieckiem (np. pojawienie się nowego dziecka w rodzinie). Badania wykazują, że w grupie dzieci moczących się stwierdzono niewłaściwe postawy wychowawcze rodziców, zwłaszcza odrzucające, lękowe, obojętne i nadopiekuńcze. Poza tym nie bez wpływu pozostaje charakter rodziny, z której wywodzą się dzieci moczące się tj. najczęściej alkoholizm, rozbicie rodziny, niepełne rodziny, inne niekorzystne zmiany w środowisku rodzinnym.

W pracy terapeutycznej z dziećmi moczącymi się warunkiem powodzenia jest zdobycie zaufania dziecka i zapewnienie sobie jego współpracy, a także wzbudzenie jego zainteresowania możliwością usunięcia objawów moczenia.

Konieczna także jest współpraca z rodzicami, zrozumienie przez nich psychologicznych mechanizmów moczenia i uświadomienie im negatywnego skutku wszelkich kar wymierzanych dziecku za moczenie się.

c) Zaburzenia łaknienia

Symptom "nerwicowego braku apetytu" występuje bardzo często niemal u 2/3 dzieci w wieku od 2 do 5 lat. Wywołuje niepokój rodziców o zdrowie dziecka, jednocześnie będąc skutkiem błędów wychowawczych popełnionych przez ojca lub matkę polegających głównie na nadmiernym zwracaniu uwagi na proces jedzenia, stałe namawianie dziecka do jedzenia, przymuszanie pod groźbą kary, zabawianie podczas posiłku. Badania wykazują, że w większości przypadków powodem odmowy jedzenia przez dzieci jest podawanie mu takiego rodzaju pokarmu, którego ono nie aprobuje. Przełamywanie jego niechęci, przymuszanie prowadzi do reakcji obronnych i odmowy jedzenia. Zaburzenie apetytu może być także reakcją na trudną sytuację dziecka oraz niekorzystne bodźce środowiskowe odbierane przez dziecko jako zagrażające jego poczuciu bezpieczeństwa. Anoreksja opisywana jest również jako jeden z objawów ogólnego negatywizmu dziecka lub jako wyrażenie niechęci lub wrogości do rodziców, a także jako sposób zwrócenia uwagi i zapewnienia sobie opieki.

U niektórych dzieci nerwicowych obserwuje się wymioty czasem współwystępujące z anoreksją, czasem samoistne jako reakcje na niemiłe przeżycia podczas jedzenia.

Czynnikami, które wpływają na występowanie wymiotów są wrodzona nerwowość, zwiększona pobudliwość układu wegetatywnego, skłonność do reakcji wybuchowych, czasem choroby somatyczne np. koklusz. Wymioty mogą także pojawić się w sytuacji oczekiwania na zdarzenie. Psychogenne podłoże występowania anoreksji wskazuje na metody leczenia i pracy przede wszystkim z rodzicami, a nie tylko z samym dzieckiem. Omawiając z rodzicami zasady postępowania z dzieckiem, należy zwrócić uwagę, aby ignorować brak łaknienia u dziecka, nie namawiać do spożycia pokarmu, nie zabawiać dziecka.

d) Jąkanie

Jest często występującym objawem zaburzeń mowy w wieku dziecięcym i pojawia się pomiędzy 3 a 5 rokiem życia. Na obraz jąkania składają się objawy kloniczne, które polegają na wielokrotnym powtarzaniu tej samej głoski, bądź sylaby, wyrazu (zacinanie się), czemu towarzyszy silne emocjonalne i mięśniowe napięcie. Niektórzy autorzy przyczyn jąkania dopatrują się w rozbieżności między wysokim poziomem myślenia dziecka (ok. 3 r.) a małą stosunkowo sprawnością aparatu mowy (tzw. "jąkanie rozwojowe").

Wg G. Suchariewa jąkanie może pojawić się w sposób nagły pod wpływem urazu psychicznego, bądź w efekcie długo trwających niesprzyjających sytuacji traumatyzujących.

