SKUTKI NIEWYKONANIA LUB NIENALEŻYTEGO WYKONANIA ZOBOWIĄZANIA
Pojęcie niewykonania zobowiązania. Odpowiedzialność kontraktowa.
O niewykonaniu zobowiązania mówimy wówczas, gdy dłużnik nie spełnia świadczenia wynikającego z treści stosunku obligacyjnego, przez co podlegający ochronie interes wierzyciela nie zostaje zaspokojony. W sytuacji takiej wierzycielowi przysługują roszczenia różnego rodzaju. Pierwszym i podstawowym jest możność domagania się od dłużnika spełnienia świadczenia zgodnie z jego treścią przy zastosowaniu przymusu państwowego. Mówimy wówczas o realnym wykonaniu zobowiązania.
Zamiast (gdy realne wykonanie zobowiązania nie jest możliwe bądź nie leży w interesie wierzyciela) a niekiedy obok roszczenia o spełnienie świadczenia występuje roszczenie o naprawienie szkody. Mamy wówczas do czynienia z zastąpieniem - w ramach tego samego stosunku obligacyjnego - świadczenia pierwotnego, wtórnym - o charakterze odszkodowawczym. Mówimy tu o odpowiedzialności kontraktowej. Sformułowanie to nie jest ścisłe i może prowadzić do przekłamań. W gruncie rzeczy nie chodzi tutaj o odpowiedzialność za naruszenie zobowiązania umownego, ale jakiegokolwiek istniejącego już wcześniej zobowiązania bez względu na jego źródło.
Przesłankami odpowiedzialności kontraktowej są:
niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika;
szkoda w majątku wierzyciela;
związek przycznowo-skutkowy między elementami a i b;
wina
Ad. A
Niewykonanie zobowiązania zostało powyżej wyjaśnione. Wykonanie nienależyte to takie, które pozostaje w sprzeczności z art. 354 k.c. i w związku z tym, pomimo spełnienia świadczenia, narusza uzasadniony interes wierzyciela. Może tu chodzić o spełnienie świadczenia w nieprawidłowym miejscu, czasie, do rąk osoby nieuprawnionej.
Ad. B
Szkoda opiewa zarówno na damnum emergens jak i lucrum cessans. W praktycę w grę wejdzie najczęściej wartość nieuzyskanego świadczenia (pomniejszonego ewentualnie o własne świadczenie wierzyciela), wydatki poniesione w celu zapobieżenia szkodzie bądź ograniczenia jej skutków, utracone zyski z przedmiotu świadczenia bądź dalszych transakcji, jakie wierzyciel miał zrealizować na bazie tego przedmiotu.
Ad. C
Chodzi tu jedynie o przyczynowość adekwatną w rozumieniu art. 361 §2 k.c.
Ad. D
Odpowiedzialność zachodzi jedynie wówczas, gdy niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest wynikiem okoliczności objętych odpowiedzialnością dłużnika. Wskazuje się, że dłużnik odpowiada za kilka typowych grup zdarzeń:
działania i zaniechania własne;
działania i zaniechania osób, przy których pomocy dłużnik zobowiązanie wykonywa bądź którym wykonanie zobowiązania powierza;
działania i zaniechania przedstawiciela ustawowego;
dzialania i zaniechania wykraczające poza nakreślony standard, o ile wynika to z postanowień ustawy bądź czynności prawnej.
Odpowiedzialność kontraktowa oparta została na zasadzie winy. Jest to jednak wina domniemana, co wynika wprost z konstrukcji art. 471 k.c. i użytych tam słów „chyba że”. W rezultacie to nie wierzyciel dochodzący naprawienia szkody będzie musiał winę dłużnika wykazać, ale przeciwnie - dłużnik będzie zmuszony udowodnić, że winy nie ponosi.
Przesłanka winy nie została wprost tak nazwana w ustawie. Przepis mówi bowiem o niezachowaniu należytej staranności (art. 472 k.c.), co z kolei oznacza odesłanie do art. 355 k.c. Przepis ten odwołuje się do staranności wymaganej w stosunkach danego rodzaju. Oceny trzeba tu dokonywać w oparciu o wzorce obiektywne. Chodzi więc o oczekiwania kierowane pod adresem typowej osoby znajdującej się w sytuacji takiej jak dłużnik. Bez znaczenia pozostają natomiast możliwości danego, konkretnego dłużnika.
