UMOWY CYWILNOPRAWNE - zmiany podmiotowe w obrębie stosunku obligacyjnego
Jakkolwiek regułą jest, że stosunek obligacyjny trwa od początku do końca w niezmienionej konfiguracji podmiotowej, niekiedy sytuacja może ukształtować się odmienne. Zmiana po stronie dłużnika bądź wierzyciela może wynikać zarówno z czynności prawnych jak i innego rodzaju zdarzeń. Warto zwrócić uwagę na dziedziczenie, które zakresem swym obejmuje zarówno długi jak i wierzytelności przysługujące zmarłemu. Wskutek dziedziczenia, w jego miejsce wstępują zatem do stosunku obligacyjnego spadkobiercy. Następstwo takie może wynikać również z różnego rodzaju norm szczególnych. Z sytuacją taką mamy do czynienia w przypadku umowy najmu i normy z art. 691 k.c.
Instytucjami prawnymi o najbardziej doniosłym znaczeniu są tutaj jednak: przelew wierzytelności, subrogacja legalna oraz przejęcie długu. Godzi się zauważyć, że prawo polskie wyodrębniając szczególną kategorię umów wzajemny równocześnie nie przewiduje wstąpienia uno actu w całościową sytuację prawną jednej ze stron takiej umowy. Skutek taki wymaga łącznego zrealizowania wszystkich przesłanek prawnej skuteczności cesji oraz przejęcia długu.
Umowa przelewu.
uwagi ogólne
U. przelewu jest czynnością prawną rozporządzającą dochodzącą do skutku między zbywcą wierzytelności (cedentem) a jej nabywcą (cesjonariuszem). Jej skutkiem prawnym jest przejście prawa podmiotowego, jakim jest wierzytelność z cedenta na cesjonariusza. Podobnie jak w przypadku umowy przenoszącej własność, taki i o cesji możemy mówić w nawiązaniu do dwu jej wariantów. Wariant 1. to umowa o podwójnym skutku - zobowiązująco - rozpozporządzająca. Wariant 2. stanowi natomiast - umowa rozporządzająca. W przypadku tej drugiej ważność rozporządzenia ustawa uzależnia od istnienia zobowiązania w wykonaniu którego przelew jest dokonywany.
Umowa cesji ma charakter konsensualny, kauzalny oraz w zasadzie nieformalny. Jedynie, gdy wierzytelność jest stwierdzona pismem jej przelew winien nastąpić w tej samej formie. Forma zastrzeżona została tutaj jedynie pod rygorem ograniczeń dowodowych.
Co do zasady cesja jest dopuszczlna z mocy ustawy. Zgodna dłużnika nie jest przesłanką jej skuteczności.
I ACa 146/08 wyrok s.apel. 2008.04.03
w Poznaniu
LEX nr 466416
1. Do obrotu wekslami in blanco przed ich wypełnieniem należy stosować przepisy Kodeksu cywilnego o przelewie, co oznacza, że przeniesienie praw z nie wypełnionego weksla nie może nastąpić na zasadach prawa wekslowego. W rezultacie nabycie weksla in blanco, bez indosu jest możliwe tylko ze skutkami przelewu, tj. z wyłączeniem art. 10 Prawa wekslowego i tym bardziej art. 17 Prawa wekslowego.
2. Wobec tego, iż kolejny posiadacz weksla in blanco nabywa jedynie te prawa, które przysługiwały bezpośredniemu wierzycielowi dłużnika wekslowego, chcąc wypełnić weksel musi się ściśle stosować do pierwotnej umowy (deklaracji wekslowej) i respektować wolę wystawcy weksla.
3. Umowa przelewu ma charakter kauzalny i skutkiem pierwotnego braku prawidłowej przyczyny lub jej następczego upadku jest bezwzględna nieważność przelewu (art. 510 § 2 k.c.).
I ACa 7/07 wyrok s.apel. 2007.03.20
w Poznaniu
LEX nr 298417
1. Ubezpieczyciel nie może uwolnić się od odpowiedzialności na tej tylko podstawie, iż został oszukany przez ubezpieczającego.
2. Nieważność umowy, którą przelew wierzytelności ma zabezpieczać, powoduje z mocy art. 510 § 2 k.c. nieważność samego przelewu.
