Wykład 8 18.04.2008
STOSOWANIE PRAWA
Stosowanie prawa to ustalenie konsekwencji prawnych, opartych na faktach uznanych za udowodnione w świetle zebranego w sprawie materiału dowodowego i na podstawie obowiązujących przepisów prawnych. Innymi słowy stosowanie prawa to formułowanie na podstawie normy generalnej normy indywidualnej.
Typy stosowania prawa
Rozróżnienie pomiędzy tymi podstawowymi typami wynika przede wszystkim z odmiennego usytuowania i podstaw kompetencyjnych podmiotów stosujących prawo, ich sytuacji decyzyjnych oraz ze względu na sam charakter i treść decyzji.
Typ sądowy
4 etapy sądowego stosowania prawa:
ustalanie czy i jaka norma obowiązuje w stopniu dostatecznym dla potrzeb rozstrzygnięcia.
ustalenie stanu faktycznego, czyli ustalenia jakie są fakty udowodnione i istotne dla potrzeb rozstrzygnięcia.
etap subsumpcji, czyli podciągnięcie czy przyporządkowanie ustalonego stanu faktycznego pod normatywny opis stanu faktycznego, czyli pod stosowanie przepisów prawa.
ustalenie konsekwencji prawnych.
Typ kierowniczy (administracyjny)
lipa, nic nie ma
Modele stosowania prawa
Model sylogistyczny (subsumcyjny)
Polega na tym, że proces stosowania prawa sprowadza się do pewnych zabiegów o charakterze logicznym, a zwłaszcza do sprawdzenia wartości argumentów tj. do sprawdzenia czy mają charakter prawdziwy czy fałszywy.
Rozumienie sylogistyczne nie ma charakteru matematycznego, mechanicznego, choć ta metoda charakteryzuje się dużym stopniem sprawdzalności. Należy ją traktować przede wszystkim jako wskazówkę dotyczącą dochodzenia przez sędziego do ostatecznej decyzji.
Sylogizm prawniczy występuje w różnych wersjach. Od sylogizmu prostego do złożonych struktur, gdzie decyzja sędziego jest konsekwencją szeregu przesłanek, a każdą decyzję cząstkową można analizować za pomocą narzędzi logicznych. Odtwarzanie algorytmu podejmowania rozstrzygnięcia przez sędziego polegałoby na ustaleniu przesłanek sylogizmu i dokonaniu swoistego rachunku. Sylogizm prawniczy w klasycznej wersji składa się z dwóch przesłanek i wniosku:
I przesłanka (większa) - norma generalna
II przesłanka (mniejsza) - stan faktyczny
wniosek - norma indywidualna
Model sylogistyczny nie ma charakteru nieomylnego z wielu powodów. Nie stanowi on pełnej rekonstrukcji postanowienia prawnego. Alternatywą jest model argumentacyjny.
Model argumentacyjny (dyskursywny)
Rezygnuje z możliwości analizy rozumowań sędziego przy użyciu sylogizmu w koncepcji dyskursu prawniczego wskazuje się przede wszystkim niemożność pełnego zastosowania logiki prawniczej. Dlatego też uważa się, że proces argumentowania, a tym samym rozstrzygania powinien uwzględniać określone reguły dyskursu. Iörgen Habermas te reguły, które powinny być spełnione w dyskursie nazywa roszczeniami ważności. Zalicza m. in. prawdę, wiarygodność, poprawność, zrozumiałość wypowiedzi. Do zapewnienia racjonalności dyskursu niezbędna jest również respektowanie innych zasad, a mianowicie: równości szans uczestników dyskursu, wolności argumentowania, prawa do równości, oraz zasady znoszące jakiekolwiek przywileje czy też przepis w procesie argumentowania. Jednocześnie szczególność dyskursu prawniczego powoduje, że oprócz zaakceptowania ogólnych reguł dyskursu praktycznego (chodzi o te wymienione wcześniej) konieczne jest uwzględnienie wymogów wynikających z przepisów prawnych, utrwalonej judykatury oraz poglądów dogmatyki prawa.
Struktura dyskursu prawniczego powinna zatem obejmować zarazem reguły dyskursu praktycznego jak też różnorodne topiki prawnicze (a contrario, rozumowanie z analogii). W tym modelu podkreśla się otwarty charakter pojęć prawnych, ich niedookreśloność, istnienie odesłań poza prawnych, znaczenie zasad prawniczych. Uznaje się zatem, że model argumentacyjny jest tzw. trzecią drogą, znajdującą się pomiędzy logiką a twardą analizą hermeneutyczną.
I etap stosowania prawa - Ustalenie stanu prawnego
Ustalenie stanu prawnego w procesie stosowania prawa obejmuje dwa rodzaje czynności i rozumowań:
walidacyjne - oznaczają ustalenie źródła faktu normotwórczego z jakiego rekonstruowana jest norma obowiązująca.
interpretacyjne - ustalenie treści normy czyli jej rekonstrukcje z danego źródła zawierającego ustalenie znaczeń, wyrażeń składających się na wypowiedź normatywną. Istotnym elementem powiązania czynności interpretacyjnych jest ustalenie na jakich faktach normatywnych opiera się proces rekonstrukcji danej decyzji stosowania prawa. Wchodzi to w zakres ustaleń o charakterze walidacyjnym.
Źródła rekonstrukcji podstawowej decyzji
Trzy podstawowe źródła:
w kulturze prawa stanowionego podstawowym źródłem faktów normotwórczych są oczywiście przepisy prawa.
w kulturze common law podstawowym źródłem faktów normotwórczych są przepisy prawa i precedensy.
we wszystkich kulturach prawnych źródłem prawa mogą być również zwyczaje.