W doktrynie wskazuje się na możliwość stopniowania winy. Podstawowy podział obejmuje winę umyślną i nieumyślną a w ramach tej ostatniej: lekkomyślność i niedbalstwo.
Z art. 473 k.c. wynika, że strony mogą mocą swoich oświadczeń woli zmodyfikować ustawowe zasady odpowiedzialności. Swoboda umów sięga tu bardzo daleko. Mogą odpowiedzialność dłużnika rozszerzyć aż do odpowiedzialności o charakterze absolutnym (nie doznającej wyjątków) bądź też ograniczyć - z zastrzeżeniem zakazu wyłączenia odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną z winy umyślnej.
Zauważyć należy, że zasada winy działa jedynie tam, gdzie dłużnik odpowiada za własne działania lub zaniechania. W pozostałych przypadkach odpowiedzialność jego oparta jest na zasadzie ryzyka. Nie może bowiem uniknąć jej wykazując brak culpam in elligendo.
NIEMOŻLIWOŚĆ ŚWIADCZENIA NASTĘPCZA
Niemożliwość świadczenia następcza jest szczególnym przypadkiem niewykonania zobowiązania przez dłużnika. Chodzi tutaj o takie sytuacje, w których świadczenie - obiektywnie rzecz biorąc - nie może zostać spełnione. Okoliczności skutkujące takim stanem rzeczy musiały jednak powstać dopiero po powstaniu zobowiązania.
Sporne jest czy do kategorii tej można zaliczać przypadki także tzw. gospodarczej niemożliwości świadczenia.
Skutki następczej niemożliwości świadczenia zależne są od tego czy wynika ona z przyczyn, za które odpowiada dłużnik, czy też nie. W tym drugim przypadku zobowiązanie wygasa. Jeśli jednak przedmiotem świadczenia była rzecz, która została zbyta, utracona lub uszkodzona wierzyciel będzie mógł domagać się jej surogatów. Dojdzie zatem do zmiany dotychczasowego stosunku obligacyjnego w zakresie przedmiotu świadczenia.
Specyficzna sytuacja występuje przy umowach wzajemnych. Jako że świadczenia obu stron są ze sobą sprzężone w całość, wygasa także zobowiązanie drugiej strony, mimo że ono samo niemożliwym nie jest. Jeśli zostało już spełnione strony dokonają rozliczeń na zasadzie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.
Jeśli świadczenie jest niemożliwe tylko częściowo, świadczenie drugiej strony będzie zredukowane w odpowiedniej części. Strona taka może jednak odstąpić od umowy w całości, jeśli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia.
Jeśli niemożliwość świadczenia jest następstwem okoliczności objętych odpowiedzialnością dłużnika, mamy w gruncie rzeczy do czynienia ze szczególnym przypadkiem niewykonania zobowiązania z art. 471 k.c. Wówczas pierwszoplanową rolę odegra obowiązek odszkodowawczy. Pomimo braku wyraźnej podstawy prawnej obowiązek surogacji rozciąga się także i na te sytuacje. Wynika to z wnioskowania a fortiori oraz treści regulacji prawnej odnoszącej się do niemożliwości niezawionionej. Nie sposób wszak racjonalnie utrzymywać, że wolą ustawodawcy było sytuację dłużnika ponoszącego odpowiedzialność ukształtować korzystniej aniżeli tego, który winy nie ponosi. Surogaty podlegają jednak wówczas zaliczeniu na należne wierzycielowi odszkodowanie, pomniejszając jego wartość.
Inaczej jest w zobowiązania wzajemnych. Wówczas wierzyciel może wybrać czy żądać na zasadach ogólnych naprawienia szkody lub surogatów (spełniając jednak własne świadczenie), czy też niwecząc więź obligacyjną odstąpić od umowy. W tej ostatniej sytuacji sam nie będzie miał obowiązku świadczyć. Nie pozbawia go to prawa do odszkodowania. Musi ono jednak uwzględniać to, co zaoszczędził na własnym świadczeniu.
