WYKŁAD 25.08.2008 r.

1. Przejęcie długu

Zmiana w obrębie stosunku obligacyjnego możliwa jest nie tylko po stronie wierzyciela ale i dłużnika. Może ona polegać na tym, że w miejsce dotychczasowego dłużnika wstąpi inna osoba, natomiast dłużnik pierwotny będzie ze zobowiązania zwolniony. Może stać się jednak i tak, że obok pierwotnego dłużnika pojawi się inny odpowiedzialny obok niego i solidarnie z nim. W tym pierwszym przypadku mówimy o przejęciu długu. W drugim - o tzw. kumulatywnym przystąpieniu do długu. Kodeks cywilny reguluje w sposób kompleksowy jedynie przejęcie długu. Regulacja kumulatywnego przystąpienia do długu ma charakter fragmentaryczny i nie wyczerpuje ogółu możliwości wykorzystania tej instytucji oraz jej pełnego reżimu prawnego.

Przejęcie długu jest umową. Występuje w dwu wariantach konstrukcyjnych. Wariant I. to umowa zawarta między dłużnikiem a przejemcą za zgodą wierzyciela. Wariant II. - umowa między wierzycielem a przejemcą za zgodą dotychczasowego dłużnika.

Zgoda w obu wariantach ma charakter zgody osoby trzeciej w rozumieniu art. 63 k.c. Zastosowanie znajdzie zatem regulacja wskazanego przepisu z wyjątkiem postanowień dotyczących formy. Tu przepisy art. 519 i n. k.c. zawierają wyczerpującą regulację prawną o charakterze lex specialis.

Zastosowanie art. 63 k.c. oznacza, że zgoda może być wyrażona przed, w trakcie bądź po zawarciu umowy. W tym ostatnim wypadku ma moc wsteczną od chwili zawarcia. Do momentu udzielenia bądź odmowy udzielenia zgody mamy do czynienia z bezskutecznością zawieszoną. Ma ona jednak charakter zmodyfikowany w przypadku, gdy chodzi o zgodę wierzyciela. Jej odmowa nie skutkuje bowiem nieważnością umowy przejęcia długu, ale jej konwersją w umowę o zwolnienie dłużnika.

IV CK 305/05 wyrok SN 2005.12.21

LEX nr 394005

1. Zgodę wierzyciela na przejęcie długu (art. 519 § 2 pkt 2 w zw. z art. 522 k.c.) może stanowić pisemne wezwanie przejemcy długu do wykonania zobowiązania. Również wytoczenie powództwa przeciwko przejemcy długu o spełnienie świadczenia z umowy przejęcia długu stanowi udzielenie przez wierzyciela zgody na to przejęcie.

2. Odpowiedzialność z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia ma charakter subsydiarny i wchodzi w grę tylko wówczas, gdy nie ma innej podstawy odpowiedzialności, w szczególności wynikającej z umowy. Przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu nie służą do konstruowania na ich podstawie odpowiedzialności dłużnika, która ma zastępować jego odpowiedzialność z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, gdy wierzyciel bądź w ogóle nie opiera żądania na tej podstawie, bądź nie wykazał przesłanek uzasadniających takie żądanie.

3. Gdyby roszczenie dochodzone w sprawie nie miało podstawy w stosunku zobowiązaniowym, to dla przyjęcia odpowiedzialności pozwanego względem powoda na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, konieczne jest wykazanie przez powoda (art. 6 k.c.), że pozwany wzbogacił się jego kosztem.

III CK 302/05 wyrok SN 2005.11.29

LEX nr 466009

Zgoda dłużnika na przejęcie długu przez osobę trzecią na podstawie umowy z wierzycielem może być wyrażona w dowolny sposób.

Zgodnie z art. 520 k.c. każda ze stron umowy o przejęcie długu może wyznaczyć osobie, której zgoda jest potrzebna termin do jej udzielenia. Jego bezskuteczny upływ jest równoznaczny z odmową zgody. Zgoda wierzyciela wymaga - podobnie jak samo przejęcie długu - dochowania formy pisemnej pod rygorem nieważności. Zgoda dłużnika może być wyrażona w formie dowolnej.

W braku zgody dłużnika umowę uważa się za niezawartą. Umowa taka jest zatem bezskuteczna. W przypadku, gdy zgody miałby udzielić wierzyciel jej brak sprawia, że umowa przejęcia długu wywołuje skutki unormowane w art. 392 k.c.

