WYGAŚNIĘCIE ZOBOWIĄZAŃ
O wygaśnięciu zobowiązania mówimy celem oznaczenia sytuacji, w której wierzyciel traci możność domagania się od dłużnika spełnienia świadczenia określonej treści, natomiast ten przestaje być zobowiązany do zadośćuczynienia jego roszczeniu. Wśród przesłanek wygaśnięcia zobowiązania możemy wprowadzić podstawowy podział na te, w przypadku zaistnienia których interes wierzyciela zostaje zaspokojony oraz takie, w przypadku których do zaspokojenia wierzyciela nie dochodzo. W obrębie tej pierwszej grupy wyróżniamy:
Wykonanie zobowiązania zgodnie z jego treścią;
Spełnienie świadczenia odszkodowawczego jako surogatu pierwotnego przedmiotu świadczenia;
Świadczenie w miejsce wypełnienia (omawiane już przez nas);
Potrącenie;
Odnowienie;
Złożenie do depozytu sądowego;
W ramach drugiej możemy wskazać zwłaszcza:
Niemożliwość następcza świadczenia z przyczyn, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności;
Zwolnienie z długu;
Rozwiązanie stosunku prawnego;
Ziszczenie się warunku lub nadejście terminu.
Ad. 1 Odnowienie
Art. 506. § 1. Jeżeli w celu umorzenia zobowiązania dłużnik zobowiązuje się za zgodą wierzyciela spełnić inne świadczenie albo nawet to samo świadczenie, lecz z innej podstawy prawnej, zobowiązanie dotychczasowe wygasa (odnowienie).
§ 2. W razie wątpliwości poczytuje się, że zmiana treści dotychczasowego zobowiązania nie stanowi odnowienia. Dotyczy to w szczególności wypadku, gdy wierzyciel otrzymuje od dłużnika weksel lub czek.
Odnowienie jest umową zawartą między stronami istniejącego stosunku obligacyjnego. Poprzez jej zawarcie dłużnik zobowiązuje się za zgodą wierzyciela spełnić inne świadczenie albo to samo ale w ramach innej podstawy prawnej. Umowa taka skutkuje wygaśnięciem dotychczasowego zobowiązania i to już z chwilą jej zawarcia a nie dopiero wykonania. To odróżnia odnowienie od datio in solutum. Z punktu widzenia losów zobowiązania pierwotnego przy odnowieniu jest obojętne to czy świadczenie z nowo zawartej umowy w ogóle kiedykolwiek będzie spełnione.
Odnowienie może polegać, bądź to na zmianie w obrębie elemetu przedmiotu świadczenia, bądź to w obrębie jego prawnej podstawy.
Art. 506 §2 k.c. wprowadza domniemanie, że zmiana treści dotychczasowego zobowiązania nie jest w razie wątpliwości uważana za odnowienie. Dotyczy to zwłaszcza modyfikacji odnoszących się do czasu, miejsca, sposobu świadczenia, wysokości oprocentowania, sposobu zabezpieczenia, a także wręczenia weksla lub czeku. Warto zaznaczyć, że SN stoi na rygorystycznym stanowisku w zakresie wykładni art. 506 §2 k.c.
Skutkiem odnowienia jest wygaśnięcie co do zasady praw związanych z dotychczasowym zobowiązaniem w tym zabezpieczeń. Dotyczy to zwłaszcza poręczenia i hipoteki, chyba że podmiot dający zabezpieczenie wyrazi zgodę na jego dalsze trwanie.
Ad. 2 Potrącenie
Kolejnym przypadkiem instytucji prowadzącej do wygaśnięcia zobowiązania jest potrącenie. Mianem tym określamy postać kompensacyjnego umorzenia wierzytelności przysługujących względem siebie tym samym podmiotom. Żadna ze stron nie uzyska efektywnego świadczenia, natomiast zobowiązania ich zredukują się do wysokości wierzytelności niższej. Możemy mówić o potrąceniu umownym oraz ustawowym. To pierwsze odbywa się na zasadzie swobody umów. Między wierzycielami dochodzi do zawarcia umowy, której przedmiotem jest wzajemne umorzenie ich zobowiązań.
Potrącenie ustawowe to takie, które realizuje się nie na podstawie zgodnych oświadczeń woli stron ale w oparciu o przepisy ustawy. W poszczególnych porządkach prawnych znane są różne modele potrącenia w zależności od rodzaju zdarzenia wywołującego taki skutek prawny. Może ono następować ex lege z chwilą ziszczenia się wszystkich jego przesłanek normatywnych. Może również wymagać konstytutywnego orzeczenia albo decyzji. Może wreszcie, jak w prawie polskim, realizować się poprzez jednostronne oświadczenie woli uprawnionego podmiotu.
