Wizerunek matki w literaturze .Omów temat w oparciu o utwory wybrane z różnych epok literackich”
Temat ten jest tak obszerny , że trudno go wyczerpać w kilkanaście minut.
Z oczywistych względów postać matki i motyw macierzyństwa pojawia się w kulturze już od zarania dziejów. Macierzyństwo przedstawione jest w różnych kontekstach.
W kulturze spotykamy zarówno sielankowy wizerunek idealnej matki jak i obraz matki cierpiącej . Często też pojawiają się wizje macierzyństwa , do którego się dopiero dorasta . Rzadziej spotykamy postać matki , której nie można nazwać wzorcem .
Rozległość tematu zmusza mnie do wybrania kilku przykładów z określonych epok , które prezentować będą różne portrety i różne postawy tej , o której mówi Konstanty Jldefon Gałczyński w „Spotkaniu z matką” :
„Ona mi pierwsza pokazała księżyc
i pierwszy śnieg na świerkach ,
i pierwszy deszcz .”
W literaturze istnieją dwa archetypy matek wykreowane w odległej przeszłości . Są nimi Demeter , mitologiczna bogini urodzaju mści się za porwanie swej ukochanej córki Kory-Persefony podejmując walkę z bogami , by odzyskać swoje dziecko.
Jednak to nie ona , a Matka Boska stanie się prawdziwym archetypem w nowożytnej kulturze , wzorem matki i łączącego się z macierzyństwem cierpienia .Głównym powodem cierpienia jest śmierć lub tragedia dziecka. Ten motyw burzy szczęśliwy obraz macierzyństwa . Wizerunek matki cierpiącej znajduje różne realizacje w tekstach i dziełach kultury , bowiem motyw cierpienia jest niezmienny i ponadczasowy . Matka to Maryja , która uosabia cud stworzenia , ale i matczyny ból , którego zapowiedź usłyszy w proroctwie : „Twoje serce miecz przeniknie „ .
I rzeczywiście , przeżyje najpierw rozłąkę z synem , a potem towarzyszyć mu będzie w ostatniej drodze zwanej Drogą Krzyżową . Będzie stała pod krzyżem i patrzyła na umierającego syna . Taki obraz matki bolejącej nad swym synem odnajdziemy w średniowiecznym utworze „Lament Świętokrzyski” Matka Jezusa jest tu kobietą opłakującą swoje dziecko . Bezradna wobec męki , na którą zostało skazane , nie może mu pomóc . Jej rozpacz zbliża ją do ziemskich istot , to nie tylko matka zbawiciela , a przede wszystkim nieszczęśliwa matka .
Czułymi słowami zwraca się do Jezusa nazywając go „synkiem”. Jej rozpacz ma wymiar czysto ludzki:
„Synku miły i wybrany ,
Rozdziel z matką swoje rany :
A wszakom cię , synku miły , w swem sercu nosiła ,
Przemów ku matce , bych się ucieszyła ,
Bo już jedziesz ode mnie, moja nadziejo miła .”
Matka Boska wyraża swój ból zwracając się do Anioła Gabriela z goryczą. Obiecywał jej radość a dotknęło ją ogromne cierpienie . Temat matki cierpiącej podejmuje polska literatura okresu romantyzmu . Kreuje bowiem postać matki Polki wychowującej syna do walki z wrogiem , z zaborcą .
Jest świadoma , że może stracić swoje dziecko , lecz obowiązek nakazuje jej przygotować syna do roli bojownika o wolność ojczyzny .
Taki obraz eksponuje Adam Mickiewicz w wierszu „Do matki Polki” ukazującym matkę , której zadaniem jest przygotowanie swego syna do męczeńskiej śmierci . Wzorem Matki Boskiej będzie przeżywać męczeństwo swego dziecka .
Zbolałe matki patriotów to niekiedy po prostu kobiety żebrzące o ratunek dla syna .
