KARDIOLOGIA - wykład
Anatomia serca
Waga: 300 g
Wielkość: zaciśniętej pięści
Wydajność: 5-20 l/min
Kształt: spłaszczony stożek skierowany ku górze
Budowa: m. poprzecznie - prążkowany
Serce znajduje się w worku osierdziowym zbudowanym z dwóch blaszek.
Płyn osierdziowy zapobiega tarciu.
Przegrody: międzykomorowa, międzyprzedsionkowa
Zastawki: dwudzielna, trójdzielna, półksiężycowata, aortalna
Deformacje zastawek upośledzają funkcje tych zastawek (zgrubienia, zwapnienia, niedomykanie się).
Prawy przedsionek: do niego uchodzi żyła główna górna i żyła główna dolna (krew ciemna)
Lewy przedsionek: do niego uchodzą żyły płucne zaopatrzone w krew utlenowaną
Lewa komora: ma kształt koła od niej odchodzi aorta, która dzieli się na:
tętnice wieńcowe (prawa i lewa)
t. szyjne i kręgowe
t. podobojczykowe (unerwiają kkg)
t. międzyżebrowe (unerwiają kl. p)
t. krezkowe (unerwiają ukł. pokarmowy)
t. nerkowe
t. biodrowe
t. udowe (unerwiają kkd)
Ściany serca:
nasierdzie
właściwy m. sercowy
wsierdzie (cienka warstwa tk. łącznej)
Miofibryle: tworzą ukł. przewodzący serca
Zjawisko elektryczne m. sercowego:
polaryzacja komórkowa - wewnątrz jony -, na zewnątrz jony +
depolaryzacja kom - pobudzenie kom bodźcem, wzrost do +
repolaryzacja kom - wolny proces odwrotny
potencjał czynnościowy
samoistna depolaryzacja - to przejaw stopniowej zmiany przepuszczalności bł. kom dal jonów sodu i potasu
kom rozrusznikowe (automatyczne) - budują ukł. przewodzący serca
Ukł. bodźcoprzewodzący serca:
kom rozrusznikowe
węzeł zatokowo - przedsionkowy
węzeł przedsionkowo - komorowy
pęczek Hisa (przedsionkowo - komorowy)
włókna Purkiniego
Cykl serca: 0,8 s
Tony serca:
niski - trwa dość długo, powodowany jest zamykanie się zastawek przed - kom, skurcz komór
wysoki - trwa znacznie krócej, powodowany jest zamykaniem się zastawek półksiężycowatych, rozkurcz komór
Pojemność wyrzutowa serca: jest to objętość krwi wypompowanej z komory w czasie jednego skurczu
Pojemność minutowa serca: jest to pojemność wyrzutowa mnożona przez ilość skurczów
Noradrenalina, adrenalina i ciepło powodują wzrost objętości wyrzutowej serca.
Ośrodek regulacji serca znajduje się w rdzeniu przedłużonym.
Nerwy współczulne przyspieszają akcję serca, zaś nerwy przywspółczulne hamują.
Podstawowy rytm zatokowy pracy serca:
Q, R, S - skurcz komór
T - faza repolaryzacji
P - skurcz przedsionków
Zapis EKG:
Jest 12 odprowadzeń EKG:
I, II, III - dwubiegunowe kończynowe
aVR, aVL, aVF - jednobiegunowe kończynowe
V1, V2, V3, V4, V5, V6 - jednobiegunowe przedsercowe
Odprowadzenia kończynowe reprezentują rzut siły elektro - motorycznej serca na płaszczyznę czołową.
Odprowadzenia przedsercowe odzwierciedlają rzut siły serca na płaszczyzny poziome.
Odprowadzenie przełykowe rejestruje odprowadzenie z wew organizmu.
Odprowadzenie wewnątrzsercowe zapisuje impuls do jam serca przez cewnik.
Przy zapisie EKG ważny jest:
czas
wysokość
Tu używamy wyskalowany papier.
Załamek P: skurcz przedsionków prawego i lewego, czas trwania nie może przekraczać 0,11 s, a amplituda 2,5 mm. Nieprawidłowe załamki to:
szpiczaste
dwuszczytowe
trwające za długo
Wysokie załamki P są u osób z przerostem prawego przedsionka, w
ch. wieńcowej, w nadczynności tarczycy.
