Dr Anna Malenda
Problem badawczy, inaczej pytanie badawcze, problem naukowy, problem naukowo-badawczy - pytanie dotyczące własności zjawisk czy procesów (dydaktyczno-wychowawczych w pedagogice) lub zależności między nimi, pozostające w danej dyscyplinie naukowej bez odpowiedzi, której poszukuje się na drodze dociekań empirycznych lub analiz teoretycznych.
PODZIAŁY PROBLEMÓW BADAWCZYCH
I. Bezpośrednio z definicji wynika jeden z podziałów problemów badawczych. Mianowicie:
- pytania badawcze dotyczące wartości zmiennych charakteryzujących przedmioty, zjawiska, procesy, które zainteresowały badacza (W jakim zakresie nauczyciele historii stosują na lekcjach gry dydaktyczne?);
- pytania badawcze dotyczące relacji między zmiennymi odnoszącymi się do rzeczywistości edukacyjnej i wychowawczej, głównie związków przyczynowo-skutkowych, np. Jaki jest wpływ stosowania przez nauczycieli historii, gier dydaktycznych na zainteresowanie uczniów tą dziedziną wiedzy? (pytanie to dotyczy związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy stosowaniem gier dydaktycznych a zainteresowaniem uczniów historią).
II. Inną klasyfikacją jest wyróżnienie (analogiczne do podziału pytań w logice);
- pytań rozstrzygnięcia, czyli takich, które rozpoczynają się od partykuły „czy” i mają tylko dwie odpowiedzi właściwe: „tak” lub „nie”;
- pytań dopełnienia, czyli wszystkich pozostałych pytań, rozpoczynających się np. od słów: „kiedy”, „dlaczego”, „kto” (lub „co”).
III. Wyodrębnia się także problemy badawcze postawione jako:
- pytania zamknięte, czyli takie, co do których określone są możliwe odpowiedzi; wśród tych pytań pojawić się mogą zarówno pytania dopełnienia, jak i rozstrzygnięcia;
- pytania otwarte, które nie wyznaczają zbioru odpowiedzi i tym samym pozwalają na wiele różnych odpowiedzi.
IV. Ponadto w literaturze jest mowa o formułowaniu w badaniach jednego lub więcej problemów głównych (naczelnych), które określają charakter problemów szczegółowych (podporządkowanych); aby rozstrzygnąć pytanie główne, należy najpierw znaleźć odpowiedzi na pytania szczegółowe.
Formułowanie problemów badawczych jest jednym z istotnych etapów badań naukowych, gdyż uściśla zainteresowania badacza (określone dotychczas, wcześniej jako przedmiot badań), wyznacza przebieg dalszych badań, stanowiąc punkt wyjścia do stawiania hipotez, a także podstawę doboru adekwatnych metod i technik gromadzenia i analizy danych.
Niepełne rozumienie istoty pojęcia problemu badawczego i zagadnień z nim związanych prowadzi do nieporozumień i jest źródłem błędów popełnianych - zwłaszcza przez początkujących badaczy - w fazie koncepcyjnej badań, a w rezultacie także i wykonawczej.
1. Mylne jest utożsamianie problemu badawczego z przedmiotem badań. Problem badawczy to pytanie, jakie stawia badacz pod adresem interesującego go przedmiotu, którym może być jakiś obiekt, osoba, rzecz, zjawisko czy proces. Jeśli kogoś interesują aktywizujące metody nauczania, to stanowią one przedmiot badań. Badacz może postawić pytanie: Czy metody aktywizujące stanowią dominującą formę edukacji wczesnoszkolnej? lub Jaka jest zależność między stosowaniem aktywizujących metod nauczania na lekcjach matematyki w gimnazjum a osiągnięciami szkolnymi uczniów? lub Jaka jest wiedza nauczycieli akademickich na temat aktywizujących metod nauczania? itp. Tak więc podanie przedmiotu badań nie określa jednoznacznie problemów badawczych. Ponadto, gdy ktoś twierdzi, iż „bada problem subkultur młodzieżowych”, używa pojęcia „problem” w potocznym jego rozumieniu, nie będąc jednak w zgodzie z językiem nauki, z metodologią. Można to zdanie uznać za skrótowe sformułowanie problemu, jednak de facto nie jest wiadome, jakie aspekty zjawiska subkultur młodzieżowych interesują badacza, z jakiego punktu widzenia chciałby poddać je badaniom.