Te trzy zasadnicze źródła rekonstrukcji podstawowej decyzji nie wyczerpują wszystkich możliwości. Rekonstruować możemy również na podstawie reguł inferencyjnych, do których w szczególności zaliczamy rozumowania prawnicze:
Rozumowanie prawnicze
rozumowanie a symile (per analogia) - jest najczęściej stosowane w dyskursie prawniczym. U jego podstaw leży przekonanie, że w przypadkach podobnych, analogicznych czy porównywalnych sytuacji normatywnych mamy prawo zastosować podobną argumentację.
Dwa podstawowe rozumowania per analogia
analogia legis - wtedy, gdy odwołujemy się do konkretnej normy obowiązywania prawa czy do całej ustawy. Trzy etapy analogi leigis:
ustalenie, że jakiś fakt mający istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia jakieś sprawy nie jest uregulowany przepisami prawa.
ustalenie, że istnieje inny podobny pod istotnymi, relewantnymi względami fakt, który jest uregulowany obowiązującymi przepisami prawnymi.
ustalenie dla faktu nieunormowanego konsekwencji prawnych, które przepisy prawa wiążą z innym, unormowanym faktem.
analogia iuris - wtedy, gdy odwołujemy się do całego ... praw, idei prawa, precedensu, rozstrzygnięcia, zwyczaju.
Z faktu, iż rozumowanie per analogia jest w powszechnym użyciu wynika realna groźba jego nadużycia w dyskursie prawnym. Może to wynikać chociażby z trudności z ustaleniem jednoznacznych kryteriów podobieństwa w odniesieniu do sytuacji normatywnej. Innym zagadnieniem jest problem wzajemnej relacji pomiędzy pojęciami podobieństwa, analogii czy porównywalności. m.in. Dlatego, że pojęcia te nie zawsze stosowane są w sposób synonimiczny. Jest to tym bardziej utrudnione, że do tych samych pojęć odwołujemy się przy rozumieniach ad exemplo czy też a contrario.
Istotne podobieństwo, które decydują o zastosowaniu analogii może wynikać zarówno z podobieństwa fizycznego faktów jak również z podobieństwa celów czy regulacji. Wyraża to zasada: ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis disposito.
Otóż co do zasady uważa się, że rozumowania a symile nie stosuje się w dziedzinach prawa karnego, prawa podatkowego i prawa ubezpieczeń społecznych.
W prawie karnym zakaz analogii wiąże się z zasadą: nullum crimen (Nulla poena) sine lege.
W prawie podatkowym z zasadą: nullam tributum sine lege.
W prawie ubezpieczeń społecznych wiąże się z zasadą kazuistycznym charakterem uregulowań w tej dziedzinie prawa.
rozumowanie a fortiori (dosłownie - z mocniejszego zakresu).
Wyróżnia się dwie postaci tego argumentowania:
a minori ad maius (reguła negatywna) - oznacza, że jeżeli nie można czegoś mniej, to tym bardziej nie można czegoś więcej.
a maiori ad minus (reguła pozytywna) - jeżeli można czegoś więcej, to tym bardziej można czegoś mniej.
Argumentacja a fortiori jest sposobem rozumowania w myśl którego przyjmując twierdzenia o istnieniu obowiązującej lub innej kwalifikacji normatywnej po stronie jednego podmiotu lub grupy należy uznać ważność i istnienie prawne innej reguły stwierdzającej taki sam obowiązek po stronie innego podmiotu, grupy jeżeli zasługuje on z bardziej istotnego powodu niż pierwszy podmiot na tę samą kwalifikację normatywną.
Wykładnia prawa
Wykładnia to najogólniej mówiąc ustalenie znaczenia i zakresu wyrażeń użytych w interpretowanym przepisie prawnym. Z wykładnią prawa związane są określone dyrektywy interpretacyjne.
Wykładni (interpretacji przepisów prawa) dokonujemy, wówczas gdy przepis budzi wątpliwości albowiem mamy do czynienia z ogólną zasadą clara non sunt interpretanda - to co jasne, nie podlega interpretacji. W takim bowiem przypadku mamy do czynienia z sytuacją izo morfi, czyli taką gdy stosowany przepis jest prosty, klarowny i w związku z tym nie ma potrzeby dokonywania jego egzegezy.
W praktyce z sytuacją izo morfi spotykamy się bardzo rzadko, a niektórzy mówią nawet, że nie spotykamy się z nią nigdy.
Dyrektywy interpretacyjne
Dyrektywy I go stopnia
Podają podział wykładni z punktu widzenia kontekstu, w ramach którego będzie ona dokonywana:
językowy
funkcjonalny
systemowy
W związku z tym wyróżniamy trzy rodzaje wykładni:
językową
funkcjonalną
systemową
Dyrektywy IIgo stopnia
dyrektywy procedury - przesądzają jaka jest kolejność interpretowania przepisów z punktu widzenia wymienionych wcześniej kontekstów. Zasadą jest tutaj pierwszeństwo wykładni językowej, a gdy jej zastosowanie nie daje oczekiwanego rezultatu, to wówczas interpretator może odwołać się do wykładni systemowej i w końcu funkcjonalnej. Dzisiaj krytycznie w literaturze prawniczej niektórzy przedstawiciele dogmatyki nauki prawa wypowiadają się co do zasady pierwszeństwa wykładni językowej, wskazując, że we współczesnym świecie, właściwsze jest stawianie na pierwszym miejscu wykładni funkcjonalnej.
dyrektywy preferencji - pozwalają interpretatorowi dokonać wyboru w sytuacji, gdy interpretacja odbywająca się w ramach tych różnych kontekstów prowadzi do różnych wniosków.
3