Dowodzi to, ze bodziec powstał nie w węźle zatokowym, ale w niżej położonych kom rozrusznikowych.
Zespół QR S: depolaryzacja komór.
W skład tego zespołu wchodzi:
ujemny, mały załamek Q - często nieobecny
dodatni załamek R, który przechodzi w ujemny załamek S
Jeżeli najwyższy załamek QRS- zespól dodatni
Jeżeli poniżej osi - załamek odwrócony
Jeżeli wychylony w obie strony - załamek dwufazowy
Zespół w każdym odprowadzeniu jest różny. U ludzi zdrowych w odprowadzeniu dwubiegunowym kk - zespoły dodatnie
W odprowadzeniu aVR - załamek odwrócony
Nieprawidłowe dodatnie załamki QRS - złe rokowania u chorego
Niewielkie odchylenie z powodu złego ułożenia serca w kl. p
Amplituda QRS waha się 15-20 mm, czas trwania QRS nie powinien przekraczać 0,09 s, rozciągnięte w czasie QRS jest zawsze nieprawidłowe.
Odcinek ST: odpowiada okresowi równowagi elektrycznej.
Obniżenie odcinka jak i uniesienie jest nieprawidłowe.
Obniżenie odcinka ST, równoległe do linii izoelektrycznej 1-2 mm - niedokrwienie serca,
Uniesienie odcinka ST (objaw Pardego) - charakterystyczny objaw w świeżym zawale serca
Załamek T: odpowiada końcowemu okresowi skurczu komór.
Czas trwania 0,12 s.
Prawidłowy załamek T ma kształt kopulasto, dodatniego wzniesienia.
Patologia załamka:
płaski
ujemny
dwufazowy
dwugarbny
Przy odczytywaniu EKG zwracamy uwagę na:
czas trwania
amplitudę
kształt i powiązanie poszczególnych załamków i odcinków
Zaburzenia rytmu:
zab rytmu zatokowego
przedwczesne i czynne rytmy pozazatokowe
zab przewodzenia przed - kom
rytmy zastępcze
złożone zab
Zawał serca w zapisie EKG:
szeroki załamek Q
czas trwania 0,4 s
obraz EKG ulega zmianie:
1 grupa - świeży zawał
2 grupa - ewolucja zawału - trwa 6 tyg
3 grupa - przebyty zawał
bezpośrednio po wystąpieniu bólu są wysokie, szpiczaste załamki T
w ciągu paru godzin od bólu narasta uniesienie odcinka ST
w miarę obniżania uniesionego odcinka ST odwraca się załamek T
KARDIOLOGIA - wykład 05.04.2006 r.
Choroba niedokrwienna serca
Jest to zespół objawów klinicznych spowodowany niedostatecznym dostarczeniem tlenu i związków organicznych. Istotą tej choroby jest zwężenie światła tętnic.
Powikłania miażdżycy są najczęstszą przyczyną zgonów.
38,5% - choroby ukł. krążenia
Cechą charakterystyczną miażdżycy jest ogniskowe odkładanie się w tętnicach lipidów, soli wapnia, włóknika oraz rozrost tkanki łącznej, co powoduje zamknięcie światła tętnicy.
Lipidy tworzą związek z białkami czyli lipoproteiny.
Rodzaje lipoprotein:
o małej gęstości LDL (transportują cholesterol)
o dużej gęstości HDL (usuwają nadmiar cholesterolu we krwi)
Wartości cholesterolu:
całkowity: 200 mili grama/%
5,2 mili mola/l
HDL: 62 mg/%
1,6 mm/l
LDL: 130 mg/%
3,4 mm/l
Najlepsza proporcja ¼
Zmiany miażdzycowe:
uszkodzenie śródbłonka
nacieki lipidowe
pęknięcie blaszki miażdżycowej (powstają ostre blaszki)
Zamknięcie tętnic:
50-60% - niedokrwienie tolerowane (m. sercowy jest zamrożony)
60-80% - niedokrwienie krytyczne (ATP maleje proporcjonalnie do czasu trwania niedokrwienia)
80% - „złota” godzina (do godziny musimy udrożnić naczynie, w przeciwnym razie rozwija się martwica)
Anastomozy: naczynia włosowate, które łączą dwie tętnice o jednakowym ciśnieniu krwi.