Jąkanie jest z jednej strony rezultatem napięć emocjonalnych, z drugiej przyczyną dalszego pogłębiania się zaburzeń życia emocjonalnego. Jest jednym z objawów w procesie nerwicowania dziecka wywołanych nieprawidłowymi warunkami środowiska rodzinnego. Dlatego terapia powinna iść w kierunku pracy z samym dzieckiem i dotyczyć obniżenia napięcia emocjonalnego, podwyższenia wiary we własne siły, zmiany stosunku dziecka do zjawiska jąkania, a także w kierunku pracy z rodzicami i dotyczyć zapewnienia mu spokojnej i życzliwej atmosfery domowej bez napięć i konfliktów. Oddziaływanie terapeutyczne powinno także obejmować środowisko przedszkolne lub szkolne dziecka.

e) Tiki

Są to nagłe, mimowolne wyładowania ruchowe różnych grup mięśniowych, nie podlegające świadomej kontroli. Najczęściej spotykane rodzaje tików to mruganie oczami, grymasy twarzy, podrzucanie lub wyciąganie ramion. Pojawiają się najczęściej w wieku między 5 a 12 r. życia. Tiki są zaliczane do objawów nerwicowych, a ich podłoże to silne przeżycia urazowe, wywołane sytuacjami konfliktowymi. Ich etiologia podkreśla istnienie podłoża ograniczonego, uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Tiki cechują się uporczywością i długotrwałością występowania. Leczenie napotyka duże trudności. Konieczna jest indywidualizacja podejścia do dziecka oraz doboru metod terapeutycznych. Wskazana jest terapia zajęciowa, wzbudzająca zainteresowanie dziecka i jego zaangażowanie w wykonywaną pracę.

Dzieci zahamowane psychoruchowo

Tym mianem określa się dzieci lękowe, u których obserwuje się trudności w kontaktach społecznych i obniżoną aktywność. M. Chłopkiewicz wyodrębnia następujące grupy dzieci:

a) dzieci zmotywowane - napięte - charakterystyczna ich cecha to ogromna skrupulatność i przesadna staranność w wykonywaniu zadań. Niepewne swych umiejętności sprawiają wrażenie nieustannie napiętych i niespokojnych. Bardzo związane z matką, odczuwają wielki lęk przed przedszkolem lub szkołą. Stronią od nowych osób, sytuacji są wówczas ciche, lękliwe i wycofują się. Te same dzieci w domu potrafią być ożywione, swobodne i ruchliwe.

b) dzieci podporzadkowane - uległe - to dzieci "wyciszone" małomówne, grzeczne, posłuszne, oceniane jako koleżeńskie i uczynne. Ich nieśmiałość i lękliwość występuje zwłaszcza w kontaktach z osobami dorosłymi; od najmłodszych lat słaba więź emocjonalna z matkami, które prezentują postawę wymagającą i represyjną. Wpływa to na ukształtowanie się u dziecka podstawy nieufności w stosunku do dorosłych, co odzwierciedla ich stosunek do nauczycieli.

c) dzieci z obniżoną samooceną - zrezygnowane - są to dzieci bierne zarówno w domu jak i w szkole. Mają poczucie małej wartości, rezygnują z prób podejmowania działań ze względu na krytyczną ocenę samych siebie. Nawet gdy osiągną sukces nie są w stanie w niego uwierzyć. Są apatyczne, powolne, przygnębione. Niezmiernie wrażliwe na przejawy dezaprobaty i odrzucenia uczuciowego ze strony innych osób. Często płaczą, gdy napotkają trudności rezygnują z zadania, wolą prosić o pomoc, niż samemu poszukać rozwiązania. Bezradność i niska samoocena wynika z błędnych postaw rodzicielskich wobec dzieci nacechowanych głównie nadmiernym krytycyzmem, odrzuceniem, dezaprobatą, deprecjonowaniem wartości dziecka.

d) dzieci nadwrażliwe - asteniczne - to dzieci bardzo skryte, powściągliwe, nie ujawniające swoich przeżyć.. Czują się różne od innych dzieci, unikają towarzystwa, męczy je hałas, ruchliwość rówieśników, wolą samotne zabawy.

Nadmierna wrażliwość emocjonalna powoduje unikanie bodźców i izolowanie się od ludzi. Dzieci te pochodzą na ogół z rodzin rozbitych, nieszczęśliwych. Matki charakteryzują się cechami neurotycznymi, lękowymi, obarczają dzieci swymi skomplikowanymi przeżyciami.