OPÓŹNIENIE I ZWŁOKA
Art. 476. Dłużnik dopuszcza się zwłoki, gdy nie spełnia świadczenia w terminie, a jeżeli termin nie jest oznaczony, gdy nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela. Nie dotyczy to wypadku, gdy opóźnienie w spełnieniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Art. 477. § 1. W razie zwłoki dłużnika wierzyciel może żądać, niezależnie od wykonania zobowiązania, naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.
§ 2. Jednakże gdy wskutek zwłoki dłużnika świadczenie utraciło dla wierzyciela całkowicie lub w przeważającym stopniu znaczenie, wierzyciel może świadczenia nie przyjąć i żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.
Art. 478. Jeżeli przedmiotem świadczenia jest rzecz oznaczona co do tożsamości, dłużnik będący w zwłoce odpowiedzialny jest za utratę lub uszkodzenie przedmiotu świadczenia, chyba że utrata lub uszkodzenie nastąpiłoby także wtedy, gdyby świadczenie zostało spełnione w czasie właściwym.
Art. 479. Jeżeli przedmiotem świadczenia jest określona ilość rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, wierzyciel może w razie zwłoki dłużnika nabyć na jego koszt taką samą ilość rzeczy tego samego gatunku albo żądać od dłużnika zapłaty ich wartości, zachowując w obu wypadkach roszczenie o naprawienie szkody wynikłej ze zwłoki.
Art. 480. § 1. (190) W razie zwłoki dłużnika w wykonaniu zobowiązania czynienia, wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, żądać upoważnienia przez sąd do wykonania czynności na koszt dłużnika.
§ 2. (191) Jeżeli świadczenie polega na zaniechaniu, wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, żądać upoważnienia przez sąd do usunięcia na koszt dłużnika wszystkiego, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił.
§ 3. (192) W wypadkach nagłych wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, wykonać bez upoważnienia sądu czynność na koszt dłużnika lub usunąć na jego koszt to, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił.
Art. 481. § 1. Jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
§ 2. Jeżeli stopa odsetek za opóźnienie nie była z góry oznaczona, należą się odsetki ustawowe. Jednakże gdy wierzytelność jest oprocentowana według stopy wyższej niż stopa ustawowa, wierzyciel może żądać odsetek za opóźnienie według tej wyższej stopy.
§ 3. W razie zwłoki dłużnika wierzyciel może nadto żądać naprawienia szkody na zasadach ogólnych.
O prawidłowym wykonaniu zobowiązania możemy mówić jedynie wówczas, gdy dłużnik świadczenie swe spełnił w czasie właściwym. Jeśli nie: sytuację możemy kwalifikować w dwojaki sposób. Jeśli przekroczenie terminu jest wynikiem przyczyn, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność, mówimy o zwłoce. W pozostałych przypadkach - o opóźnieniu. Ustawodawca także i w tej mierze podąża konsekwentnie drogą wytyczoną w art. 471 k.c. Domniemywa się, że opóźnienie jest zwłoką. Ciężar dowodu okoliczności odmiennej obarcza dłużnika.
Opóźnienie nie rodzi dla dłużnika żadnych szczególnych konsekwencji za wyjątkiem możliwości wdrożenia przez wierzyciela przymusu państwowego celem uzyskania świadczenia. Odmiennie przedstawia się sytuacja w przypadku długu pieniężnego. Wierzyciel może bowiem w takim przypadku domagać się zapłaty odsetek. Roszczenie o zapłatę odsetek nie jest uzależnione od wysokości czy choćby faktu poniesienia szkody. Obojętne z punktu widzenia przesłanek jego realizacji są również przyczyny opóźnienia.