Zabiegi:
operacyjny
angioplastyka (polega na wprowadzeniu cewnika poprzez tętnice udową lub promieniową do serca)
bajpasy
Badanie przed angioplastyką:
ECHO
EKG
USG serca
koronarografia albo angiografia
Kiedy nie ma tlenu źródłem energii staje się glukoza, co prowadzi do kwasicy.
Zmniejsza się synteza białek w m. sercowym.
Następstwa:
groźne zaburzenie rytmu
trwałe uszkodzenie komórek
spadek objętości wyrzutowej serca
przyspieszenie akcji serca
niewydolność krążenia
Zwężone tętnice wieńcowe powodują zachwianie równowagi tlenowej (dusznica bolesna, zawał serca, niewydolność lewokomorowa, zaburzenia rytmu serca, nagły zgon).
Mężczyźni wcześniej zapadają na choroby serca.
Czynniki ryzyka choroby wieńcowej:
czynniki niezależne od nas (płeć, wiek, przedział krytyczny)
czynniki zależne od nas (zaburzenia gospodarki tłuszczowej, nadciśnienie tętnicze, palenie papierosów, mała aktywność fizyczna, otyłość, cukrzyca, stres, nieprawidłowe odżywianie)
Należy unikać: Wskazane:
- alkohol - kasza, ryż
- czerwone mięso - makaron
- słodycze - ryby
- tłuszcze zwierzęce - częste posiłki ale mniej obfite
- przejadanie się - dużo wody mineral niegazowanej
- ciemne pieczywo
- dużo warzyw i owoców
KARDIOLOGIA - wykład 26.04.2006 r.
Nadciśnienie tętnicze
Należy do najbardziej rozpowszechnionych chorób na świecie.
U osób starszych poniżej 60 r.ż. ok. 50% mężczyzn
40% kobiet
Nadciśnienie pierwotne: 90-95%
Częstość nadciśnienia: w krajach wysokorozwiniętych
Większa częstość nadciśnienia występuje o osób mieszkających w miastach
a nie na wsi.
Zbyt duże spożywanie soli, siedzący tryb życia, nadwaga, hiperglikemia mogą doprowadzić do nadciśnienia.
Ciśnienie młodych kobiet jest mniejsze w stosunku do mężczyzn.
Jest częstsze u kobiet niż u mężczyzn.
Ujawnia się później, ma łagodniejszy przebieg i występuje mniej powikłań niż u mężczyzn.
Etiopatogeneza:
Nadciśnienie ma złożoną etiologię, jest to zespół zaburzeń hemodynamicznych.
Na nadciśnienie wpływają:
uwarunkowania genetyczne
właściwości osobnicze
wpływ środowiska (hałas, nadużywanie soli, leki, palenie tytoniu, niedobór potasu i wapnia, otyłość, alkohol)
Ciśnienie tętnicze jest siłą wzajemnego naporu ściany tętnic i przepływającego strumienia krwi.
Ciśnienie tętnicze charakteryzuje się ustawiczną zmiennością, zależy od, np.: pory dnia, aktywności fiz. Zależy od prawidłowej sprawności serca i tętniczek oporowych.
Otyłość:
U osób otyłych zwiększona jest pojemność minutowa, wyrzutowa i objętość krwi.
Występuje przerost m sercowego. U osób otyłych głównie mężczyzn występuje
bezdech senny, zwiększona aktywność współczulna.
Alkohol:
Jego wpływ jest złożony.
Bezpośrednio po wypiciu spada ciśnienie (ale w niewielkiej ilości).
Po wypiciu 30g etanolu ciśnienie zwiększa się.
Picie większej ilości alkoholu wyraźnie podwyższa ciśnienie.
Klasyfikacja ciśnienia powyżej 18 r. ż:
Ciśn optymalne |
Ciśn skurczowe mniejsze jak 120 |
Ciśn mniejsze jak 80 |
Ciśn wysokie prawidłowe |
Mniejsze 130 130-139 |
Mniejsze jak 85 85-89 |
Nadciśn tętnicze I okres II okres III okres |
160-179 większe jak 180 |
100-109 większe jak 110 |
Nadciśn izolowane |
Większe jak 140 |
Mniejsze jak 90 |
Nadciśn oporne (jeżeli skojarzymy 3 leki ze sobą i nie uzyskamy zmniejszenia ciśn) |
|
|
Nadciśn złośliwe:
Któremu towarzyszą zmiany na dnie oka.