3. Z istoty przelewu wierzytelności wynika, że poza zmianą osoby wierzyciela nie ulega zmianie treść przelanej wierzytelności, a zatem w wyniku takiej czynności prawnej nie może ulec pogorszeniu pozycja prawna dłużnika.
Przesłanki dopuszczalności
Zasadą jest cedowalność wierzytelności. Niedopuszczalność cesji stanowi natomiast wyjątek wchodzący w grę jedynie w razie ziszczenia się przesłanek ustawowych w postaci:
Zakazów bądź ograniczeń cesji wynikających z ustawy (tak np. art. 449 k.c., 595 §1 k.c, 602 §1 k.c. i 912 k.c. (prawo dożywocia);
Zakazów lub ograniczeń wypływających z właściwości zobowiązania - są takie wierzytelności, które ze względu na swą naturę nie mogą być przedmiotem obrotu. Warto zwrócić uwagę na wierzytelność wynikającą z poręczenia czy renty (w odniesieniu do rat jeszcze niewymagalnych), którego akcesoryjny charakter stoi w sprzeczności z cesją;
Zakazów bądź ograniczeń wynikających z umowy. Umowę taką określamy mianem pactum de non cedendo. Wbrew ogólnej regule z art. 57 k.c. jest ona dopuszczalna i skuteczna również wobec osób trzecich w tym i cesjonariusza z zastrzeżeniem:
Art. 514. Jeżeli wierzytelność jest stwierdzona pismem, zastrzeżenie umowne, iż przelew nie może nastąpić bez zgody dłużnika, jest skuteczne względem nabywcy tylko wtedy, gdy pismo zawiera wzmiankę o tym zastrzeżeniu, chyba że nabywca w chwili przelewu o zastrzeżeniu wiedział.
Ogólna regulacja przelewu nie odnosi się do wierzytelności związanych z dokumentem na okaziciela lub zbywanych przez indos.
Przedmiotem cesji mogą być wierzytelności już istniejące ale i przyszłe, o ile można dostatecznie sprecyzować stosunek prawny, z którego dana wierzytelność może wyniknąć. Cesja ma wówczas charakter warunkowy i staje się w tym przypadku skuteczna dopiero z chwilą ziszczenia się wszystkich przesłanek determinujących jej powstanie.
Przedmiotem przelewu mogą być również zindywidualizowane części wierzytelności przyszłej. Zasadniczo (poza wyjątkami określonymi powyżej) nie ma znaczenia źródło, z którego dana wierzytelność wynika.
przelewu (art. 510 § 2 k.c.).
II CSK 445/07 wyrok SN 2008.02.20
OSNC 2009/5/72...
Przedmiotem przelewu mogą być zindywidualizowane części wierzytelności przyszłej.
Uchwała
z dnia 7 maja 2009 r.
Sąd Najwyższy
III CZP 18/09
Dopuszczalny jest przelew wierzytelności o odszkodowanie za wydanie decyzji administracyjnej odmawiającej współwłaścicielowi gruntu warszawskiego ustanowienia wieczystej dzierżawy lub prawa zabudowy, która uznana została za wydaną z naruszeniem prawa.
LEX nr 492372, Biul.SN 2009/5/7, Wspólnota 2009/21/45, M.Prawn. 2009/22/1229
492372
Dz.U.1964.16.93: art. 509
Dz.U.1945.50.279: art. 7; art. 9
I ACa 927/08 wyrok s.apel. 2008.12.30
w Poznaniu
LEX nr 518106
W sytuacji prawnej skuteczności przelewu wierzytelności przyszłej (wierzytelności nadziei), w umowie faktoringowej nie sposób nie brać pod uwagę, że cesjonariusz nabywa wierzytelność w takim stanie, w jakim znajduje się ona w chwili przejścia na nabywcę z powstaniem skutku rozporządzającego wcześniej zawartej umowy zobowiązującej do przeniesienia wierzytelności przyszłych (art. 510 § 1 k.c.). Oznacza to, że w zakresie cesji wierzytelności przyszłej nie może być stosowana ogólna reguła z art. 513 § 1 k.c.
Wyrok
z dnia 26 września 2008 r.