Odmiennie przedstawia się sytuacja w przypadku zwłoki. I tak:
wierzyciel może domagać się spełnienia świadczenia wedle zasady realnego wykonania zobowiązania;
wierzyciel może domagać się od dłużnika naprawienia szkody na zasadzie art. 471 k.c. Co do zasady odszkodowanie winno rekompensować szkodę wynikłą z nieterminowego wykonania zobowiązania. Jeśli jednak na skutek zwłoki świadczenie utraciło dla wierzyciela znaczenie całkowicie lub w przeważającym stopniu, może on świadczenia nie przyjąć i domagać się naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.'
Gdy przedmiotem świadczenia jest rzecz oznaczona co do tożsamości zwłoka dłużnika sprawia, że odpowiada on za tzw. casus mixtus. Odpowiada za utratę lub uszkodzenie rzeczy, choćby były dziełem przypadku, chyba że wykaże, że taki stan rzeczy nastąpiłby również w razie terminowego wykonania zobowiązania.
Wierzycielowi przysługuje prawo tzw. wykonania zastępczego.
Jeżeli przedmiotem świadczenia są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku wierzyciel może na koszt dłużnika nabyć taką ich ilość, na jaką opiewa zobowiązanie. Może również żądać od dłużnika zapłaty ich wartości. Uprawnienia te pozostają bez wpływu na możliwość dochodzenia zapłaty odszkodowania;
Jeśli świadczenie polega na czynieniu a zarazem nie wymaga osobistej aktywności dłużnika wierzyciel może żądać od sądu upoważnienia go do dokonania określonej czynności na koszt dłużnika. W nagłych przypadkach może dokonać wykonania zastępczego nie zwracając się o upoważnienie. Regulacja ta pozostaje bez wpływu na roszczenie odszkodowawcze.;
Jeśli świadczenie polega na zaniechaniu wierzyciel może wystąpić o upoważnienie do usunięcia na koszt dłużnika tego, co ten zdziałał wbrew treści swego zobowiązania.
Do modyfikacji odpowiedzialności dłużnika dochodzi w przypadku umów wzajemnych. Wierzycielowi przysługują wszystkie opisane powyzej uprawnienia. Równocześnie jednak, ścisły normatywny związek między świadczeniami obu stron przemawia za przyznaniem wierzycielowi intensywniejszej ochrony, Wyraża się ona w możliwości doprowadzenia do zniesienia węzła obligacyjnego, poprzez odstąpienie od umowy.
Art. 491. § 1. Jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy. Może również bądź bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź też po jego bezskutecznym upływie żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.
§ 2. Jeżeli świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia, uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługujące drugiej stronie ogranicza się, według jej wyboru, albo do tej części, albo do całej reszty nie spełnionego świadczenia. Strona ta może odstąpić od umowy w całości, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce.
Wymaga ono wcześniejszej notyfikacji dłużnikowi obejmującej wyznaczenie odpowiedniego terminu dodatkowego z zagrożeniem, iż w razie jego bezskutecznego upływu wierzyciel będzie mógł od umowy odstąpić. Jeśli świadczenia obu stron są podzielne a zwłoka dłużnika dotyczy tylko części jego świadczenia, wierzyciel może od umowy odstąpić w odniesieniu do tej części albo całej reszty świadczenia a od całości jedynie wówczas, gdyby częściowe wykonanie nie miało dla niego znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo znany dłuznikowi zamierzony cel umowy.
Wierzyciel może odstąpić od umowy bez wyznaczania dodatkowego terminu, jeżeli uprawnienie do odstąpienia od umowy zastrzeżono na wypadek niewykonania zobowiązania w terminie ściśle określonym oraz gdy świadczenie po terminie nie miałoby dla drugiej strony znaczenia ze względu na właściwość zobowiązania albo na zamierzony cel umowy wiadomy stronie będącej w zwłoce.
Odstąpienie działa ex tunc tj. z mocą wsteczną znosi więź obligacyjną między stronami. Odmienną ocenę odnięść trzeba do zobowiązań trwałych. Tam odstąpienie jest równoznaczne w skutkach z wypowiedzeniem i działa ex nunc. Strona, która od umowy odstąpiła zobowiązana jest zwrócić kontrahentowi to co na mocy umowy otrzymała. Sama może natomiast żądać zwrotu tego co świadczyła oraz naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.