I okres - zwężenie tętnic, lekki ucisk żył przez tętnicę w miejscu skrzyżowania
II okres - uogólnione zwężenie, stwardnienie naczyń tętniczych oraz
poszerzenie żył, mogą pojawić się ogniska zwyrodnieniowe
III okres - oprócz w/w, jeszcze wybroczyny i ogniska o charakterze wysięku
IV okres - obrzęk tarczy nerwu wzrokowego
Powikłania nadciśnienia:
przerost m sercowego ma wpływ na ch wieńcowe i ch niedokrwienne
zwiększony opór obwodowy
występuje przed jak i po przebytym zawale
uszkodzenie naczyń - w aorcie dochodzi do usztywnienia, utraty elastyczności ściany, co może towarzyszyć powstawaniu tętniaka
udar mózgu - najpoważniejszy skutek nadciśn (większość udarów występuje w godzinach rannych, po przebudzeniu, kiedy ciśnienie jest wyższe)
Chorzy z nadciśnieniem tętniczym w wielu starszym tracą białą istotę, co prowadzi do otępienia typu naczyniowego.
U dzieci ma charakter wtórny później pierwotny.
Przyczyna nadciśnienia wtórnego:
doustne środki antykoncepcyjne
leki
nadczynność kory nadnerczy
Zapobieganie:
prawidłowe żywienie
zmniejszenie zużycia soli i alkoholu
umiarkowana aktywność fiz
edukacja chorego i jego rodziny
higieniczny tryb życia
odpowiednia długość wypoczynku
Przeciwwskazania do ćw:
worki pod oczami
ćw izometryczne
zaburzenia koordynacji ruchowej
szumy w uszach
Wskazane są:
ćw izotoniczne
spacery
bieganie
pływanie
jazda na rowerze
Nie wskazane jest nurkowanie, powinno się pływać z głową nad wodą!
Ograniczenie usprawniania zjazdów narciarskich ze względu na niska temp
i duże wysokości.
Należy unikać gwałtownego rozpoczęcia ćw, nie stosować krótkotrwałych wysiłków o dużej intensywności.
Najważniejsze jest bezpieczeństwo chorego!
Niewydolność serca - rehabilitacja
Niewydolność serca jest najpoważniejszą, najczęstszą przyczyną niesprawności.
Jest chorobą przewlekłą, zwiększa się wraz z wiekiem, towarzyszą temu niewydolności nerek i cukrzyca.
Gry pojemność min, ciśn tętnicze nie wystarczają do pokrycia potrzeb metabolicznych.
Niewydolność prawo- i lewokomorowa, niewydolność zastojowa serca.
Etiologia:
choroba wieńcowa
nadciśnienie
infekcje, np.: wirusowe, enzymatyczne, zapalenie m sercowego
wady zastawkowe
zatrucie alkoholem
po napromieniowaniu
zwłóknienie m serca
niewydolność spowodowana ... m sercowego
Objawy niewydolności lewokomorowej:
łatwe meczenie
wyczerpanie nawet po wykonaniu łatwego zadania
kaszel w nocy
duszność napadowa
ochłodzenie kończyn i kołatanie serca
zawroty lub omdlenia przy wysiłku
bóle dusznicowe
utrata masy ciała
zaniki mm
Objawy niewydolności prawokomorowej:
obrzęki na obwodzie
wodobrzusze
obrzęk tk podskórnej
brak łaknienia
nudności
przekrwienie twarzy, krwawienie z nosa
4 klasy tolerancji wysiłkowej wg NYHA:
I - nie powoduje nadmiernego zmęczenia, kołatania, bólu wieńcowego, ani ograniczenia aktywności fiz
II - ograniczenie niewielkie aktywności fiz, bez dolegliwości spoczynkowych, codzienne czynności, np.: wejście po schodach na 2 piętro, ścielenie łóżka powodują kołatanie i ból serca
III - znaczne ograniczenie aktywności fiz, bez dolegliwości w spoczynku, niewielki wysiłek powoduje uczucie zmęczenia i ból
IV - dolegliwości przy najmniejszym wysiłku również w spoczynku, chory przykuty jest do łóżka, nie zdolny do samodzielnego życia
Postępowanie rehabilitacyjne:
monitorowanie pacjenta (tętno i EKG)
spadek tolerancji wysiłku
Objawy:
hipotonia ortostatyczna (gwałtowna zmiana ciśn)
W I fazie może wystąpić wzrost masy ciała, co sprzyja występowaniu zmian zwyrodnieniowych narządu ruchu.