Sąd Najwyższy
V CSK 105/08
1. Zaliczając w art. 3853 pkt 5 k.c. "przeniesienie praw i przekazanie obowiązków wynikających z umowy" do katalogu niedozwolonych postanowień umownych, ustawodawca miał na celu ochronę konsumenta przed nieoczekiwaną, dokonaną w nieprzewidywalnej dla niego chwili zmianą osoby kontrahenta zobowiązanego do świadczeń wynikających z umowy. Nie ustanowił natomiast zakazu zbywania wierzytelności bez zgody konsumenta. Sama zmiana osoby wierzyciela w odniesieniu do ściśle określonej wierzytelności nie prowadzi zresztą ani do zmiany tożsamości stosunku zobowiązaniowego ani do tak poważnych trudności dla dłużnika, że dla ochrony jego interesów należałoby jej zakazać.
2. Za błędny należy uznać pogląd, że art. 3853 pkt 5 k.c. może być uznany za ustawowy zakaz przelewu wierzytelności w sytuacji, w której umowa nie zawiera określonych w nim postanowień. Artykuł 3853 k.c. dotyczy niedozwolonych postanowień umownych i nie może znaleźć zastosowania do umowy, która takich postanowień nie zawiera. Ma on charakter reguły interpretacyjnej, która ukierunkowuje ocenę konkretnego postanowienia umowy w sytuacji, gdy zachodzą w tym przedmiocie wątpliwości. Oznacza to, że odnośne klauzule mogą zostać uznane za niedozwolone wobec konsumentów, a w razie wątpliwości powinny być za takie uznane.
LEX nr 512022
Skutki przelewu
Cesja wierzytelności rodzi skutki jedynie podmiotowej natury. W miejsce dotychczasowego wierzyciela w istniejącym już wcześniej stosunku obligacyjnym pojawia się wierzyciel nowy. Bez zmian pozostaje natomiast zarówno przedmiot jak i treść zobowiązania. Wskutek dokonanego przelewu sytuacja prawna dłużnika przelanej wierzytelności nie może ulec pogorszeniu.
Przelew nie wymaga dla swej skuteczności zgody dłużnika, chyba że inaczej strony postanowiły w umowie. Dłużnik może podnosić p-ko nabywcy wierzytelności wszelkie zarzuty, jakie służyły mu wobec zbywcy w chwili powzięcia wiadomości o przelewie. Może również potrącić z przelaną wierzytelnością wierzytelność, jaka służy mu wobec cedenta. Możliwość potrącenia została tu przy tym poszerzone w porównaniu do zasad ogólnych, w zakresie przesłanki wymagalności.
Art. 513. § 1. Dłużnikowi przysługują przeciwko nabywcy wierzytelności wszelkie zarzuty, które miał przeciwko zbywcy w chwili powzięcia wiadomości o przelewie.
§ 2. Dłużnik może z przelanej wierzytelności potrącić wierzytelność, która mu przysługuje względem zbywcy, chociażby stała się wymagalna dopiero po otrzymaniu przez dłużnika zawiadomienia o przelewie. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy wierzytelność przysługująca względem zbywcy stała się wymagalna później niż wierzytelność będąca przedmiotem przelewu.
Jeśli chodzi tu o zarzuty, to istotne jest to, by w chwili powzięcia wiadomości o przelewie istniała w relacjach stron ich materialnoprawna podstawa, choćby nawet sam zarzut jeszcze nie istniał. W grę wchodzi tutaj np. aktualizacja stanów faktycznych uzasadniających wykonanie uprawnienia kształtującego np. uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli, odstąpienia od umowy względem cedenta z uwagi na wadę albo zwłokę.
Wyrok
z dnia 8 kwietnia 2009 r.
Sąd Najwyższy
V CSK 423/08
Dłużnik przelanej wierzytelności może - w ramach art. 513 § 1 k.c. - skutecznie powołać się wobec cesjonariusza na zarzut w postaci odstąpienia od umowy sprzedaży zawartej z cedentem z powodu wady przedmiotu sprzedaży, gdy wada rzeczy została ujawniona po podjęciu przez niego wiadomości o przelewie wierzytelności.
OSNC 2010/2/31, Biul.SN 2009/6/13
Dłużnik nie ma obowiązku czynienia ustaleń co do osoby aktualnego wierzyciela. Dopóki nie otrzyma zawiadomienia o dokonanym przelewie od cedenta, dopóty może zwolnić się ze zobowiązania świadcząc cedentowi, mimo że ten rozporządził już wierzytelnością na rzecz osoby trzeciej. Możliwość taka nie przysługuje jednak dłużnikowi pozostającemu w złej wierze tj. takiemu, który wiedział o dokonanej cesji. Identycznie kształtuje się sytuacja w przypadku czynności mających za przedmiot dług a dokonywanych między dłużnikiem a dotychczasowym wierzycielem. Chodzi tu m.in. o odnowienie czy wszelkie porozumienia modyfikujące treść dotychczasowego stosunku obligacyjnego.