2. Problem badawczy określa obszar pewnej niewiedzy, co nie jest równoznaczne z dostrzeganiem przez badacza braków w swojej wiedzy. Jeśli sformułowane przez badacza pytania dotyczą nie znanego mu dorobku danej wiedzy (np. pedagogiki), ale istniejącego i powszechnie dostępnego, to pytania te są problemami tzw. dydaktycznymi lub subiektywnie badawczymi, nie zaś naukowo-badawczymi. Znajomość literatury przedmiotu ukazującej osiągnięcia interesującej badacza dziedziny nauki stanowi podstawę do stawiania wartościowych poznawczo problemów naukowych.
3. Błąd może badacz popełnić, uznając każde pytanie za problem badawczy. Tymczasem - co wynika explicite z definicji - problemem badawczym nie jest pytanie, którego ma na celu uzyskanie gotowej na nie odpowiedzi, bez wykonania określonych czynności badawczych, bez własnej pracy badacza. Tego rodzaju pytania nazywane są informacyjnymi i najczęściej dotyczą pojedynczych zjawisk, faktów, zdarzeń itp., zadawane są konkretnym osobom - uczniom, nauczycielom, rodzicom itd. ( Czy bierzesz udział w zajęciach pozalekcyjnych?, Jakie znasz pozycje literatury na temat ideologii edukacyjnych?, Co stanowiło główny powód podjęcia przez Panią/ Pana studiów podyplomowych w zakresie terapii pedagogicznej? ).
Warto zauważyć, iż możliwe jest zastąpienie pytań informacyjnych pytaniami badawczymi. Przykładowo, jeśli badacz skieruje do nauczyciela-polonisty pytanie: Czy premiujesz oceną przejawy twórczego myślenia uczniów na lekcjach języka polskiego?, oczekując przy tym gotowej na nie odpowiedzi, to zadane pytanie jest pytaniem informacyjnym. Jeśli natomiast badacz sformułuje pytanie w nieco odmienny sposób: Czy nauczyciel języka polskiego premiuje oceną przejawy twórczego myślenia uczniów na lekcjach języka polskiego? i przy tym sam podejmie starania, wysiłek uzyskania odpowiedzi na to pytanie, obserwując lekcje prowadzone przez danego nauczyciela, to wówczas pytanie staje się problemem badawczym.
4. Wśród problemów badawczych zdarzyć się mogą tzw. pytania źle postawione, czyli takie, na które każda odpowiedź jest prawdziwa, bądź też każda jest fałszywa. Formułując tego typu pytania, badacz przyjmuje jakiś stanu rzeczy, który nie istnieje. Przykładowo, pytanie: W jakim stopniu na wynik egzaminu wstępnego na studia ekonomiczne miały wpływ pobierane przez zdających korepetycje? byłoby pytaniem źle postawionym, gdyby zdający nie korzystali z korepetycji. Pytanie: Jakie założenia wychowania pragmatycznego przyjął J. F. Herbart? oparte na fałszywym założeniu ma tzw. charakter jawny.
Przyczyn pojawiania się pytań źle postawionych upatruje się w różnych względach pozapoznawczych, jakie mogą być bliskie badaczowi, np. powszechne jest przekonanie, że pomyślny wynik egzaminu wstępnego na studia ekonomiczne jest efektem pobierania korepetycji. Badacz może też mieć mylne wyobrażenia o badanych, np. może błędnie uważać, że interesują się oni danym zagadnieniem i dlatego za celowe uznaje badanie ich opinii na ten temat, tymczasem badani opinii takich nie mają, gdyż dana sprawa ich w rzeczywistości nie interesuje, jednak zapytani odpowiadają na pytania - np. kierując się życzliwością dla badacza.