W niewydolności:
możliwe jest nagłe pogorszenie zdrowia
powikłanie lewokomorowe, obrzęk płuc
zaburzenia rytmu serca
migotanie przedsionków
powstają skrzepliny, zatory tętnic mózgowych (zatorowość płucna)
powoduje głębokie zmiany w ukł mm
objawem jest duszność wysiłkowa a później stała
dochodzi do zaburzeń mechaniki oddychania
występują lęki, zły stan psychiczny
Rehabilitacja w niewydolności:
Cel główny:
poprawa jakości życia i wydłużenie zycia
Cele cząstkowe:
poprawa tolerancji wysiłku
adaptacje do ograniczeń wynikających z zaawansowania choroby
spadek ryzyka powikłań
Należy pacjenta nauczyć prawidłowego oddychania, sposobu wstawania z łóżka, sposobu chodzenia po schodach.
Należy zwrócić uwagę na preferowanie wysiłku interwałowego - nie dłuższy niż 30s, odpoczynek dłuższy, odpowiednia pozycja wyjściowa.
Unikać wysiłków statycznych, dźwigania większych ciężarów, wysiłki niewskazane w złych warunkach klimatycznych, nie w porze nocnej.
Pacjent powinien odpoczywać w pozycji siedzącej.
W przypadku unieruchomienia pacjenta należy podnieść górną część ciała, unikać pozycji siedzenia ze zwisającymi nogami.
Ćwiczenia:
ćw oporowe (ale do 11-12 w skali Borga)
kontrola
monitorowanie
uwzględniające możliwości pacjenta
oddechowe
ogólnokoordynacyjne
interwałowy trening wytrzymałościowy, np.: marsz wolny na bieżni
ćw o małej intensywności
Skala BORGA (1-20):
Punkt |
Ocena ciężkości wysiłku |
1 2 3 7 8 9 10 11 13 15 17 19 20 |
bardzo lekki dość lekki dość ciężki ciężki bardzo ciężki wyjątkowo ciężki |
Skrajna postać niewydolności serca prowadzi do śmierci.
Ćw powinny rozpoczynać się dłuższą rozgrzewką i kończyć się ćw wyciszającymi.
Dusznica bolesna
To typowy ból wieńcowy o charakterze ciężaru, wywołany wysiłkiem, występuje w spoczynku, ból występuje częściej po obfitym dużym posiłku, przy ochłodzeniu oraz w stanach emocjonalnych.
Rodzaje:
Dusznica stabilna - nie zwiększa się jej częstotliwość
Dusznica związana z pozycją leżącą - pojawia się podczas snu
Dusznica niestabilna - trudna do przewidzenia, często w spoczynku
Inne rodzaje bólu zamostkowego:
Bóle osierdziowe - trwa dłużej niż ból wieńcowy, ma charakter kłujący, jest związany z oddychaniem i pozycją ciała
Bóle z aorty - przy ostrym rozwarstwieniu aorty, jest to rozdzierający ból
Bóle pozasercowe - wychodzi z przełyku lub śródpiersia, nie związany
z wysiłkiem
KARDIOLOGIA - wykład 24.05.2006 r.