Badania wykazują, że dzieci zahamowane emocjonalnie często spotykały się z krytyką i ośmieszeniem, a także z karami fizycznymi. Na te sytuacje dzieci reagowały lękiem, który generalizując powracał i był przyczyną wycofania z kontaktów, izolacji, trudności w wyrażeniu uczuć. Emocje te paraliżują dzieci zahamowane w sytuacjach, gdy stają się przedmiotem zainteresowania wielu osób np. publiczne wystąpienia w przedszkolu, szkole.

Dzieci zahamowane nie sprawiają zazwyczaj swym zachowaniem kłopotów wychowawczych, pozostają raczej niezauważone, a ich cierpienie nie jest dostrzegane przez dorosłych. Trudności w nawiązywaniu z nimi kontaktów powodują, że nauczycielki często rezygnują z prób zbliżenia się do dzieci nieśmiałych pozostawiając je samym sobie. W pracy terapeutycznej należy proponować dzieciom zadania gwarantujące powodzenie i uwzględniające poczucie własnej wartości. Zachęta do zabawy powinna być propozycją, a nic nakazem. Należy także włączyć do pracy dom rodzinny i określić kierunki postępowania z dzieckiem. Najważniejsze jest, aby zapewnić dzieciom poczucie bezpieczeństwa przez akceptację ich takimi, jakimi są - bez stosowania ocen, porównywania z innymi dziećmi czy zawstydzania w przypadku wycofania się z aktywności.

Dzieci obojętne uczuciowo

Dziecko, które nie umie nawiązać kontaktów uczuciowych z dorosłymi i rówieśnikami, nie umie współodczuwać radości i smutków innych osób; dziecko, którego mimika twarzy jest mało ekspresyjna, smutne, często unikające kontaktu wzrokowego, odtrącające przyjaźń innych, czasem złośliwe i wrogie w stosunku do otoczenia, sprawiające wrażenie jak by mu nie zależało na uczuciach innych - to dziecko określane jako uczuciowo obojętne.

Spotyka się też dzieci, które mimo odczuwania silnej potrzeby więzi uczuciowej czy wręcz "głodu uczuciowego" nie potrafią nawiązać stałego i bliskiego kontaktu z innymi ludźmi. Kontakty te są powierzchowne, nie oparte na rzeczywistym przywiązaniu. Wg wielu badaczy są to efekty lęku przed możliwością ponownej utraty osoby, do której dziecko się przywiązało. Takie dzieci określa się mianem egotycznych. Terapia dziecka z chorobą sierocą polega na nawiązywaniu kontaktu uczuciowego zjedna i tą samą osobą i przebiega w trzech etapach:

- stadium oswajania - polega na życzliwej obecności terapeuty, bez narzucania się dziecku i przekraczania bariery przez niego wyznaczonej,

- kształtowanie porozumienia emocjonalno-mimicznego, które może nastąpić wtedy, gdy lęk dziecka jest już w pewnej mierze opanowany,

- tworzenie więzi, uczuciowej z terapeutą, której efektem może być: transplantacja uczuciowa" na matkę adaptacyjną.

Niezbędna jest dla dziecka obecność jednej i stale tej samej osoby darzącej dziecko miłością pozostającej z nim w bliskim i serdecznym kontakcie. Obojętność uczuciowa jest rezultatem niezaspokojenia wrodzonej potrzeby przywiązania, przeżywania uczuć odtrącenia i osamotnienia.

Dzieci nadpobudliwe.

Zachowanie dzieci nadpobudliwych nastręcza wiele trudności zarówno nauczycielom jak i rodzicom. Ich reakcje emocjonalne są gwałtowne, nieproporcjonalne do działającego bodźca, spowodowane przewagą procesów pobudzenia nad hamowaniem (wynika to z określonego typu układu nerwowego). Dzieci te charakteryzują się na ogół słabym, nadpobudliwym, labilnym układem nerwowym, szybko męczą się wykonywaną pracą, łatwo nużą się, są niewytrwałe w działaniu. W rozwoju dzieci nadpobudliwych istotne znaczenie ma system wychowawczy, szczególnie niekorzystne jest wychowanie niekonsekwentne tj. brak stałych, jasno sprecyzowanych wymagań w stosunku do dziecka i często zmieniające się oceny jego zachowania w zależności od nastawienia rodziców. Nadmierna pobłażliwość przeplatająca się z wzmożonym rygorem, ostrymi karami za błahe przewinienia dziecka wywołuje diametralnie różne reakcje dorosłych w zależności od nastroju.