Umowa przejęcia długu rodzi skutki jedynie podmiotowe. Nie wpływa natomiast na charakter prawny ani treść dotychczasowego zobowiązania. Skutkiem przejęcia długu jest jednak wygaśnięcie poręczenia oraz zabezpieczeń w postaci ograniczonych praw rzeczowych zabezpieczających dług pierwotnego dłużnika. Podmiotowi udzielającemu zabezpieczenia nie jest wszak obojętna osoba dłużnika. Utrzymanie zabezpieczenia przy zmianie podmiotowej po stronie dłużnika wymaga przeto jego zgody.

Umowa przejęcia długu ma charakter abstrakcyjny. Przejemca nie może powołać się wobec wierzyciela na zarzuty wynikające ze stosunku podstawowego łączącego go z dotychczasowym dłużnikiem z wyjątkiem zarzutów znanych wierzycielowi.

2007.05.17 wyrok SN III CSK 438/06 LEX nr 274253

Przepis art. 519 § 1 k.c. i następne realizują model sukcesyjnego (translatywnego) przejęcia długu, który to model tym różni się od modelu nowacyjnej zmiany dłużnika, że zmiana dłużnika w odniesieniu do długu w wysokości określonej w umowie przejęcia nie narusza tożsamości dotychczasowego zobowiązania. Przejemca określonego długu zwalnia z długu, w zakresie określonym umową przejęcia dotychczasowego dłużnika, z zachowaniem jednak tożsamości przejmowanego zobowiązania i bez zmiany jego podmiotowej konfiguracji, w zakresie długu nieobjętego umową przejęcia.

2005.10.12 wyrok SN III CK 90/05 LEX nr 187036

1. Chociaż z treści art. 498 k.c. można by wnosić, że przesłankę wymagalności odnosi się do obu wierzytelności, to powszechnie przyjmuje się, że tylko wierzytelność potrącającego, czyli strony aktywnej, powinna być wymagalna. Ograniczenie warunku wymagalności tylko do wierzytelności strony aktywnej znajduje uzasadnienie w samej konstrukcji potrącenia. Potrącenie jest bowiem równoznaczne z przymusowym zaspokojeniem wierzytelności przysługującej osobie, która składa oświadczenie woli, a egzekucja wierzytelności niewymagalnej nie może być prowadzona. Dokonując potrącenia strona płaci równocześnie swój dług, a skoro według art. 457 k.c. termin spełnienia świadczenia w razie wątpliwości poczytuje się za zastrzeżony na korzyść dłużnika, to co do zasady nie ma przeszkód, by zobowiązany spłacił dług przed terminem. Dlatego potrącenie z wierzytelnością jeszcze niewymagalną jest dopuszczalne, wystarczy by wobec potrącającego istniała oraz by świadczenie mogło być spełnione. Dłużnik nie może więc sprzeciwić się ściągnięciu wymagalnego długu powołując się na to, że jego wierzytelność wzajemna wobec wierzyciela egzekwującego jest jeszcze niewymagalna.

2. Do przejęcia długu w drodze umowy między dłużnikiem a osobą trzecią (art. 519 § 2 pkt 1 k.c.) dochodzi na podstawie samej umowy (solo consensu). Skuteczność tej umowy wymaga zgody wierzyciela na jej zawarcie. Brak zgody wierzyciela nie prowadzi do nieważności umowy, lecz powoduje, że czynność przejęcia długu jest czynnością kulejącą o zawieszonej bezskuteczności, która nie wywołuje żadnych skutków prawnych od początku. Zgoda wierzyciela może być wyrażona zarówno przed zawarciem umowy o przejęcie długu, jak i po jej zawarciu (art. 63 § 1 k.c.). Zgoda w postaci potwierdzenia ma moc wsteczną od chwili zawarcia umowy o przejęcie długu. Odmowa wyrażenia zgody przez wierzyciela powoduje bezskuteczność umowy przejęcia długu, a jednocześnie zobowiązuje osobę trzecią, która w umowie z dłużnikiem zobowiązała się przejąć dług, do odpowiedzialności za to, że wierzyciel nie będzie żądał od dłużnika spełnienia świadczenia. (art. 521 § 2 k.c.).

2. Kumulatywne przystąpienie do długu

Od przejęcia długu odróżniać trzeba kumulatywne przystąpienie do długu. Nie powoduje ono zwolnienia z długu dotychczasowego dłużnika, ale sprawia, że obok niego w dotychczasowym stosunku obligacyjnym pojawia się dłużnik nowy, odpowiadający wespół z nim solidarnie. Dłużnik przystępujący odpowiada za własny dług. Odróżnia go to od poręczyciela, który odpowiada za dług cudzy.