Ich determinacja łączy się z pokorą , są gotowe zapomnieć o dumie , jeśli tylko mają nadzieję uratować najbliższą im istotę . Taka jest niewidoma pani Rollison , gdy prosi Senatora o łaskę dla uwięzionego syna . Kiedy dowiaduje się , że został wyrzucony przez okno , znika jej pokora . Złorzeczy Senatorowi , sprawcy swej tragedii . Dla nieszczęsnej kobiety , której strach o życie jedynaka połączony był z nadzieją na jego uwolnienie jest to wstrząs tak wielki , że pada złamana bólem .
Nawiązaniem do obrazu matki , która cierpi z powodu utraty syna na wzór średniowiecznej Mater Dolorosa jest podmiot liryczny utworu Krzysztofa Kamila Baczyńskiego „Elegia o...(chłopcu polskim).” Zrozpaczona matka wygłasza monolog , w którym wyraża ból po stracie syna . Ostatnie słowa wiersza: „zanim padłeś , jeszcze ziemię przeżegnałeś ręką. Czy to była kula , synku , czy to serce pękło.” To pęknięte serce to także uczucie matki po stracie syna , to przeżycia wszystkich polskich matek , które straciły swoich synów w czasie II wojny światowej .
Poświęcenie , ochrona dziecka i niepokój o jego losy są udziałem matek . Boleją nad utratą swoich dzieci , trudno im pogodzić się z okrutną dolą , jaką zgotowano ich synom .
Na ogół postacie matek ukazywane są w sposób budzący wzruszenie . Czułe i łagodne , gotowe wszystko poświęcić dla swego dziecka , żyjące po to , by im towarzyszyć , zaspokajać potrzeby .
Piękną postacią jest bohaterka noweli Marii Konopnickiej „Dym”.
Prosta kobieta , której celem życia i bodźcem do wszelkich działań jest syn Marcyś. Jest ona wzorem idealnej matki , która gotowa wszystko dla syna poświęcić , byle tylko zabezpieczyć mu podstawowe potrzeby. Nie dojada z obawy , by wystarczyło dla chłopca . Wypatruje jego przyjście z fabryki , poznaje po kształtach fabrycznego dymy , kiedy wróci do domu . Strażniczka domowego ogniska , skromna cicha kobieta , która swoją pracą i zachowaniem buduje atmosferę wzajemnej serdeczności . I ją dotknie najgorsze z nieszczęść- śmierć jedynego dziecka .
Od tragicznego wybuchu w fabryce czas przestaje się dla niej liczyć . Siedzi przy oknie swego pokoiku wpatrzona w fabryczny dym , który jest dla niej znakiem szczególnym , jakby pamiątką po ukochanym synu .
Pozytywistyczna nowela Marii Konopnickiej daje jeden z najpiękniejszych obrazów matki kochającej bezgranicznie swe dziecko .
Miłość do syna kieruje działaniami Jadwigi Barykowej , matki głównego bohatera powieści Stefana Żeromskiego wydanej w 1924 roku pt. „Przedwiośnie”. Spokojna i uległa kobieta po wyjeździe męża na wojnę wykazuje niezwykłą siłę woli i odwagę .
Sama , w obcym kraju , którego nie może zaakceptować , podejmuje wysiłki , by utrzymać syna i zapewnić mu podstawowe warunki egzystencji. Zatroskana zachowaniem Cezarego usiłuje mu wytłumaczyć , że rewolucja nie jest zjawiskiem pozytywnym , ponieważ przynosi przede wszystkim śmierć i zniszczenia .
Barykowa uosabia bezgraniczne poświęcenie matki . Dla syna naraża zdrowie i życie . Znosi cierpliwie niewygody i wytrwale czeka na zaginionego męża .Znosi niestosowne zachowanie syna . Jest dzielna , choć bardzo niepewnie czuje się na obcej ziemi . Smucą ją wybryki syna .
„Trwoga o syna dobijała ją. Bezsenne noce spędzała na wpatrywaniu się w śpiącego i rozmyślaniach nad zmianami , jakie w nim zaszły”
„Po nocach piecze chleby i podpłomyki , aby syn mógł zakosztować świętego , mącznego chleba .”