W przypadku rozliczeń każdej ze stron służy prawo zatrzymania do czasu, dopóty druga strona nie zaofiaruje lub nie zabezpieczy własnego świadczenia.
ZWŁOKA WIERZYCIELA
W zwłoce może pozostawać nie tylko dłużnik ale i wierzyciel, który wszak w myśl art. 354 §2 k.c. ma obowiązek współdziałać przy wykonaniu zobowiązania. O zwłoce wierzyciela mówimy wówczas, gdy uchyla się on od przyjęcia świadczenia zaofiarowanego przez dłużnika zgodnie z jego zobowiązaniem bądź też odmawia takiego zachowania, które stanowi warunek wykonania zobowiązania. Aby można było mówić o zwłoce wierzyciela, zachowania te nie mogą znajdować usprawiedliwienia w okolicznościach danego przypadku. Mówi się o braku uzasadnionego powodu stwarzanych przeszkód.
Art. 486. § 1. W razie zwłoki wierzyciela dłużnik może żądać naprawienia wynikłej stąd szkody; może również złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego.
§ 2. Wierzyciel dopuszcza się zwłoki, gdy bez uzasadnionego powodu bądź uchyla się od przyjęcia zaofiarowanego świadczenia, bądź odmawia dokonania czynności, bez której świadczenie nie może być spełnione, bądź oświadcza dłużnikowi, że świadczenia nie przyjmie.
Zwłoka wierzyciela nie skutkuje wygaśnięciem zobowiązania. Rodzi jednak skutki prawne korzystne dla dłużnika, który:
Może świadczyć do depozytu sądowego;
Może domagać się naprawienia wynikłej stąd szkody;
Nie ponosi ujemnych konswekwencji własnej zwłoki czy opóźnienia, co nie dotyczy jednak - jak wskazują niektórzy - odpowiedzialności za casus mixtus
KARA UMOWNA
Omawiając problematykę odszkodowawczą nie można pominąć kary umownej. Chodzi tu o dodatkowe zastrzeżenie umowne, znajdujące oparcie w zasadzie swobody umów oraz art. 483 k.c. Może ono dotyczyć niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania o charakterze niepieniężnym. Postanowienie przeciwne byłoby sprzeczne z ustawą a przez to nieważne. Opiewa natomiast na obowiązek zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej. Celem tej instytucji jest zagwarantowanie realnego wykonania zobowiązania poprzez odwołanie się do motywacji o charakterze finansowym. Realizacja takiego roszczenia jest uproszczona w porównaniu z realizacją roszczeń odszkodowawczych sensu stricto. Wierzyciel nie ma tu obowiązku wykazywać wysokości szkody a jak twierdzi SN także i faktu jej poniesienia. Obowiązek zapłaty następowałby zatem już z samą chwilą nastąpienia określonego umową zdarzenia.
Funkcje:
Kompensacyjna;
Represyjna;
Stymulacyjna;
Symplifikacyjna (uproszczenie dochodzenia roszczeń.
Przesłanki:
Skuteczne zastrzeżenie kary w umowie;
Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania.
Przesłanki negatywne:
Brak szkody (problematyczna);
Brak winy
Rodzaje kar:
Wyłączna (uwaga: nie wyłącza dochodzenia odszkodowania w wyższej kwocie na zasadach ogólnych, jeżeli szkoda wyrządzona została umyślnie);
Zaliczalna;
Alternatywna (prawo wyboru wierzyciela);
kumulatywna
Kara umowna co do zasady wyłącza zatem domaganie się naprawienia szkody na zasadach ogólnych. Strony mogą jednakże umówić się odmiennie.
Ustawodawca dopuszcza miarkowanie zastrzeżonej kary, gdy jest ona rażąco wygórowana lub zobowiązanie w znacznej części wykonano. Miarkowanie jest wyrazem działania postulatu słuszności i sprawiedliwości kontraktowej. Miarkowanie dopuszczalne jedynie na wniosek. Z chwilą spełnienia świadczenia prawo żądania redukcji kary umownej upada, chyba że świadczenie nastąpi z zastrzeżeniem zwrotu (art. 411 pkt. 1 k.c.).
1