Zasady postępowania rehabilitacji w kardiologii
Podział rehabilitacji:
szpitalna
poszpitalna
ambulatoryjna
Cele rehabilitacji szpitalnej:
zapobieganie skutkom bezruchu
osiągnięcie przez pacjenta większej wydolności fiz
przygotowanie pacjenta do samodzielnego życia
Przyczyny unieruchomienia:
szybka utrata sprawności fiz
brak aktywności ruchowej
Składniki zwiększenia sprawności fiz:
ćwiczenia
pionizacja
stopniowe zwiększanie aktywności ruchowej
obserwacja reakcji ukł krążenia
Warunki stabilizacji pacjenta:
nie może występować ból wieńcowy
nie może występować bradykardia albo tachykardia
nie mogą występować nowe zmiany
Ćwiczenia fiz:
najpierw ćwiczymy stawy rąk, stóp i łokciowe
ćw bierne
ćw czynne małych grup mm
ćw czynne wspomagane
ćw czynne dużych grup mm po pionizacji chorego (2-3 doba)
czas ćw - w pierwszym okresie 15 min/2 razy dziennie
aktywizacja ruchowa umożliwia wykonanie coraz to więcej czynności
ćw relaksacyjne u chorych pobudzonych
Stopnie uruchamiania pacjenta:
zmiana pozycji w łóżku
siadanie
siadanie z opuszczonymi NN
pionizacja na łóżku
chodzenie przy łóżku
chodzenie po pokoju
chodzenie po korytarzu
chodzenie po schodach
Kiedy szybko uruchamiamy:
niepowikłany przebieg choroby i leczenie
nie występują niedokrwienie m sercowego i dysfunkcja komór
dobra tolerancja wysiłku
czas trwania rehabilitacji szpitalnej ok. 10 dni
niskie ryzyko powikłań
Okres 7 - szybkie zdrowienie
Okres 7-10 dni - możliwe powikłania
Okres 10 dni - powikłania i mała tolerancja wysiłku
Jakie reakcję powodują, że musimy wstrzymać rehabilitację:
niewydolność krążenia
zmiany na sercu
bladnięcie
pocenie się
wzrost ciśn skurczowego i rozkurczowego a także spadek ciśn
wzrost częstości skurczu powyżej 130 ud
zmiany w EKG
Ważne:
bezpośrednia obserwacja chorego w czasie rehabilitacji
uwagi wpisujemy do karty pacjenta
Dalsza rehabilitacja:
w domu
w sanatorium
w ambulatorium
Parametry ćw:
obciążenie treningowe
czas trwania
częstotliwość wykonywania
odpowiednie warunki do prowadzenia
personel
Uwzględnione czynniki:
długość przebiegu rehabilitacji
indywidualizm
dostosowanie ćw do aktualnej zdolności chorego
informacja od pacjenta
nadzorowanie przebiegu i kontrolowanie wyników
próba wysiłkowa
Plan ćwiczeń to wspólne zadanie lekarza prowadzącego i fizjoterapeuty.
Rodzaje treningu i ćw fiz:
ćw w grupach na materacach (ćw ogólnousprawniające)
ćw oddechowe
ćw oporowe z użyciem ciężarków, taśm, atlasu
basen
gry sportowe
trening na argometrze rowerowym, na bieżni
trening marszowy na bieżni lub w terenie
Zasady stosowania ćw:
ćwiczą wszystkie grupy mm
równowaga między zginaczami a prostownikami
8-10 powtórzeń (dobieramy zgodnie ze stanem pacjenta)
stopniowanie wysiłku
ruch płynny, do pełnego wyprostu kończyn
między seriami minimum 2 min przerwy
przed wykonaniem ćw - rozciąganie
prawidłowy oddech
bolesność - przeciwwskazanie do wykonywania ćw
ćw oddechowe
ćw relaksacyjne
Ćw oporowe i siłowe:
najpierw małe ciężary
cel: zwiększanie masy i siły mm, wytrzymałości mm
korzyści w sferze psychicznej
nie zaleca się ciągnięcia i pochylania
istotne zmiany w funkcji mm szkieletowych i m sercowego
podwyższa się ciśn rozkurczowe
brak przeciwwskazań odnośnie stosowania tych ćw u kobiet i u osób starszych
Ćw w wodzie:
wykonujemy z osobami nie odczuwającymi lęku w wodzie
osoby muszą umieć dobrze pływać
duszność może nasilać się w środowisku wodnym
marsz w wodzie - większy wysiłek
należy unikać nagłych zmian pozycji w wodzie
stosujemy częste przerwy
1 etap - powolne chodzenie w wodzie
Ważne:
Nawet najmniejsza aktywność jest lepsza niż żadna!!!
Ćw na materacu:
przygotowanie do wysiłku ( ćw w pozycji leżącej, siedzącej, klęczącej, stojącej)
pod koniec ćw mierzymy tętno
na koniec pozycja leżąca (ćw oddechowe, ćw relaksacyjne)
Ćw w uzdrowiskach:
trening interwałowy na rowerze ( 4 min - obciążenia, 1 min - odpoczynku, 2 razy/dzień)
pomiary tętna
całodobowa obserwacja pacjenta