Źródłem przystąpienia do długu może być umowa lub ustawa i zdarzenie prawne w niej wymienione. Umowa przystąpienia do długu nie została wprost przewidziana w k.c., co nie oznacza, by nie mogła zostać zawarta. Przeciwnie, jej zawarcie jest dopuszczalne na zasadzie art. 353¹ k.c. Może wystąpić w różnych wariantach a więc dojść do skutku między dłużnikiem i przystępującym lub wierzycielem a przystępującym. Do jej zawarcia nie jest konieczna zgoda drugiej ze stron stosunku obligacyjnego. Byłoby to zbędne, skoro sytuacja prawna żadnej z nich nie ulega pogorszeniu na skutek dokonanego przystąpienia. W. Czachórski jest jednak odmiennego zdania, wymóg zgody wywodząc z analogicznego stosowania przepisów o przejęciu długu.

W wariancie ustawowym kumulatywne przystąpienie do długu wiąże się z nabyciem przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym bądź gospodarstwa rolnego. Z mocy art. 55⁴ k.c. nabywca taki odpowiada solidarnie ze zbywcą za zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa lub gospodarstwa, chyba że działał w dobrej wierze tj. w chwili nabycia nie wiedział o ich istnieniu mimo zachowania należytej staranności. Odpowiedzialność nabywcy jest jednak ograniczona do wartości przedmiotu nabycia wedle stanu z chwili jego dokonania oraz cen z chwili zaspokojenia wierzyciela. Przesłankę dobrej wiary musi tym razem udowodnić nabywca a nie odwrotnie.

3. Ochrona wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika

Szanse wierzyciela na uzyskanie realnego zaspokojenia przedstawiałyby się mało realnie, gdyby nie przyznać mu ochrony przed nielojalnymi zakusami dłużnika. Ten ostatni może wszak - celem uniknięcia odpowiedzialności - wyzbyć się majątku doprowadzając do wystąpienia bądź pogłębienia własnej niewypłacalności.

Uniknięciu wynikających stąd problemów służy instytucja prawna określana mianem skargi pauliańskiej. Została ona uregulowana w art. 527 i n. k.c. Konstrukcyjnie przybiera ona postać roszczenia o zaskarżenie czynności dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli. Roszczenie to kieruje się p-ko osoby trzeciej, która na skutek czynności prawnej dłużnika uzyskała korzyść majątkową. Celem jego jest uzyskanie możliwości przeprowadzenia egzekucji przeciwko osobie niebędącej dłużnikiem jednakże tylko co do niektórych spośród składników jej majątku a mianowicie tych, które wyszły z majątku dłużnika bądź do niego nie weszły. Zaskarżenie czynności nie powoduje jej nieważności. Nie ma zatem wpływu na sytuację prawną podmiotów innych aniżeli realizujący ochronę wierzyciel. Mamy więc tutaj do czynienia z bezskutecznością względną. Roszczenie, o którym mowa, można realizować na dwa sposoby - w drodze powództwa bądź zarzutu podniesionego przeciwko osobie trzeciej.

Art. 527. § 1. Gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.

§ 2. Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności.

§ 3. Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

§ 4. ⁽²⁰¹⁾ Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

Przesłanki skargi przedstawiają się następująco:

1. Czynność prawna dłużnika nastąpiła z pokrzywdzeniem wierzycieli;

2. Osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową;

3. Związek przyczynowo-skutkowy między elementami z pkt. 1 i2;

4. Istnienie wierzytelności po stronie uprawnionego;

5. Świadomość pokrzywdzenia wierzycieli po stronie dłużnika;

6. Świadomość lub możność jej powzięcia odnośnie okoliczności z pkt. 5 po stronie osoby trzeciej.

Ad. 1

Pojęcie czynności prawnej rozumieć trzeba szeroko. W grę wchodzą tutaj różnego rodzaju czynności w tym również czynność rozporządzająca zwrotnego przeniesienia własności rzeczy na skutek odwołania darowizny, podział majątku wspólnego małżonków, ale także czynności związane z toczącym się procesem w szczególności ugoda. Czynność jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeśli w jej wyniku określone prawo majątkowe wyszło z majątku dłużnika bądź do niego nie weszło wskutek czego dłużnik stał się niewypłacalny bądź niewypłacalny w stopniun wyższym aniżeli dotychczas.