Postępowanie dorosłych z dzieckiem nadpobudliwym powinny cechować przede wszystkim Spokój i cierpliwość. Schemat dnia powinien być zaplanowany i zorganizowany, aby nie dostarczył dziecku zbyt dużo chaotycznych bodźców. Ze względu na dużą męczliwość i znużenie zabawy i zajęcia dzieci powinny być przeplatane ruchome ze spokojnymi. Dorośli powinni dyskretnie wspierać, pomagać i zachęcać do wykonywania różnych zadań, pomóc w przezwyciężaniu trudności.

Wyraźnie niekorzystne jest dla dziecka nadpobudliwego przebywanie w zbyt dużej grupie dzieci (20-30 osób). Dobrze zorganizowany dzień, a przede wszystkim spokój i cierpliwość opiekunów, tonowanie konfliktów, konsekwencje w postępowaniu z dzieckiem stanowią nieodzowne warunki pozwalające z jednej strony na wyrównanie istniejącej nadpobudliwości, a z drugiej strony na niedopuszczenie do dalszego rozwoju zaburzeń.

Dzieci agresywne.

Zachowania agresywne przejawiają się pod postacią agresji fizycznej lub werbalnej.

• fizyczna to: bezpośrednie zadawanie bólu innym osobom np. wybuchy gniewu, rzucanie się z pięściami, bicie innych dzieci, drapanie, gryzienie,

• werbalna: gdy dziecko nie wchodzi w bezpośredni fizyczny kontakt z osobami lub przedmiotami, a powoduje ich cierpienie poprzez wyśmiewanie, złośliwe uwagi, arogancję, przezywanie, skarżenie.

Zachowanie agresywne rozpatruje się jako:

- reakcje na frustracje, czyli udaremnienie osiągnięcia celu ze względu na przeszkody wewnętrzne (np. zły stan zdrowia, brak wiadomości z danej dziedziny, umiejętności niezbędnych do zrealizowania celów itp), lub zewnętrzne nie uzależnione od właściwości dziecka ale od warunków stwarzanych mu przez otoczenie,

- naśladowanie obserwowanych zachowań - U. Bronfenbrenner stwierdza, że "zachowanie agresywne, a nawet okrucieństwo, można wywołać u osoby, która nie ma najmniejszych podstaw, by czuć się skrzywdzoną, a po prostu miała okazję obserwować zachowanie agresywne tylko i wyłącznie w roli widza". Największe szansę stania się modelem mają osoby znaczące dla dziecka: rodzice, starsze rodzeństwo, a także inne mające znaczenie i autorytet w oczach dziecka.

- zachowanie instrumentalne - gdy dziecko stara się przez czynności agresywne zrealizować stawiany przed sobą cel: przekonuje się, że zachowanie agresywne przynosi pozytywne efekty. W literaturze mówi się jeszcze o agresji patologicznej, której przyczyn istnienia dopatrują się w patologicznych zmianach w mózgu.

Praca terapeutyczna powinna być prowadzona zarówno z rodzicami jak i dzieckiem, poprzedzona poznaniem przyczyn wywołujących zachowania agresywne. Należy dążyć do wygaszania reakcji agresywnych poprzez nie wzmacnianie ich, nagradzanie zachowań prospołecznych i dostarczenie wielu pozytywnych doświadczeń zmierzających do podwyższenia poczucia własnej wartości dziecka i poczucia bezpieczeństwa.