W modelu polskim potrącenie realizuje się poprzez oświadczenie woli jednego z wierzycieli skierowane do drugiego. Staje się ono skuteczne z chwilą uznania go za złożone w rozumieniu art. 60 k.c. Nie jest konieczna zgoda na potrącenie wyrażona przez druga stronę. Oświadczenie takie może być złożone również w ramach toczącego się procesu. Trzeba wszakże pamiętać o dwóch podstawowych sprawach. Otóż po pierwsze: pełnomocnictwo procesowe nie wystarcza do skutecznego potrącenia wierzytelności mocodawcy. Mamy tu bowiem do czynienia z czynnością o charakterze materialnoprawnym, natomiast w konfiguracji procesowej odwołujemy się dopiero do jej skutków przywoływanych w drodze zarzutu. Po wtóre: trzeba pamiętać, że musi być ono złożone drugiemu wierzycielowi. Pełnomocnik procesowy z reguły nie będzie miał umocowania do przyjęcia takiego oświadczenia ze skutkiem prawnym wobec swego mocodawcy.
Przesłanki potrącenia ustawowego są następujące:
2 osoby muszą być względem siebie równocześnie dłużnikami i wierzycielami. Jedynie wyjątkowo w grę wchodzi potrącenie realizowane przez osoby nie pozostające względem siebie w tego rodzaju stosunku (np. poręczyciel - 883 §1 k.c., dłużnik przelanej wierzytelności - art. 513 k.c.);
Wierzytelności muszą być jednorodzajowe co do przedmiotu - wierzytelności pieniężne względnie opiewające na rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku. Dopuszcza się potrącenie wierzytelności pieniężnych w różnych walutach. Zachodzi wówczas konieczność przerachowania;
Obie wierzytelności muszą być wymagalne (odroczenie udzielone przez sąd lub nieodpłatnie przez wierzyciela nie wyłącza potrącenia). Potrącenie jest dopuszczalne również wówczas, gdy wierzytelność przysługująca wobec podmiotu potrącającego nie jest jeszcze wymagalna, o ile termin spełnienia świadczenia zastrzeżono na jego rzecz. Skoro bowiem wolno mu świadczyć wcześniej, czemuż miałby nie móc dokonać kompensaty. Ważne natomiast, by wymagalna była wierzytelność przysługująca wobec drugiej strony
2005.10.12 wyrok SN III CK 90/05 LEX nr 187036
1. Chociaż z treści art. 498 k.c. można by wnosić, że przesłankę wymagalności odnosi się do obu wierzytelności, to powszechnie przyjmuje się, że tylko wierzytelność potrącającego, czyli strony aktywnej, powinna być wymagalna. Ograniczenie warunku wymagalności tylko do wierzytelności strony aktywnej znajduje uzasadnienie w samej konstrukcji potrącenia. Potrącenie jest bowiem równoznaczne z przymusowym zaspokojeniem wierzytelności przysługującej osobie, która składa oświadczenie woli, a egzekucja wierzytelności niewymagalnej nie może być prowadzona. Dokonując potrącenia strona płaci równocześnie swój dług, a skoro według art. 457 k.c. termin spełnienia świadczenia w razie wątpliwości poczytuje się za zastrzeżony na korzyść dłużnika, to co do zasady nie ma przeszkód, by zobowiązany spłacił dług przed terminem. Dlatego potrącenie z wierzytelnością jeszcze niewymagalną jest dopuszczalne, wystarczy by wobec potrącającego istniała oraz by świadczenie mogło być spełnione. Dłużnik nie może więc sprzeciwić się ściągnięciu wymagalnego długu powołując się na to, że jego wierzytelność wzajemna wobec wierzyciela egzekwującego jest jeszcze niewymagalna.
2. Do przejęcia długu w drodze umowy między dłużnikiem a osobą trzecią (art. 519 § 2 pkt 1 k.c.) dochodzi na podstawie samej umowy (solo consensu). Skuteczność tej umowy wymaga zgody wierzyciela na jej zawarcie. Brak zgody wierzyciela nie prowadzi do nieważności umowy, lecz powoduje, że czynność przejęcia długu jest czynnością kulejącą o zawieszonej bezskuteczności, która nie wywołuje żadnych skutków prawnych od początku. Zgoda wierzyciela może być wyrażona zarówno przed zawarciem umowy o przejęcie długu, jak i po jej zawarciu (art. 63 § 1 k.c.). Zgoda w postaci potwierdzenia ma moc wsteczną od chwili zawarcia umowy o przejęcie długu. Odmowa wyrażenia zgody przez wierzyciela powoduje bezskuteczność umowy przejęcia długu, a jednocześnie zobowiązuje osobę trzecią, która w umowie z dłużnikiem zobowiązała się przejąć dług, do odpowiedzialności za to, że wierzyciel nie będzie żądał od dłużnika spełnienia świadczenia. (art. 521 § 2 k.c.).