5. Praktyka edukacyjna pokazuje, że początkujący badacze popełniają błąd polegający na dobieraniu problemu badawczego do metody czy techniki badawczej, np. student uważa, że przeprowadzenie ankiety lub napisanie monografii nie jest czasochłonne, co pozwoli na terminowe przygotowanie pracy dyplomowej, więc szuka problemu, jaki mógłby w ten sposób rozwiązać. Niewątpliwie jest to odwrócenie kolejności czynności badawczych, świadczące o nierozumieniu istoty naukowego procesu badawczego.
6. Niektórzy autorzy za problem badawczy uznają taki, który wyraża wyłącznie relacje między zjawiskami (zależności między zmiennymi). Tym samym pomniejszają pole badawcze o rozwiązywanie problemów dotyczących własności zjawisk czy procesów zachodzących w rzeczywistości edukacyjnej i jednocześnie znaczących dla jej rozwoju, np. Co decydowało o wprowadzeniu przez uczelnie wyższe systemu bolońskiego?; Jakie są przejawy agresji uczniów klas początkowych?; W jaki sposób nauczyciele tworzą wewnątrzszkolny system oceniania?. Rzeczywistość społeczna jest na tyle złożona, że ograniczanie badań pedagogicznych do sprawdzania zależności między zmiennymi wyklucza wiele istotnych i jednocześnie interesujących dla pedagoga obszarów badawczych.
7. W literaturze znaleźć też można inny przykład pomniejszenia pola badawczego:na problem badawczy nakładany jest wymóg jego empirycznej sprawdzalności. Czym wówczas są teoretyczne rozważania, które niejednokrotnie stają się przyczynkiem do rozwoju danej dyscypliny naukowej (w przypadku pedagogiki np. prace prof. B. Suchodolskiego)?
Powszechna zgodność panuje co do doniosłości problemu badawczego w procesie badań naukowych. Akcentuje się przy tym, iż na co dzień zwykło się nie poświęcać zbyt wiele uwagi poprawności stawianych przez siebie pytań, skupiając się na poprawności odpowiedzi. Tymczasem dobrze postawione pytanie - w tym przypadku problem badawczy - może mieć znaczący wpływ na trafność poszukiwanych twierdzeń. Dlatego tak ważne jest poprawne sformułowanie problemu badawczego, a sprzyja temu:
- dociekliwe studiowanie literatury przedmiotu, które daje badaczowi zasób informacji na temat interesującego go przedmiotu badań, zaznajamia z wynikami podobnych badań, wyposaża w ogólną wiedzę z danej dyscypliny naukowej; pozwala przy tym na uniknięcie podjęcia problemów już - choćby częściowo - rozwiązanych;
- kontakt badacza z dziedziną rzeczywistości społecznej, którą chce badać (np. problemy związane z relacjami interpersonalnymi w klasie szkolnej łatwiej zauważy nauczyciel aniżeli badacz z zewnątrz); doświadczenie zdobywane w praktyce edukacyjnej pozwala badaczowi dostrzec ważne kwestie związane z procesem dydaktyczno-wychowawczym, potrzeby społeczne, co niweluje możliwość kierowania się przez badacza wyłącznie osobistymi pragnieniami;
- zainteresowanie badacza podejmowanymi problemami, które - w aspekcie poszukiwania odpowiedzi na pytania badawcze - stawia go w korzystniejszej sytuacji aniżeli wtedy, gdyby narzucono mu problem badawczy;
- intuicja badacza, jego inwencja twórcza, inteligencja.
Badacz może sformułować taki a nie inny problem, będący punktem wyjścia zarówno do empirycznych badań, jak i teoretycznych dociekań, kierując się własnymi zainteresowaniami, czując potrzebę ulepszenia otaczającej rzeczywistości, a także mając na względzie znaczenie otrzymanych wyników badań własnych dla rozwoju wiedzy z zakresu danej dziedziny nauki.
Jednakże zawsze musi wystrzegać się wymienionych wcześniej błędów oraz pamiętać, że każdy poprawnie postawiony problem badawczy musi być usytuowany na tle dotychczasowego dorobku wiedzy oraz precyzyjnie sformułowany, co jest rozumiane jako przestrzeganie poprawności logicznej pytania, ściśle określającej zakres niewiedzy w nim zawartej.
1
4