Przyczyny powstawania i rozwoju zaburzeń emocjonalnych

Środowisko rodzinne

Rodzina jest naturalnym i najbliższym środowiskiem społecznym dziecka; w niej nawiązuje pierwsze kontakty z ludźmi, poznaje pierwsze wzory osobowe. Rodzina zaspokaja biologiczne i psychiczne potrzeby dziecka, dostarcza mu wiele zarówno pozytywnych jak i negatywnych doświadczeń stwarzając warunki kształcenia jego osobowości. Wpływ środowiska rodzinnego na dziecko -jest decydujący: zależy on m.in. od warunków bytowych rodziny, jej struktury, atmosfery, która panuje w domu, wzajemnych kontaktów interpersonalnych wyznaczonych przez postawy rodziców i więzi emocjonalne istniejące pomiędzy nimi, od metod oddziaływania na dziecko.

Na rozwój emocjonalny dziecka w sposób bardzo istotny wpływają postawy rodziców. Dokładne opisy rodzajów postaw i ich konsekwencje dla rozwoju dziecka przedstawione są w literaturze m.in.: (K. Pospiszyl "Psychologiczna analiza wadliwych postaw społecznych młodzieży", Warszawa 1973 r. PWN) czy (M. Ziemska "Postawy rodzicielskie i ich wpływ na osobowość dziecka", Wyd. "Rodzina i dziecko" Warszawa 1980 r. PWN).

Środowisko przedszkolne i szkolne

Przedszkole i szkoła mogą być dla dziecka środowiskiem pełniącym rolę stymulującą rozwój, rozszerzającą dotychczasowe jego doświadczenie, ukierunkowujące rozwój społeczny, uczuciowy i intelektualny. Ale także mogą być przyczyną pojawiających się nieprawidłowości rozwoju. Dzieje się tak wówczas, gdy warunki stwarzane przez przedszkole nie są dostosowane do jego potrzeb lub wymagania w szkole zbyt wysokie, w stosunku do możliwości dziecka. Długotrwale przebywanie w dużej, hałaśliwej grupie dzieci nie wpływa pozytywnie na mało odporny układ nerwowy dziecka. Duża liczebność dzieci w grupach i klasach uniemożliwia indywidualne traktowanie dzieci. Trudne warunki organizacyjno - lokalowe oraz osoba samego nauczyciela bywa czasem przyczyną niekorzystnych wpływów na rozwój emocjonalny dzieci.

Terapia

Każde dziecko przejawiające odchylenia od prawidłowego rozwoju emocjonalnego wymaga odrębnego rozpoznania przyczyn i stosowania specyficznych, dobranych do jego możliwości metod wychowawczych i terapeutycznych, obejmujących zarówno rodziców jak i dziecko.

Terapia rodzinna podejmowana w przypadku zaburzeń istniejących u dzieci ma na celu uwrażliwienie rodziców na. problemy dziecka, zrozumienie jego prawidłowości rozwojowych i potrzeb, przyczyn zakłócenia zachowania, a także zrozumienie przez rodziców, jakie sytuacje rodzinne powodują i nasilają zaburzenia w funkcjonowaniu dziecka.

Łączy się to z przejęciem przez rodziców odpowiedzialności za prawidłowe funkcjonowanie rodziny, które jest warunkiem zmiany postaw rodziców w stosunku do dziecka.

Objęcie terapią tylko dziecka utwierdza rodziców w przekonaniu, że przyczyny trudności tkwią w dziecku, jego zachowaniu sprawiającym kłopoty otoczeniu. Utrwala to nieprawidłowe postawy rodziców i nie rozwiązuje istotnych problemów będących rzeczywistą przyczyną zaburzeń obserwowanych u dziecka. Rozwiązanie problemów dziecka wymaga zatem działania dwukierunkowego, pracy z samym dzieckiem i z jego rodziną.

BIBLIOGRAFIA

S. Gerstman: Rozwój uczuć WSiP 1976

H. Spionck: Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, PWN, Warszawa 1975 r.

A. Kozłowska: Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku przedszkolnym, WSiP Warszawa 1984 r.

Ph. Barker: Podstawy psychiatrii dziecięcej PZWL, Warszawa 1974 r.

M. Przełącznikowa, G. Makiełlo - Jarża: Psychologia wychowawcza, społeczna i kliniczna. WSiP Warszawa 1979 r.

Opracowanie: Krystyna Molska

---