Obie wierzytelności powinny być zaskarżalne. W rzeczywistości wystarcza, by zaskarżalna była wierzytelność przysługująca temu, kto chce skorzystać z potrącenia, choćby wierzytelność drugiej strony wobec niego samego nie była zaskarżalna. Skoro wolno mu spełnić świadczenie na poczet wierzytelności zaskarżalnej, to tak samo wolno mu doprowadzić do jej umorzenia z przysługującą mu wierzytelnością wzajemną. Druga strona jedynie na tym zyska, nigdy nie mogłaby bowiem przymusu zaspokoić przysługującej jej wierzytelności. Przedawnienie nie stoi na przeszkodzie potrąceniu, jeśli w czasie, kiedy ziściły się przesłanki potrącenia przedawnienie jeszcze nie nastąpiło.
Wierzytelność nie zalicza się do jednej z kategorii wyłączonych ustawą od potrącenia, a obejmujących: Wierzytelności nieulegające zajęciu, o dostarczenie środków utrzymania, wynikające z czynów niedozwolonych, co do których zakaz taki wynika z przepisów szczególnych.
Skutkiem potrącenia ustawowego jest umorzenie się ze skutkiem ex tunc obu wierzytelności w granicach wierzytelności niższej. Niweczy się w ten sposób skutki zwłoki oraz opóźnienia.
Ad. 3 Złożenie do depozytu sądowego
W przypadkach prawem przewidzianych dłużnik może zwolnić się od zobowiązania nie poprzez spełnienie świadczenia a poprzez złożenie jego przedmiotu do depozytu sądowego. Zwolnienie takie nie ma wszakże charakteru definitywnego. Zasadą jest bowiem uprawnienie dłużnika do podjęcia depozytu. Uprawnienie takie po jego stronie niweczy jednak zwrócenie się o zwrot przedmiotu depozytu przez wierzyciela. Aby doprowadzić do definitywnego zwolnienia się ze zobowiązania, jeśli wierzyciel nie podjął depozytu, świadczący winien wystąpić z powództwem o ustalenie ważnego złożenia depozytu. Podstawę prawną stanowi tu art. 470 k.c. w zw. z art. 189 k.p.c.
Ad. 4 Zwolnienie z długu
Jest umową zawieraną w oparciu o art. 508 k.c. Konieczne są oświadczenia woli obu stron. Bez zgody dłużnika zwolnienie nie jest przeto możliwe. Obowiązuje forma pochodna oświadczeń woli stron
Art. 467. Poza wypadkami przewidzianymi w innych przepisach dłużnik może złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego:
1) jeżeli wskutek okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności, nie wie, kto jest wierzycielem, albo nie zna miejsca zamieszkania lub siedziby wierzyciela;
2) jeżeli wierzyciel nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych ani przedstawiciela uprawnionego do przyjęcia świadczenia;
3) jeżeli powstał spór, kto jest wierzycielem;
4) jeżeli z powodu innych okoliczności dotyczących osoby wierzyciela świadczenie nie może być spełnione.
Art. 486. § 1. W razie zwłoki wierzyciela dłużnik może żądać naprawienia wynikłej stąd szkody; może również złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego.
§ 2. Wierzyciel dopuszcza się zwłoki, gdy bez uzasadnionego powodu bądź uchyla się od przyjęcia zaofiarowanego świadczenia, bądź odmawia dokonania czynności, bez której świadczenie nie może być spełnione, bądź oświadcza dłużnikowi, że świadczenia nie przyjmie.
Art. 468. § 1. O złożeniu przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego dłużnik powinien niezwłocznie zawiadomić wierzyciela, chyba że zawiadomienie napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody. Zawiadomienie powinno nastąpić na piśmie.
§ 2. W razie niewykonania powyższego obowiązku dłużnik jest odpowiedzialny za wynikłą stąd szkodę.
Art. 469. § 1. Dopóki wierzyciel nie zażądał wydania przedmiotu świadczenia z depozytu sądowego, dłużnik może przedmiot złożony odebrać.
§ 2. Jeżeli dłużnik odbierze przedmiot świadczenia z depozytu sądowego, złożenie do depozytu uważa się za niebyłe.
orzeczenia sądów
Art. 470. Ważne złożenie do depozytu sądowego ma takie same skutki jak spełnienie świadczenia i zobowiązuje wierzyciela do zwrotu dłużnikowi kosztów złożenia.
1