Słabnąc od ciężkiej pracy i niewygód życia boi się śmierci, ale ten lęk powodowany jest wyłącznie troską o losy syna .
To kobieta , która dla swego dziecka potrafi zdobyć się na największe poświęcenie .
Wizerunek matki , która bez względu na pochodzenie , czy wykształcenie będzie się starała spełniać jak najlepiej obowiązki matki , będzie przeżywać radości i smutki związane z macierzyństwem to najczęściej występujący obraz w literaturze na przestrzeni różnych epok .
Zdecydowanie rzadziej pojawiają się postacie matek , których postawa jest zaprzeczeniem dobrego macierzyństwa .
Powodowane egoizmem lub źle pojętą miłością do dziecka , bywają postaciami negatywnymi , często groteskowymi.
Negatywną postać matki ukazuje naturalistyczny dramat Gabrieli Zapolskiej „Moralność pani Dulskiej” Tytułowa bohaterka to despotka kierująca się w swym przekonaniu dobrem dzieci . Tresuje córki i męża , wykazuje dużą pobłażliwość na wybryki syna . Ani na chwilę nie przestaje kierować życiem każdego z członków rodziny . Jest matką -tyranem , to ona wyznacza zasady postępowania , często odmienne od ogólnie przyjętych , uczy obłudy i zakłamania , tworzy własne zasady moralne . Toleruje wybryki syna , ale nie może się pogodzić z jego decyzją o małżeństwie ze służącą Hanką . Tłumi chęć usamodzielnienia się swoich dzieci , ubezwłasnowalnia ich . Zachłanna , bezwzględna , żyje w świecie pozorów i kłamstw przekonana , że działa w imię dobrze pojętych obowiązków matczynych .
Pozornie tolerancyjne i postępowe kobiety matki obecne w literaturze XX wieku bardziej przypominają panią niż kobiety wyzwolone.
Przykładem jest Młodziakowa , postać zaprezentowana przez Witolda Gombrowicza w powieści „Ferdydurke” . Ukazuje ją pisarz z dozą ironii :
„Kobieta dość otyła , lecz inteligentna i uspołeczniona , z bystrym i bacznym wyrazem twarzy , członkini komitetu dla ratowania niemowląt lub zwalczania plagi żebraniny dziecięcej w stolicy .”
Demonstrując swą nowoczesność nakłania córkę do romansu z rówieśnikiem , nie wyklucza też możliwości urodzenia przez Zutę nieślubnego dziecka , bo taki według niej jest stył życia młodzieży amerykańskiej. Młodziakowa to kobieta zakłamana , za wszelką cene chce być nowoczesna , brak jej naturalności i prawdziwych uczuć.
Jeszcze inna wizję matki nowoczesnej ukazuje Sławomir Mrożek w dramacie „Tango” .Matka Artura , Eleonora jest kobietą lekceważącą wszelkie zasady estetyczne i moralne .Kobieta płytka i bezmyślna , pozbawiona wrażliwości . Nie stara się pomóc swemu zagubionemu we współczesnej rzeczywistości synowi . Jest kobietą amoralną . Jej groteskowa postać kłóci się z pojęciem o matce opiekunce i powiernicy.
Postacie przedstawionych utworów końca XIX i I połowy XX wieku burzą topos matki oddanej , kochającej , szczerej , przeżywającej cierpienia i niepokoje . Niemniej jednak najczęściej matka ukazana jest jako kobieta, której wszystkie uczucia skierowane są ku dziecku . Pełna troski i oddania towarzyszy mu od momentu urodzenia w dobrych i złych chwilach . Taki obraz utrwaliła w nas literatura i sztuka . Więzi jakie łączą matkę z dzieckiem są trwałe nie ma w nich miejsca na egoizm , dlatego macierzyństwo wywołuje wzruszenie , a przede wszystkim budzi najwyższy szacunek .