Art. 515. Jeżeli dłużnik, który otrzymał o przelewie pisemne zawiadomienie pochodzące od zbywcy, spełnił świadczenie do rąk nabywcy wierzytelności, zbywca może powołać się wobec dłużnika na nieważność przelewu albo na zarzuty wynikające z jego podstawy prawnej tylko wtedy, gdy w chwili spełnienia świadczenia były one dłużnikowi wiadome. Przepis ten stosuje się odpowiednio do innych czynności prawnych dokonanych między dłużnikiem a nabywcą wierzytelności.
Dobra wiara dłużnika chroniona jest również w stosunku do cedenta, wówczas, gdy ten zawiadomił dłużnika na piśmie o dokonanym przelewie. Nieważność przelewu albo zarzuty dotyczące jego podstawy prawnej mogą być wówczas podnoszone wobec dłużnika tylko o tyle, o ile w chwili spełnienie świadczenia okoliczności te były dłużnikowi wiadome.
Wraz z przelaną wierzytelnością przechodzą na nabywcę wszystkie związane z nią prawa w tym roszczenia o zaległe odsetki a także prawa o charakterze kształtującym.
Przelew może dotyczyć zarówno wierzytelności istniejącej jak i przyszłej. Konieczną przesłanką nabycia tej ostatniej jest jednak ziszczenie się wszystkich elementów stanu faktycznego warunkujących je powstanie.
W przeciwieństwie do rozporządzenia rzeczą niedopuszczalne jest przełamanie zasady nemo plus iuris w przypadku przelewu wierzytelności. Dobra wiara nabywcy nie podlega tu zatem ochronie. Cedent odpowiada za istnienie wierzytelności. Za wypłacalność dłużnika natomiast o tyle tylko, o ile odpowiedzialność taką na siebie przyjął.
Instytucja przelewu może służyć i w praktyce służy celom zabezpieczenia wierzytelności. Mówimy wówczas o przelewie na zabezpieczenie. Może być on ukształtowany wg. różnych wariantów.
Wstąpienie w prawa zaspokojonego wierzyciela
Art. 518. § 1. Osoba trzecia, która spłaca wierzyciela, nabywa spłaconą wierzytelność do wysokości dokonanej zapłaty:
1) jeżeli płaci cudzy dług, za który jest odpowiedzialna osobiście albo pewnymi przedmiotami majątkowymi (poręczenie, zastaw, hipoteka);
2) jeżeli przysługuje jej prawo, przed którym spłacona wierzytelność ma pierwszeństwo zaspokojenia (hipoteka o wyższym pierwszeństwie zaspokojenia);
3) jeżeli działa za zgodą dłużnika w celu wstąpienia w prawa wierzyciela; zgoda dłużnika powinna być pod nieważnością wyrażona na piśmie;
4) jeżeli to przewidują przepisy szczególne (np. w odniesieniu do ubezpieczeń art. 828 k.c.).
§ 2. W wypadkach powyższych wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia, które jest już wymagalne.
§ 3. Jeżeli wierzyciel został spłacony przez osobę trzecią tylko w części, przysługuje mu co do pozostałej części pierwszeństwo zaspokojenia przed wierzytelnością, która przeszła na osobę trzecią wskutek zapłaty częściowej.
Instytucję tę określamy mianem subrogacji legalnej. Chodzi tu o uregulowanie sytuacji prawnej osoby, która w zastępstwie dłużnika zaspokaja jego wierzyciela. W określonych ustawą przypadkach osoba taka wstępuje w prawa zaspokojonego wierzyciela stając się stroną w dotychczasowym stosunku obligacyjnym. Równocześnie nie ulega zmianie przedmiot ani treść w/w stosunku. Tak jak w przypadku cesji zmiana ma tutaj charakter wyłącznie podmiotowy.
Subrogacja następuje ex lege w zakresie dokonanej spłaty. Sytuacja prawna dłużnika nie może ulec pogorszeniu.