Ad. 2

Wskutek czynności prawnej dłużnika osoba trzecia musi uzyskać korzyść majątkową co sprowadza się do zwiększenia aktywów lub zmniejszenia pasywów, jakkolwiek w orzecznictwie bywają głosy, zgodnie z którymi o sytuacji takiej można mówić i tam, gdzie saldo w gruncie rzeczy pozostaje bez zmian, bowiem za uzyskane prawo zapłacono jego ekwiwalent.

Ad. 4

Podmiot realizujący roszczenie musi być wierzycielem dłużnika. Nie jest konieczne, by wierzytelność była już wymagalna. Wskazuje się, że zastosowania art. 527 i n. k.c. nie można zawężać do wierzytelności prywatnoprawnych. Ze skargą można występować również celem ochrony zobowiązań publicznoprawnych np. podatków, składek ZUS.

Ad. 5

Dłużnik musi działać ze świadomością pokrzywdzenia swych wierzycieli. Nie jest natomiast konieczne, by nosił się z takim zamiarem. Ciężar dowodu tej przesłanki obarcza wierzyciela. Zadanie ułatwia domniemanie z art. 529 k.c.

Art. 529. Jeżeli w chwili darowizny dłużnik był niewypłacalny, domniemywa się, iż działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. To samo dotyczy wypadku, gdy dłużnik stał się niewypłacalny wskutek dokonania darowizny.

Ad. 6

Osoba trzecia musi mieć wiedzę bądź możność a zarazem powinność jej powzięcia w odniesieniu do stanu świadomości dłużnika. Przesłanka ta bywa jednak rozmiękczana przez ustawodawcę. I tak:

System nie chroni rozporządzeń nieodpłatnych.

System kreuje domniemanie wiedzy osoby trzeciej o stanie świadomości dłużnika, jeśli osoby te należą do grona bliskich dłużnika bądź są przedsiębiorcami pozostającymi z nim w stałych stosunkach gospodarczych.

Art. 528. Jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

Ochrona realizowana jest w drodze zarzutu lub powództwa. Jeśli osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko nabywcy, jeśli ten wiedział o podstawach uznania czynności dlużnika za bezskuteczną albo rozporządzenie było nieodpłatne.

Art. 530. Przepisy artykułów poprzedzających stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy dłużnik działał w zamiarze pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli. Jeżeli jednak osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową odpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną tylko wtedy, gdy osoba trzecia o zamiarze dłużnika wiedziała.

Art. 531. § 1. Uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli następuje w drodze powództwa lub zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową.

§ 2. W wypadku gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne.

Art. 532. Wierzyciel, względem którego czynność prawna dłużnika została uznana za bezskuteczną, może z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej dochodzić zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły.

Art. 533. Osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, może zwolnić się od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela żądającego uznania czynności za bezskuteczną, jeżeli zaspokoi tego wierzyciela albo wskaże mu wystarczające do jego zaspokojenia mienie dłużnika.

Art. 534. Uznania czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną nie można żądać po upływie lat pięciu od daty tej czynności.

Wyzbycie się korzyści przez osobę trzecią w warunkach uzasadniających uwzględnienie skargi uzasadnia rozliczenia między wierzycielem a osobą trzecią oparte na konstrukcji kondykcji. Uchwała

z dnia 12 czerwca 2008 r.

Sąd Najwyższy

III CZP 55/08

Odpłatne zbycie przez osobę trzecią w toku procesu wytoczonego na podstawie art. 527 § 1 k.c. przedmiotów majątkowych, objętych zaskarżoną czynnością prawną dłużnika, może uzasadniać roszczenie wierzyciela na podstawie art. 405 i nast. k.c. o zwrot korzyści uzyskanych przez osobę trzecią w wyniku zbycia.

OSNC 2009/7-8/95, Biul.SN 2008/6/9

Wyrok

z dnia 9 marca 2007 r.

Sąd Najwyższy

V CSK 473/06

Stosunek bliskości, o którym mowa w art. 527 § 3 k.c., może wynikać także ze sporadycznych kontaktów gospodarczych pomiędzy dłużnikiem działającym z pokrzywdzeniem wierzyciela a osobą trzecią, którym towarzyszą innego rodzaju relacje o charakterze majątkowym lub niemajątkowym.

OSNC 2008/2/27, Biul.SN 2007/7/11, M.Prawn. 2008/9/477, M.Prawn. 2008/19/1042

278801

---